2-mavzu. Urug‘-qabila va milliy dinlar reja

Hinduiylik (Induizm)
murakkab din bo‘lib, u ijtimoiy tashkilot, turli dinlar qorishmasidir. 
U kastachilik asosiga qurilgan. Braxmanlik bilan buddaviylik o‘rtasida kasta ta’limoti bo‘yicha 
kurashni ifodalovchi hinduiylik dini shakllandi. Bu dinga Hindiston aholisining 83% e’tiqod qilib, 
uning asosiy sharti Hindistondagi kasta tizimini qabul qilishdir. Hinduiylikda besh qoida va aqida 
tan olingan.
1.
Vedalarning muqaddasligi; 
2.
Guru (pir, ustoz) ning tan olinishi; 
3.
Muqaddas joylarga ziyoratga borish; 
4.
Sanskrit muqaddas til ekanligi; 
5.
Sigirning muqaddas ekanligi tan olingan. 
Hinduiylikda braxmanlar asosiy o‘rin egallab, kengroq “Mahobxorat” muqaddas yozuvlar 
qatoriga qo‘shilgan. Braxmanlar eski aqidalar zamon talabiga javob bermasligini ko‘rgach, yangi 
qonun-qoidalarga xos turli oqimlarni yuzaga keltirib, buddaviylikka qarshi kurash olib bordilar. 
Hinduiylik braxmanlikdan farq qilib unda “Mahobxorat” va boshqa she’riy matnlar sanskrit tilidan 
zamonaviy hind tiliga tarjima qilinib, asl matni bilan bir xil hisoblangan. Hinduiylikda braxmanlar 
nafaqat oliy tabaqa vakillaridan, balki oddiy xalq ichidan yoki ayollardan bo‘lishi mumkin.
Hinduiylikda trimurti (uchlik) – Braxma, Vishnu, Shiva xudolari asosiy bo‘lib, Braxma 
ularning eng kattasi, dunyoni yaratgan xudosi. Shunga qaramay, hinduiylikda asosan Vishnu va 
Shivaga topinadilar. Hinduiylik ikki asosiy oqimga bo‘linadi: 
1.
Shivaga sig‘inuvchilar oqimi. 
2.
Vishnuga sig‘inuvchilar oqimi. 
Shiva 
–kambag‘allar xudosidir. U Rigvedaning birinchi nusxalarida Pudra nomi bilan zikr 
etilgan. U Ishana, Shivara, Maxadeva (Buyuk xudo) nomlari bilan ham ataladi. Shivaizm 
Hindistonda 13 ga yaqin asosiy oqimlari mavjud. Bu oqimlar tridandina, smart, dandi, lingachilar, 
yoglar maktra, Shakta va boshqa oqimlar bo‘lib, xalq orasida Shivaning bir ming sakkizta nomi 
mavjud.
Vishnu
. Hozir Hindistonda birinchilik uchun kurashayotgan ikkinchi ilohdir. Rigvedada u 
quyoSh xudosi – birinchi darajali xudo hisoblanib, ibodat paytida uni Savitar Roxita, Surya, Audita 
nomlari bilan ataydilar. U “Krishna bilan qo‘shilib yarim inson, yarim xudo Shaklidagi qahramon 
deb tan olinadi”.
“Mahobxorat” va “Ramayana” dostonlarida “Avatara” – insonning Vishnuga qo‘shilib 
ketishi haqida so‘z yuritiladi. Vishnu ba’zida to‘rtqo‘lli qilib tasvirlanadi. Vishnu hech qachon 
inson va hayvonni qurbonlik qilishlarini talab qilmagan.
Krishna murakkab obraz bo‘lib u haqda olov, chaqmoq, momaqaldiroq, osmon, quyosh bilan 
bog‘liq afsonalar mavjud. Krishna jangovar, engilmas qahramon sifatida ta’riflanadi.
Vishnuizm bayramlari turli-tuman bo‘lib, ular bir necha kunlarga cho‘zilib ketadi. Ular 
duolar o‘qish, ta’zim bajo keltirish, ommaviy diniy marosimlarda qatnashish, hadya, qurbonliklar 
atash, ibodatxona yaqinidagi yoki ichidagi hovuzlarda cho‘milihh kabilar bo‘lgan. Bu marosimlar 
faqat ruhoniylar boshchiligida bajariladi. Sigir muqaddas hayvon hisoblanganligi uchun u xudolar 

