2 мавзу. O‘zbekiston respublikasida logistika xizmatining huquqiy asoslari. Logistika tizimining zamonaviy kontseptsiyasi

Логистикада қўлланилаётган асосий
ёндошувлар ва услублар
Амалга оширилаётган тадқиқотлар ва операцияларнинг кўлами логистикада қўлланилаётган ёндошувлар ва услублар мажмуига боғлиқ. Ушбу соҳанинг деярли барча ишланмалари мажмуи макро ва микроиқтисодиётда логистик хусусиятлар ҳисобга олинган ҳолда у ёки бу даражада хўжалик жараёнларини самарали бошқаришни ташкил этиш учун услубий восита сифатида жалб қилинган.
Оқимли жараёнларни муфассал бошқарувнинг услубий асоси тизимли ёндошув ҳисобланади. У воқеалар, ҳолатлар ёки объектларни тизимли таҳлил қилиш нуқтаи назаридан комплекс тарзда яхлит ҳолда ўрганишни ифода этади.
Шунингдек, тизимли ёндошув логистикадаги ҳар қандай тадқиқот объектини алоҳида, бир-биридан ажралган кичик тизимлардан таркиб топган бўлса ҳам, бирлашган логистик тизим сифатида кўриб чиқиш имконини беради. Логистик тизимнинг элементлари ва қисмларининг яқин ўзаро алоқаси унинг хусусияти асоси бўлгани боис, ишлаб чиқариш ва мумола жараёнларини таҳлил қилишда, тегишли қарорларни ишлаб чиқиш ҳамда уларни амалга оширишдаги тизимли ёндошув ушбу ўзаро боғлиқларни ҳисобга олишни англатади. Айрим хўжалик объектлари ёки ҳодисаларни ўрганиш янада мураккаб тузилмалар ёки жараёнларнинг таркибий қисмини ифода этишидан келиб чиқади.
Бутун бир объектнинг самарали фаолиятида ушбу қисмларнинг ҳар бирининг ролини уни мустаҳкамлаш бўйича тегишли тадбирлар мажмуи аниқлайди. Тизимли ёндошув эса ўрганилаётган объектни умумий мақсадга бирлашган ўзаро боғлиқ кичик тизимлар мажмуи сифатида кўриб чиқишга, унинг бирлашган хусусиятлари, ички ва ташқи алоқларини очиб беришга ёрдам беради. Иқтисодий жараёнларнинг математик таҳлили тузилмавий қисмлар ҳамда логистик тизимларни оптималлаштириш имкониятлари ва шартларини тасдиқлайди. Мажмуавий логистик дастурлар бошқарув соҳасида тизимли ёндошувнинг муҳим прагматик иловаси ҳисобланади.
Тизимли ёндошув аниқ қатъий услубий концепция кўринишида намоён бўлмайди. Уни мўайян тамойиллар мажмуи сифатида таърифлаш мумкин. Ушбу таърифларга амал қилиш эса назарий тадқиқотлар ва амалий фаолиятни мақсадга мувофиқ йўналтириш имконини беради.
Шунингдек:
- макро ёндошув;
- микро ёндошув;
- детерминистик ёндошув;
- стохастик ёндошув;
- статистик ёндошув;
- динамик ёндошув;
- функционал ёндошув;
- тажриба ёндошуви ҳам логистикада кенг қўлланилмоқда.
Макро ёндошувда логистик тизим бир бутун сифатида кўриб чиқилади. Ушбу ҳолатда айрим хўжалик тузилмасида ва жараёнларида ички тузилма ҳамда ўзаро боғлиқлик эътиборга олинмайди. Бунда фақат тизимнинг яхлит тузилмасига чиқиш ва кириш, шунингдек, логистик муҳитда умумтузилмавий даражада кечадиган жараёнлар ўрганилади, холос.
Микро ёндошув эса логистик объектни ички томондан ўрганиш ва бошқариш имконини беради. Унинг таркибий қисмлари ўртасидаги ички тузилма ва ички алоқалар текширилади.
