2-mavzu: Oʻzbekistonda loyihalarni boshqarish tendensiyalari (4-soat)

2.4 Boshqaruv standartlari: xususiyatlar, tizimni ishlab chiqish va qoʻllash

Boshqarish sohasida standartlashtirishning maqsadi belgilangan talablar, normalar va tamoyillardan doimo foydalanish orqali muayyan darajadagi tartibga erishish orqali boshqaruv samaradorligini oshirishdan iborat. Loyihani boshqarish

sohasidagi modellar va standartlar soni muntazam oʻsib bormoqda, bu ham oʻz loyihalarini, ham boshqaruvini mintaqaviy, milliy, soha va korporativ xususiyatlarini hisobga olish tendensiyasini aks ettiradi. Xalqaro, milliy, mintaqaviy standartlar va individual tashkilotlar standartlari (korporativ standartlar) mavjud. Agar standartlashtirishda ishtirok etish har qanday mamlakatning tegishli organlariga ochiq boʻlsa, bu xalqaro standartlashtirishdir. Hududiy standartlashtirish faqatgina bir geografik, siyosiy yoki iqtisodiy mintaqa davlatlarining tegishli organlari uchun ochiq boʻlgan faoliyatdir. Milliy standartlashtirish - bu davlat, tarmoq, iqtisodiyotning muayyan sektorida, uyushmalar, ishlab chiqarish korxonalari, korxonalar va muassasalar darajasida turli darajalarda amalga oshirilishi mumkin boʻlgan aniq bir davlatda standartlashtirish.
Loyihani boshqarish sohasidagi loyihalarni boshqarish standartlarini ishlab chiqishda ishtirok etadigan eng nufuzli tashkilot xalqaro loyihalarni boshqarish instituti - Project Management Institute (PMI) hisoblanadi. Bu nodavlat notijorat tashkilotdir, uning maqsadi tajriba almashish, loyiha menejerlari bilim va koʻnikmalarini almashish, sertifikatlashtirish dasturlari (CAPM, PMP, PGMP) orqali loyihalarni boshqarish sohasida professionallikni rivojlantirishdir. 1969 yilda tashkil etilgan PMI loyihasi menejment instituti loyihalarni boshqarish bilan shugʻullanadigan va 170 dan ziyod mamlakatlarda vakili boʻlgan professionallarni birlashtiradi.
PMI loyihalarni boshqarishning turli sohalarida standartlarni ishlab chiqadi, konferentsiyalar va seminarlar, ta’lim dasturlari va professional sertifikatlashni olib boradi. PMI standarti butun dunyoda loyihalarni boshqarish amaliyotida keng qoʻllaniladigan va keyinchalik paydo boʻlgan koʻplab boshqa standartlar uchun asos boʻlib xizmat qiladigan PMI ekspertlari tomonidan ishlab chiqilgan.
Eng taniqli va keng tarqalgan standart - PMBoK («Project Management Body of Knowledge»- "Loyiha boshqaruvi organi"). Dastlab, 1987 yilda Amerika loyiha menejeri instituti tomonidan nashr etilgan. 2000 yilda ikkinchi, 2004 yilda uchinchi, 2008 yilda toʻrtinchi, 2012 yilda beshinchi va 2016 yilda esa ushbu standartning oltinchi nashri chop etildi. Qoidalar va standartlar loyihalarni boshqarishning xalqaro va disiplinlerarası xususiyatlarini ta’minlaydi. Ularning barchasi dunyo boʻylab loyiha menejerlariga loyihani boshqarish uchun shunga oʻxshash falsafa va metodikani yoʻnaltiradi va shunga mos ravishda "bir xil til" gapirishadi. Shu bilan birga PMBoK standarti loyihani boshqarish uchun talablarni, birinchi navbatda, davlat xaridorining manfaatlari nuqtai nazaridan aks ettirayotganini ta’kidlash joiz. Loyiha rahbarlari xalqaro va milliy assotsiatsiyalari loyiha menejerlarini tayyorlashda va ularni sertifikatlashda faol ishtirok etmoqda.
Oʻzbekiston Respublikasi Davlat standartida loyiha boshqaruvining prinsiplari va jarayonlari boʻyicha loyiha natijalariga erishishga ta’sir koʻrsatuvchi qoʻllanmalar keltirilgan. Davlat standartining maqsadli auditoriyasi quyidagilarni oʻz ichiga oladi:

• 
  loyiha menejerlari va homiylarning loyiha boshqaruv tamoyillari va amaliyotlarini tushunishlarini yaxshilash;
  
• 
  loyiha menejerlari, loyiha menejmenti komandalari va loyiha guruhi a’zolari milliy standartlar va loyihalar amaliyotini xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish uchun umumiy asoslarni ta’minlash.
  

