2-мавзу. Ҳозирги замон давлат ва жамият бошқаруви тизими тўғрисидаги концепциялар

Биринчи ёндашувда давлат билан жамият, сиёсий ва носиёсий
муносабатлар бир-бирига қарама-қарши қўйилса, иккинчи ёндашувда эса индивидлар ва уларнинг турли гуруҳларининг эҳтиёж ва манфаатлари қондириладиган ижтимоий муносабатларнинг бутун мажмуи назарда тутилади. Шу тариқа, фуқаролик жамияти шундай жамиятки, у давлатга жиддий таъсир ўтказа олади ва унинг ҳуқуқий давлат бўлишини ва жамиятга, халққа хизмат қилишини таъминлайди, деган фикр илгари сурилади.
Давлат шакли тўғрисидаги масала нафақат назарий, айни пайтда амалий-сиёсий аҳамиятга молик масаладир. Зеро, давлат ҳокимиятининг қандай ташкил этилганлиги ва қай тарзда амалга оширилганлиги давлат раҳбарлигининг самарадорлиги, ҳукуматнинг барқарорлиги ва салоҳиятини белгилайди.
Таниқли рус юристи ва файласуфи И.А.Ильиннинг таъкидича
«аҳолининг кўп миллатли таркиби давлат шаклига нисбатан қатор талаблар қўяди. У давлатнинг тарқаб кетишига омил бўлиши ва ҳалокатли фуқаролик урушларига олиб келиши мумкин»¹.
И.А.Ильиннинг ушбу фикри бугунги кунда ҳам ўз долзарблигини йўқотмаганлигини оламда кечаётган турли низолар далолат бериб турибди (Испанияда каталонликларнинг, Буюк Британияда шотландларнинг алоҳидаликка интилиши).
Бинобарин, ҳар бир халқнинг ўзига ҳос, ўзига мос алоҳида индивидуал давлат шакли ва фақат унинг ўзигагина мос келадиган конституцияси бўлиши шарт. Дунёда бир ҳил халқлар бўлмагани каби, бир ҳил шакл ва Конституция ҳам бўлмайди.
Бошқарув шакли: олий давлат ҳокимияти ва бошқарувнинг юқори органларини ташкил этиш ва тузишнинг муайян тартибидан;
Давлат тузилиш шакли: давлатнинг ҳудудий тузилиши, марказий, ҳудудий ва маҳаллий ҳокимиятлар ўзаро муносабатларининг муайян тартибидан;
Сиёсий (давлат) режими: давлат (сиёсий) ҳокимиятини амалга ошириш услублари ва йўлларидан иборат.
Давлат шаклига таъсир этувчи омиллар:

• 
  давлатнинг моҳияти.
  
• 
  давлатнинг типи.
  
• 
  сиёсий кучлар нисбати.
  
• 
  аҳолининг миллий таркиби.
  
• 
  тарихий анъаналар.
  
• 
  мамлакатнинг ҳудудий сатҳи.
  

Масалан, МДХ давлатлари бошқарув шаклини тавсифлашда назария ва амалиёт ўртасида муайян тафовутларни учратиш мумкин.
Масалан Россия Федерацияси бошқарув шакли ҳақида фикр юритиладиган бўлса, ушбу мамлакат бошқарув шаклига кўра президентлик республикаси ҳисобланса-да, унда бошқарув шаклининг бошқа кўринишларига хос бўлган белги-ҳолатлар мавжуд, жумладан, Президент фақат давлат бошлиғи ҳисобланади, ижро ҳокимиятига бошчилик қилмайди, ҳукуматни Президент назорат қилиши президентлик республикасига ҳос жиҳат бўлгани ҳолда, парламентнинг қуйи палатаси ҳукуматга ишончсизлик билдириши мумкин, гарчи бу ҳолатда ҳукумат тақдирини Президент ҳал этса-да.
Давлатлараро бирлашма – давлатлараро шартнома асосида барпо этилган ва қатнашувчи давлатларнинг иқтисодий ва сиёсий интеграциясини ўз олдига мақсад қилиб қўядиган давлатлар иттифоқидир. Давлатлараро бирлашмаларга мисол қилиб, қуйидагиларни келтириш мумкин:
Миллатларнинг Британ ҳамдўстлиги – (1946 йилгача), ҳозирда эса Ҳамдўстлик деб номланади;
Европа Иттифоқи – (1993 йилгача) –Ҳозирда Европа Иқтисодий ҳамжамияти деб номланади;
Европа Кенгаши;
МДҲ: (1991 йил 10 декабрда ташкил этилган). Белоруссия ва Россия Иттифоқ давлати – 1997 йилда шакллана бошлаган.