Тизимнинг детерминлашгани логистик жараёнлар натижаларининг тўлиқ башоратини кўзда тутади. Буни таъсир қилувчи омилларининг якуний натижага салбий таъсири логистик тамойилларга риоя қилиш асосида юқори мослашувчанлик ҳисобидан энг кам миқдорга келтирилганда логистик тизим қайта ишлансагина амалга оширса бўлади.
Стохастик ёки эҳтимоллик ёндошув ташқи ва ички омиллар ҳамда тасодифий таъсирлар остида якуний, кутилаётган натижалар ўзгарувчан хусусиятга эга бўлишини англатади. Аниқ логистик тизимларнинг ишлаши мураккаб стохастик алоқаларнинг ушбу тизимлар ичида ва атроф-муҳитга бўлган муносабатда мавжудлиги билан боғлиқ. Шу сабабли қарор қабул қилиш жараёнида логистик тизимнинг умумий мақсадлари ва унинг функционал кичик тизимларининг бозор аҳволига мувофиқлик даражаси ҳамда уларнинг ташқи таъсирларга боғлиқлигини инобатга олиш зарур. Ташқи муҳитга мувофиқлик ва бирлашиш даражаси қанчалик паст бўлса, кутилаётган натижаларнинг режалаштирилганидан кўра хатолари ҳамда оғишиши эҳтимоли шунча юқори бўлади.
Статистик ёндошув. Ушбу ёндошув логистика муаммоларини вақтнинг аниқ пайтидаги ҳолат бўйича текшириш имконини беради. Кўпинча у фаолият кўрсатишнинг таҳлили учун, шунингдек, логистик бўғинларни жойлаштириш ва логистик занжирларни шакллантириш бўйича ҳисоб-китобларда қўлланилади.
Динамик ёндошув. Динамик ёндошув статистик ёндошувдан фарқли улароқ логистик тизимлар, кичик тизимлар ва уларнинг ўзаро боғлиқлигини ташқи ва ички муҳитда амалдаги йўналишлар таъсири остида ривожланишда, узлуксиз ҳаракатда ўрганишни англатади.
Функционал ёндошув. Бу ёндошув логистик тизимлар ва кичик тизимлар фаолияти таҳлили самарадорлигини сезиларли даражада оширади. Ундан фойдаланишда иккита асосий комплекс тушунчага таянади: тизимнинг ишлаш жараёни ва қонуни.
Жараён ёки бошқача қилиб айтганда, логистик тизимнинг ишлаш тартиби ушбу тизимни таърифлайдиган ҳар қандай ҳажм ўзгаришларини ифода этадиган ўзгаришни кўрсатади.
Ишлаш қонунини эса қоидалар мажмуи ва ҳаракатларнинг узвийлигини ифода этади. Режалаштириш ва бошқариш жараёнида логистик тизимларнинг ишлаш қоидаларини, уларнинг дастлабки ҳолатини билиб ҳамда якуний хулосаларга келган ҳолда, келгусида ривожлантириш моделлалари ва тахминлари ишлаб чиқилади.
Логистикада тажриба ёндошуви керакли тадқиқотларни логистик жараёнларнинг боришига фаол аралашиш ва натижаларни кузатиш орқали ўтказишни назарда тутади. Бу ёндошувдан логистик тизимлар ва кичик тизимлар ишлашининг берилган параметрларидан оғишиши пайдо бўлганда фойдаланилади. Ушбу ёндошувга мос келадиган усуллар ва услублар ўрганилаётган муамолар моҳиятини яхшироқ тушуниш, логистик дастурларни сабаб ва оқибат алоқалари ҳамда турли манфаатларни йўлга қўйиш ҳисобга олинган ҳолда таҳрир қилишга ёрдам беради.
Анъанавий ёндошувлар хусусийдан умумийга /индукция/ ўтишни юзага келтиради. Шу боис улар индуктивлар деб аталади. Функционал тизимлар ва кичик тизимларни индуктив шаротиларда яратиш мавжуд бўлган ёки алоҳида ишлаб чиқилаётган айрим элементларни бирлаштириш орқали амалга оширилади.