Loyihaning natijasi mahsulotni, natijalarni, loyihaning foydali samarasini anglatadi. Natijada, loyihaning turi va maqsadiga qarab: ilmiy rivojlanish, yangi texnologik jarayon, dasturiy ta’minot, qurilish maydonchasi, amaliyot dasturlari, qayta tuzilgan kompaniya, sertifikatlangan sifat tizimi va boshqalar boʻlishi mumkin. Loyihaning muvaffaqiyati (natijasi) uning narxi (daromad), innovatsiya, sifat, vaqt, ijtimoiy, ekologik va boshqa xususiyatlar boʻyicha rejalashtirilgan darajaga qanchalik toʻgʻri kelishi bilan baholanadi.
Boshqariladigan loyiha parametrlari:

• 
  loyiha ishlarining hajmi va turlari;
  
• 
  qiymati, xarajatlar, loyiha xarajatlari;
  
• 
  loyihaning vaqtini, davomiyligini va zaxiralarini, loyihaning bosqichlarini, bosqichlarini shuningdek, ishning oʻzaro munosabatini oʻz ichiga olgan vaqt parametrlari;
  

• 
  loyihani amalga oshirish uchun zarur boʻlgan resurslar, shu jumladan: inson yoki mehnat, moliya, logistika, qurilish materiallariga, mashinalarga, jihozlarga, qismlarga va qismlarga boʻlinadi, shuningdek resurslar cheklanganligi;
  
• 
  dizayn yechimlari sifati, amaliy resurslar, loyiha komponentlari.
  

Loyiha va uni amalga oshirish jarayoni, amalga oshirilishi - murakkab tizim, unda loyihaning oʻzi boshqaradigan kichik tizim sifatida ishlaydi va loyihani boshqarish - bu boshqaruvchi hisoblanadi.

• 
  loyiha bir qator xususiyatlarga ega, chunki uni amalga oshirish ishlarini metodik tarzda tashkil etishga yordam beradi:
  
• 
  loyiha tashqi muhit deb ataladigan ma’lum bir muhitda paydo boʻladi, mavjud va rivojlanadi;
  
• 
  loyihaning tarkibi uning amalga oshirilishida va rivojlanishida oʻzgarishsiz qoladi: unda yangi elementlar (ob’yektlar) paydo boʻlishi mumkin, uning ayrim qismlari uning tarkibidan chiqarilishi mumkin;
  

har qanday tizim kabi loyiha elementlarga boʻlinishi mumkin, ammo ma’lum yoʻnalishlarga tanlangan elementlar oʻrtasida aniqlik kiritilishi va saqlanishi kerak. "Loyiha" va "tashqi muhit"ga loyiha paydo boʻlgan va rivojlanayotgan barcha faoliyat sohasini taqsimlash ma’lum darajada shartli hisoblanadi. Buning sabablari quyidagilardan iborat:

1. 
   Loyiha qat’iy barqaror emas: loyihani amalga oshirish jarayonida uning bir qator elementlari oʻz joylarini oʻzgartirishi, loyihaga tashqi muhitdan orqaga qaytish va qayta ishlashi mumkin.
   
2. 
   Loyihaning ayrim elementlari ham uning tarkibi, ham tashqarisida ishlatilishi mumkin. Bunga odatiy bir misol, bir vaqtning oʻzida muayyan loyihani amalga oshirishda va boshqa muammolarni (xususan, boshqa loyihani amalga oshirish boʻyicha) hal qilish boʻyicha ishlaydigan mutaxassislar boʻlishi mumkin.
   

Loyihaning asosiy ishtirokchilari orasida mijozlar, menejer va loyiha jamoasi, investor, ishlab chiquvchi, yetkazib beruvchilar va pudratchilar kiradi. Innovatsiya loyihasining asosiy ishtirokchilari loyihaning tashabbuskori yoki loyiha gʻoyasi ishlab chiqaruvchisi boʻlishi kerak.

Oʻz-oʻzini nazorat qilish uchun savollar

1. 
   Oʻzbekistonda loyihani boshqarishning asosiy tendensiyalari qanday?
   
2. 
   Oʻzbekiston milliy loyiha boshqaruvi agentligining tavsifini bering.
   
3. 
   Loyiha boshqaruvini amalda qoʻllash tendensiyalari qanday?
   
4. 
   Loyiha boshqaruvida ishlatiladigan standartlarni sanab oʻting.