2-mavzu: qo‘ZG’aluvchan to‘qimalar fiziologiyasi

2.2 Passiv va faol transport. Transport (tashuvchi) vazifasi.
Plazmalemma yarim o‘tkazuvchanlik xususiyatiga ega bo‘lib, uning yuzasidan turli kattalikdagi molekulalar turli tezlikda harakat qiladi. Maksimal o‘tuvchanlik xossasiga suv va unda erigan gazlar ega, ionlar esa nisbatan sekinlik bilan o‘tadi. Masalan, agar hujayra tuzlar konsentrasiyasi hujayradagi kontsentrasiyasiga nisbatan past eritmaga solinsa (gipotonik) suv hujayra ichiga kirib hujayra hajmi oshadi va u shishib yoriladi (gipotonik shok). Agar hujayra tuzlar konsentratsiyasi yuqori eritmaga solinsa hujayradagi suv tashqariga chiqib, hujayra burishib qoladi. Bu xodisa membrananing osmotik xususiyatiga asoslanadi.
Yarim o‘tkazuvchi membranalar orqali suvning harakati osmos deyiladi.
Moddalarning bunday transporti passiv transport bo‘lib, modda konsentrasiyasi gradienti bo‘ylab, ya’ni kam tomondan ko‘p tomonga harakat qiladi. Lekin membranada modda konsentrasiyasiga qarshi transport ham mavjud bo‘lib u aktiv transport deyiladi, chunki energiya sarfi - adenozintrifosfat (ATF) ishtiroki bilan boradi. Bu yo‘l bilan membranadan organik molekulalar o‘tadi.
Yirik molekulalar ko‘pincha hujayraga kirishdan oldin monomerlargacha parchalarib, keyin aktiv transport orqali kiradilar. Lekin ba’zan membrana orqali yirik molekulalar ham endositoz yo‘li orqali o‘tib turadi. Endositozning ikki ko‘rinishi mavjud: fagotsitoz, pinositoz.
Fagotsitoz hujayrani yirik molekulalarni qamrab olib yo‘tishi. Bu hodisani birinchi bo‘lib rossiyalik olim I.I. Mechnikov ta’riflagan. Pinositoz yaqingacha suv molekulalarining kirishi deb qaralgan, lekin aniqlanishicha uncha katta bo‘lmagan molekulalarning o‘tishi ekan. ATF sarfi bilan boradi. Avval modda membrana yuzasida sorbsiyalanadi (qisman so‘riladi), bunda ularni membrana yuzasida ushlab qolishda glikokaliks rol o‘ynaydi, so‘ng membrananing shu joyi botib kira boshlab oxirida membrana uchlari birikib modda ichkariga kiradi. Hujayra ichida pufakchalar bir-biri bilan qo‘shilib yirik molekulalarni hosil qiladi, ularning atrofida gidrolaza fermentlari (lizosomada) hosil bo‘lib hazm jarayonlari boshlanadi.