Логистик ёндошув эса умумийдан хусусийга бирин-кетин ўтишни кўзда тутади. Бу ҳолатда бошқариш жараёнида тадқиқотларнинг дастлабки нуқтаси ва мезони охирги мақсад ҳисобланади. Ушбу мақсадга эришиш учун эса логистик тизим ташкил этилади. Мабодо логистик тизим ташкил этилмаган бўлса, бунинг учун ҳаракатлар алгоритмини тўртта босқичга киритиш мумкин:
Биринчи босқичда булғуси логистик тизимнинг умумий мақсадлари белгиланади, ҳал этилиши лозим бўлган муаммолар ва вазифалар доираси аниқланади, бутун бир тизимнинг ишлашинининг якуний ҳамда оралиқ натижаларини акс эттирадиган мўайян кўрсаткичлар ҳисоб-китоб қилинади.
Иккинчи босқичда тизимли мақсадлар, ташқи ва ички омилларга таъсир қилиш вазифалари таҳлил қилиниб, логистик тизим ва унинг элементларига мос келадиган талаблар, шунингдек, ушбу тизим ишлайдиган шароитлар ва чекланишлар аниқланади.
Учинчи босқичда мақсадлар, вазифалар, талабларга таяниб, логистик тизимлар ва унинг кичик тизимлари моделларининг вариантлари лойиҳалаштирилади. Сўнгра энг самарали моделлар танлаб олинади.
Тўртинчи ташкилий босқичда эса аввал умумтизимли аҳамиятга эга, сўнгра тизимчали аҳамиятга эга тузилмавий элементлар яратилади ва ўзгартирилади. Кейин ягона логистик тизим шакллантирилиб, кичик тизимларга структуралаштирилади.
Ёндошувларнинг аниқлаштирилган ифодаси тизимдаги логистик жараёнларни бошқариш бўйича тегишли услубларни юзага келтирадиган қоида ва усулларда намоён бўлади.
Ҳар қандай тадқиқот, шу жумладан логистик тадқиқотнинг асосий иш тартиби илмий услуб ҳисобланади. Ушбу услуб уч босқичдан иборат.
Ҳисоб-китоб йўллари турли ишлаб чиқариш, транспорт, омборчилик, экспедициявий ва бошқа бўғинларни ўз ичига оладиган логистик занжирлардан ташкил топган. Индукциявий ёндошувлардан фойдаланишда оқимли жараёнларни бошқариш бўйича вазифалар одатда асосланган бўлади. Ишлаб чиқариш-хўжалик тизимининг айрим участка ва бўғинлари ягона иқтисодий тизимда ўзаро боғланган объектлардан келиб чиқадиган ташқи таъсирлардан холис ёпиқ кичик тизимлар каби кўриб чиқилади. Ишлаб чиқариш-хўжалик жараёнларини ёпиқ кичик тизимлар доирасида тартибга солишда чегараланган миқдордаги, одатда энг оддий ва маълум услублардан фойдаланилади. Бироқ шартли мустақил кичик тизимларни мухтор бошқарувдан бирлашган лотистик тизимга ўтиш оқимли жараёнларни бошқаришнинг услубий базасини кенгайтириш ва мураккаблаштиришни талаб этади.
Иқтисодиёт, кибернетика, менежмент, психология ва жамиятшуносликнинг туташган нуқтасидаги фан сифатидаги логистикада ишлаб чиқариш ва муомала соҳасида умумий ёки ўзига хос вазифаларни ҳал этиш учун ишлаб чиқилган ҳамда қўлланилаётган услублар, назариялар ва таҳлил турлари мажмуидан кенг фойдаланилади. Улар орасида у ёки бу даражада муҳимларини ажратиб бўлмайди. Улардан ҳар бири маълум бир вазиятда кўзланган мақсадларга эришишда ҳал қилувчи рол ўйнаши мумкин.
