|
Tafakkur turlari.
Muayyan ijtimoiy muhitda turmush kechirayotgan odamlarning extiyojlari, xatti-harakat motivlari, narsalarga qiziqishlari, intilishlari, mayllari, aqliy qobiliyatlari, hatto faoliyatlari ham turli - tumandir. Xuddi ana shu boisdan, ularning tafakkuri ham har xil holatlarda, vaziyatlarda turlicha tarzda vujudga keladi, namoyon bo‘ladi. Bundan oldingi boblarda ta’kidlab o‘tganimizdek, bilish jarayonida, amaliy va nazariy vazifalarni hal etishda, o‘zga kishilarning nutq orqali ifodalangan fikrlarini uqib olishda, muomalaga kirishishda, fikrlarini tushunib olishda inson fikr yuritadi. Psixologiya fanidatafakkur shakliga, topshiriqxususiyatiga, fikr yoyiqligiga, fikran originallik darajasiga qarab quyidagicha shartli klassifikatsiya qilinadi.
TAFAKKUR TURLARI
|
Formulasiga ko‘ra
|
Topshiriq xarakteriga ko‘ra
|
Fikr yoyiqligiga ko‘ra
|
Fikrning originallik darajasiga ko‘ra
|
ko‘rgazmali harakatli
|
amaliy nazariy
|
konkret abstrakt
|
reproduktiv produktiv
|
ko‘rgazmali obrazli
|
ixtiyorsiz ixtiyoriy
|
realistik autistik intuitiv
|
ijodii vizual fazoviy
|
|
|
diskursiv
|
|
|
|
dialektik
|
|
Tafakkurning konkret amaliy, konkret obrazli va obstrakt kabi asosiy turlari farqlanib olinadi.
Konkret amaliy tafakkur narsalar bilan ish bajarish jarayonida ularni bevosita idrok etishga suyanuvchi tafakkurdir. Bu suzlar asosan kayd etish funksiyasini bajaradi. Bunday tafakkur maktabgacha Yoshdagi bolalarga xosdir.
Konkret obrazli tafakkur tasavvurga tayanadi. Tafakkurning bu turi kichik maktab Yoshidagi bolalar uchun mansubdir. Lekin bunday tafakkur katta Yoshdagi kishilarda ham uchrab turadi. Xususan uz oldilaridagi vazifa konkret bo‘lganda ular xudi shu xilda fikr yuritiladi. Abstrakt tafakkur narsalarning moxiyatini aks ettiruvchi va suzlarda ifodalovchi tushunchalarga tayanib fikr yuritishdir. Tafakkurning bu turi dastavval har xil nazariy masalalarni yechish bilan bog‘liqdir. Lekin u kundalik hayotda ham keng kullaniladi. Fikr yuritishdagi mustakillik kishining ijtimoiy tajribadan foydalana bilishida uz mustakil fikrini ijtimoiy tajribaga nisbatan uz munosabatini namoyon eta bilishida qo‘zg‘a tashlanadi. Tafakkurning tankidiyligi odamning turli narsa va hodisalarni boshqa odamlarning hamda shaxsan uz fikrlarini analiz qilish to’g’ri va jiddiy baxolay bilish kobiliyatidir. Ijodiy ishlash uchun odamdar fikrning ildamligi yani vazifalarni konkret sharoitga qarab yecha olish vazifalarni bajarishning yangicha yullarini topa bilish kobiliyati ham talab kilinadi. Bu esa uz nisbatida fikrning sinkovligi bilan hamma vaqt masalani yechishning eng yaxshi usulini izlash extiyoji bilan chambarchas bog‘liqdir. Tafakkurning yukorida sanab utilagan shuningdek boshqa ba’zi xususiyatldari turli shaxslarda turlicha bo‘lib bu xususiyatlarni aql sifatlari deb qaraladi.
Tafakkur turlari shakliga kura. Ko‘rgazmali harakat, ko‘rgazmali obrazli, mantiqiy.
Ko‘rgazmali – harakat tafakkurnining xususiyati shundan iboratki u ham odamning real predmetlar bilan ish qilayotgan paydagi fikrlash jarayonini nazarda tutadi. Ko‘rgazmali obrazli tafakkur esa ko‘rgan kechirgan narsalarva hodisalarning konkret obrazlari ko’z oldimizda gavdalangan chogda ularning moxiyatini umumlashtirib, bilvosita aks ettirishimizdir.
Mantiqiy tafakkur-bu mavhum tafakkur bo‘lib, suzlar suzda ifodalangan bilim, goya va tushunchalarga tayangan holda bevosita idrokimiz doirasida bo‘lmagan narsalar yuzasidan chikargan hukmlarimiz, mulohazalarimiz bu tafakkurga misol bo’la oladi. Masalan, olam, uning noyob va murakkab hodisalarini falsafiy o‘rganish faqat mavxum, abstrakt tafakkur yordamida mumkin bo‘ladi. Tafakkur yangiligi va noyobligiga kura kuyidagi turlarga bulinadi. Fikrlarimining yana bir turi reproduktiv bo‘lib, uning moxiyati-ko‘rgan bilgan narsalarimizni aynan qanday bo‘lsa, shundayligicha, uzgarishsiz qaytarish va shu asosda fikrlashga asoslanadi.
Produktiv yoki ijodiy tafakkur-fikrlash elementlariga yangilik, noyoblik qaytarilmaslik qo’shilgandagi tafakkurni nazarda tutadi. Tafakur ijodiy elementiga ko’ra yana bir necha turlarga bulinadi. Konvergent fikrlash masalaning yechimi faqat bita bo‘lgandagi fikrlash nazarda tutsa, divergent tafakkur – fikrning shunday turiki, u shaxsga bir muammo yoki masala yuzasidan birdaniga bir necha yechimlar paydo bulishni takkozo etadi. Aynan shunday ijodiy tafakkur devergent shaklda bo‘lsa, u ijodiy parvoz yangiliklarni kashf etishga asos bo‘ladi. Fikrning kaxf etish yangilik yaratishga qaratilgan faoliyati ba’zan uning kreaktivlik sifati bilan bog‘lab tushuntiriladi. Kreaktivlilik-shunday xislatki, u guyoki yuk joyda bor qiladi, ya’ni oddiygina, jungina narsalarga boshqacha birovlarnikiga uxshamagan yondashuvlarni talab qiladi. Masalan uchta so’z berilgan «qalam», «ko’l», «ayiq».
Do'stlaringiz bilan baham: |
