2-мавзу. Россия империясининг Туркистондаги маъмурий бошқарув тизими ва мустамлакачилик сиёсати

Полиция ташкилотлари ҳақида.

“1867 йил Низоми”га кура, уларнинг қулига “маъмурий, полиция, судлов ва харбий хокимият” хужжатда айтиб утилганидек, “вилоят хокимиятининг ахамиятини махаллий ахоли куз унгида ошириш, ахолининг осойишталигини таъминлаш ва ундаги хар қандай тартибсизликларни бостириш учун” берилган эди.

Туркистон ўлкасида мустамлака тартиботи харбий куч ва кенг тармоқланган полиция тизимига асосланган эди. Бу вақтгача мустамлакачилик урушлари олиб бориш учун сақлаб турилган харбий қисмлардан энди подшо маъмурияти томонидан урнатилган мустамлака тартибларини химоя қилиш қуроли сифатида фойдаланадиган булди. Ўрта Осиёга темир юллариниинг ўтказилиши Россия иқтисодиёти учун амалий ахамиятгинага эга булиши билан бирга, харбий стратегик мақсадларни кузлаб қурилган эди. Харбий қушинлар ва қурол аслахаларни Красноводскдан Қизиларвотга қадар, Кавказдан Ўрта Осиёга ташиш учун темир йул қурилди 1888-йили дастлабки поезд Самарқандга келди, 1889-йилда эса темир йул Тошкент орқали Андижонгача қуриб битказилди.
Россия харбий қуролли кучларининг асосий базалари Кавказда жойлашган бўлиб, у ердан Каспий денгиз орқали тез кечиб ўтиш мумкин эди. Красноводскдан эса темир йул билан Самарқанд, Тошкент ва Андижонга етиб келиш осон булди. Урта Осиёнинг босиб олинган худудларида Россия империясининг мустахкам урнашиб олиши ва мустамлакачилик сиёсатини кенг қамровли олиб борилишида темир йуллар мухим урин тутуди.
1881-йилда “Давлат тартиботи ва жамоат осойштилигини қуриқлашга қаратилган чора тадбирлар туғрисидаги Низом” элон қилинди. Низомга мувофиқ генерал губернатор “кучайтирилган” ёки “фавқулотда” қуриқлаш холатини уз ихтиёри билан жорий этиш хуқуқига эга булди. Бундай хуқук улкада қузғолон, “жамоат осойишталиги” бузилган ва “ташвишли кайфиятлар” пайдо булган тақдирда унга уз ихтиёрига кура куч ва зуравонлик ишлатиш мумкинлигини англатар эди. 1892-йилдан бошлаб то 1916-йилга қадар Туркистон “кучайтирилган қуриқлов” ва “фавқулотда қуруқлов” холатида булди.
Янги Низом шахар ва қишлоқларнинг хар-бир мавзеийин назорат остида сақлаб турган аввалги полиция тузилмаларига қушимча тариқасида уъезд бошлиқларига исправниклар хуқуқини хам берди. Бу нарса уларни уъезд полиция бошқармалари рахбарларига тенглаштирган еди.
Улар хар қандай одамни етти кунга қамоққа олишга ёки жарима тортиш ваколатига ега булдилар. Участка приставлври лавозими уларга йордам тариқасида тасис етилган еди. Одатда улар солиқлар йиғимига, жойларда мажбуриятлар, уъезд бошлиқларнинг қарорларининг ижро этилишига рахбарлик қилган офицерлар булиб хар қандай узгаришлар хақида ўлка маъмуриятига маълумот утказиб турган холда ахоли устидан керак булган назоратни амалга оширар эдилар.
Уз участкалари доирасида суриштир ва тергов ишларини юритиш, қамоққа олиши ва жаримага тортиши мумкин эди. Махаллий ахолини қуролсизлантириш, унда қуролли кураш учун хар қандай умидни юқатиб ташлаш жангарилик унсурларини ва қадимий жанговор анъаналарни так-томири билан тугатиш-Туркистон ўлкасидаги подшо хуқумати харбий сиёсатининг асосий ташкил этар эди.
Туркистоннинг махаллий ахолисини армияга чақирмаслик сиёсатини ёқлаб чиқди. Подшо хуқумати қулай фурсат келганда мунтазам армияда хизмат қилишга, жанговор харбий малакаларни оширишга, қушинларни европачасига такомиллаштиришга ва замонавий қурол яроғларидан фойдаланиш махоратини эгаллаб олишларидан чучир эди.
Шунинг учун махаллий ахоли қулай фурсат келганда ана шундай харбий махорат ва замонавий қуроллардан подшо хуқумати узига карши хизматлардан фойдаланишдан хадиксираган.

8.