2-Мавзу. Статистик кузатиш

2.Статистик кузатишнинг дастурий-услубий ва ташкилий масалалари

Статистик кузатишни ташкил қилиш ва уни ўтказишда қўпол хатоларга йўл қўйилса, статистик кузатиш натижаларининг самарадорлиги пасаяди. Шунинг учун ҳам бу мураккаб ишни бошлашдан олдин ҳар томонлама муҳокама ва експертиза қилинган кузатиш режасини тузиш зарур. Статистик кузатиш режаси дастурий-услубий ва ташкилий масалаларни ўз ичига олади.

Статистик кузатишнинг дастурий-услубий масалалари қуйидагилардан ташкил топади: кузатиш мақсади ва вазифалари; кузатиш дастури; кузатиш объекти ва бирлиги; кузатиш формуляри ва йўриқнома.
Ҳар бир ишни бажаришдан олдин, уни нима учун бажараяпмиз ўзи, мақсад нима? деган саволларга жавоб бўлиши керак. Бу тамойил статистик кузатишга ҳам тўлиқ тегишли. Демак, аниқ ва тушунарли бўлмаган мақсад ва вазифалар белгиланса, статистик кузатиш жараёнида кераксиз маълумотларни тўплаб, керакли маълумотлар қолиб кетишига сабаб бўлиши мумкин. Мақсад ва вазифалар аниқлангандан сўнг кузатиш дастури тузилади.
Кузатиш дастури – бу кузатиш давомида йиғилиши керак бўлган саволлар ёки қайд қилиниши лозим бўлган белгилар ва кўрсаткичлар рўйхатидир. У қисқа, тушунарли бўлиши керак ва фақат аниқ жавоб олиниши мумкин бўлган, шубҳа туғдирмайдиган ва бир-бирининг жавобларини назорат қила оладиган саволлардан ташкил топган бўлиши керак. Дастур тузиш статистик кузатишнинг енг оғир ва масъулиятли босқичидир.
Кузатиш объекти - бу текшириш ўтказиладиган ҳодиса ва жараёнлар йиғиндиси ёки статистик маълумотлар қайд қилинадиган аниқ чегара миқдори (оралиғи)дир. Масалан, аҳоли рўйхати ўтказилаётган бўлса, биз аниқ белгилаб олишимиз керак, қайси аҳолини рўйхатга олмоқчимиз: мавжуд аҳолиними? ғки доимий аҳолиними?; тижорат корхоналарини рўйхатга олиш учун, олдин аниқ билишимиз керак, қайси корхоналар тижорат корхоналари бўлиб ҳисобланади?
Кузатиш бирлиги – бу ҳисоб асоси ёки кузатишда қайд қилиш белгисига ега бўлган бирликдир. Кузатиш бирлиги бўлиб, аҳоли рўйхатида ҳар бир шахс, корхоналар рўйхатида ҳар бир корхона ҳисобланади.
Кузатиш бирлиги билан тўплам бирлигини алмаштирмаслигимиз керак. Улар айрим вақтда бир-бирига тенг. Масалан, аҳоли рўйхатида ҳар бир шахс, ҳам кузатиш бирлиги, ҳам тўплам бирлиги ҳисобланади. Айрим пайтда, улар ўзаро тенг емас.
Масалан, саноат корхоналарида жиҳозлар рўйхатга олинганда саноат корхонаси кузатиш бирлиги, ҳар бир жиҳоз еса тўплам бирлиги бўлиб ҳисобланади.