---

qatorida e’zozlanadi. U keyinchalik “tirik but”ga aylanib, Shivaning ma’budlik o‘rnini to‘ldirdi. 
Vihhnuizmda muqaddas hayvon maymun bo‘lib Rigvedada “Vrihhakani (erkak maymun) 
timsolida Xanumanning timsolini ko‘rishimiz mumkin”,-degan rivoyat keltirilgan. Maymun Ram 
(Ramayana dostonidagi odam-xudo) ning ittifoqchisi maymun –xudo Xanumanning vakili sifatida 
ulug‘lanadi.
Hinduiylikda Hindistonning har bir hayvoni xudo yoki xudoning hamrohi deb e’tiqod 
qilinadi. Hinduiylikning aqidaviy, marosimiy, ramziy sohalaridagi tizimi murakkablaShib ketadi. 
Xalq ommasi doirasida hozirda ham sodda, but va ruhlarga sig‘inish davom etmoqda. 
Hinduiylik eramizdan oldingi dinlar - braxmanizm va vedaizmning evolyusiyasi natijasida 
eramizning birinchi ming yilligi o‘rtalarnga kelib shakllangan. Shu davrdan boshlab hinduizm 
hukmron dinga aylangan. Hinduizm sinkretik din bo‘lib, turli e’tiqodlar, urf-odat va marosimlar, 
mahalliy diniy e’tiqod va qarashlarning murakkab kompleksi sifatida voke bo‘lib, urug‘-qabila 
dinlari elementlarini, braxmanizm, buddizm va jaynizmning asosiy goyalarini qamrab algan. 
Hinduizm o‘zining yagona tashkilotiga ega emas. 
Hinduizm insonning tug‘ilganadan to vafot etishigacha bo‘lgan huquq va vazifalarini 
belgalab va cheklab qo‘yadi. Shuning uchun unda marosimchilikka keng o‘rin berilgan. Hinduizm 
kishilarning ijtimoiy tengsizligani oklaydi va abadiylashtiradi, ruhning bo‘lmasligi va ko‘chib 
aylanib yurishi (sansara ta’limoti), qayta tug‘ilishi (karma ta’limoti), gunoh ishlar uchun javob 
berishi, jannat va do‘zax kabi aqidalarni o‘z ichiga oladi. 
Hinduizm politeistik din bo‘lib, unda ko‘p xudolilik elementlari saqdangan. Hinduizm 
ta’limotida xudoning uch xil ko‘rinishda tasavvur etilishi (trimurti) eng oliy, ilohiy, yakka 
xudoning uch xususiyati, deb talqin qilinadi. Bu xristianlikdagi uch yuzli xudoga o‘xshaydi. 
Hinduizm ta’limoticha, olam paydo bo‘lib, emirilib, yo‘q bo‘lib turadi, ya’ni olamning 
yashashi progressiv emas, aksincha, regressiv xarakterga ega; har bir davr olamning yuksak 
rivojlangan cho‘qqisidan boshlanib, uning inqirozga uchrashi bilan tugaydi, insonlar gunohga 
botib ketgach, olam yo‘qoladi. 
Hinduizm jamiyatning tabaqalarga bo‘linishini aks ettiruvchi savob va jazo (karma) 
g‘oyasiga asosan, inson hayotida 4 ta asosiy maqsad bor, deb da’vo kilinadi: 1) dxarma - oila va 
jamiyatda diniy talablarni bajariSh: 2) artxa - foydali ishlar qilish, zarur materiallarga ega bo‘lish; 
3) kama - muhabbat tuyg‘ulariga erishish, his-tuyg‘ularni qondirish; 4) moksha - o‘zgarish 
zanjiridan butunlay xalos bo‘lish. 
Vishnuizm va Shivaizm oqimlarining vakillari o‘z xudolariga bag‘ishlab minglab katta-
kichik ibodatxonalar kurganlar. Bu dinga e’tiqod kiluvchilar "muqaddas joylar", daryolar va 
boshqa har xil narsalarga sig‘inadilar. Hind xalqi orasida yovuz ruhlarga e’tiqod qilish keng 
tarqalgan. Ular turli hayvonlar - ho‘kiz, sigar, maymun va ilon kabilarga ham sig‘inadilar, ularni 
muqaddaslashtiradilar. Masalan, hinduizm tarafdorlari sigirni sahiylik manbai va go‘zal ayol 
timsoln deb hisoblaydilar. Ruhoniylar sigirlarni so‘ymaslik va go‘shtini emaslikni targ‘ib kiladilar. 
Ammo hinduizm sigar sutini ichishni va undan xo‘jalikda ish hayvoni sifatida foydalanishni 
ta’qiqlamaydi. 
Hind xalqi uchun Gang daryosi muqaddas hisoblanadi. Hinduizm diniga e’tiqod qiluvchilar 
Banoras shahrini ham mukaddaslashtirishgan. Rivoyatlarga ko‘ra, go‘yo Gang daresi qirgog‘ida 
kishi hayotdan ko‘z yumsa, narigi dunyodagi hayoti ancha engillashar, jannatga yo‘l olar degan 
diniy fikr bor. 
Hinduizmning xarakterli xususiyatlari, yuqorida qayd kilingandek, jamiyatdagi kishilarni 
tabaqalarga - kastalarga
1 
ajratishdir. Hozirgi paytda kishilarni tabaqalarga bo‘lish taqiqlangan. 
Ammo tabaqalarga bo‘linish minglab yillar davom etganligi va kishilarning ongiga chuqur singib 
1
Ҳиндистонда кишиларни бир-бирига аралашмайдиган табақаларга; брахман (кощин)лар, кшатрий 
(ҳарбий)лар, вайший (савдогар), ҳунарманд, ўрта табақалар), шудрийларга, яъни бошқа табақаларга хизмат 
қилувчи энг паст табақа ҳисобланган хизматкорга бўлишдан иборат қатьий диний таьлимотга асосланган. 

---

ketganligi uchun bu masalada muayyan qiyinchiliklar yuz bermoqda. Hinduizmning "muqaddas" 
yozuvlariga Veda
2
,
Upanishadlar
3
kiradi. Keyinchalik "Maxabxarata" va "Ramayana" dostoniga o‘xshash, diniy 
marosimlar va urf-odatlar singdirilgan har xil afsona, rivoyat, hikmatli so‘zlar, epik dostonlar 
paydo bo‘la boshladi. 
XIX asrning boshlarida hinduizm milliy-ozodlik harakati g‘oyalariga katta ijobiy ta’sir 
ko‘rsatdi. Shu bilan hinduizmda Shovinistik diniy e’tiqodlarni targ‘ib qilgan bir qator oqimlar ham 
paydo bo‘lgan. 
Hozirgi vaqtda hinduizm Hindistondan tashqari Nepal, Shri Lanka, Bangladesh, Gavana va 
hindlar yashaydigan boshka hududlarda tarqalgan.