Логистика нуқтаи назаридан бир қатор ўзига хос хусусиятга эга барча услубларни шартли равишда учта гуруҳга бирлаштириш мумкин:
- иқтисодий-математик услублар;
- прогнозлаш услублари;
- норасмий услублар.
Логистика учун ушбу гуруҳда энг мақбул қарорларни ишлаб чиқиш услуби алоҳида аҳамиятга эгадир. Улар логисткани бошқаришда қабул қилинаётган қарорларнинг сифатини ошириш учун қўлланилади. Ушбу услубларни моделлаштириш турлари сифатида кўриб чиқиш мумкин. Айнан мана шу услублар гуруҳларининг махсуслиги мавжуд бир нечта муқобил вариантдан биттасини танлаш зарурлиги билан боғлиқ. Тўлов қолипи ва қарорлар тўплами мазкур мажмуанинг энг кенг тарқалган услуби ҳисобланади.
Логистикани бошқаришда кўпинча ноаниқлик шароитларида қарор қабул қилишга тўғри келади. Бу вазифалар тўлиқ ноаниқ вазиятда ҳаракат қилиш зарурати тўғилганда юзага келади. +арор қабул қилаётган субъект одатда стратегияни танлаш ҳуқуқига эга бўлади.
У ушбу ҳуқуқдан фойдаланиб, танлаш жараёнида маълум бир стратегияни қўллаши ёки вазиятга қараб стратегияни танлаган ҳолда, қура йўли орқали қарор қабул қилиши мумкин. +абул қилиниши мумкин бўлган қарорлар натижалари “табиат стратегияси”га таълуқли номаълум параметрларга боғлиқ ёхуд
қабул қилинаётган қарорга қаршилик қилаётган шахс томонидан аниқланади. Биринчи ҳолат учун статистик қарорлар назариясини ва тасодифий жараёнларни бошқариш назариясини қўллаш, иккинчи ҳолат учун эса ўйинлар назариясини қўллаш катта самара беради.
Прогнозлаш услублари. Ушбу услублар ўрганилаётган жараёнларни режалаштириш учун керакли турли хил фаразларни ёки назорат қилинмаётган истиқбол шароитларидаги воқийликларни қабул қилишга асосланган. Айни пайтда прогнозлаш услублари маълум фаразлардан ташқари аввалги тажрибаларга таянади. Уларнинг логистик тадқиқотларда амалда қўлланиши катта аҳамиятга эга, қамраб олинаётган муаммолар кўлами эса ниҳоятда кенг.
Масалан, макроиқтисодиёт даражасида прогнозлаш иқтисодиётнинг умумий аҳволини, шунингдек, бозор коньюктурасининг етакчи йўналишларни аниқлаш учун қўлланилади. Бу манфаатдор субъектга келгуси даврда стратегия ва тактикани тўғри танлашга ёрдам беради. Логистик тизимни кутилаётган шароитларда самарали фаолият юритиши учун тузиш ёки тўғирлаш олинган натижалар таъсири ҳисобланади.
Технология соҳасида ривожлантириш прогнозлари уларни жорий қилишнинг иқтисодий самарадорлигини барвақт ҳисоб-китоб қилишга ва логистик тизимларни, хусусан ишлаб чиқариш логистикаси соҳасида ташкил этиш ҳамда бошқаришда тўғри йўлни танлашга ёрдам беради.
Рақботани ривожлантириш прогнозлари стратегияни кўриб чиқиш, нотузилмавий жараёнларни олдиндан бараварлаштиришни амалга ошириш ва салбий таъсирларни логистик тизимда тегишли ўзгартишлар шароитида энг оз миқдорга келтириш ҳамда уларни янги шароитларга мослаштириш имконини беради.
Сўровлар ва тадқиқотлар асосидаги прогнозлар мураккаб жадал вазиятларда нима содир бўлишини аниқлаш имконини беради. Бунда ҳаётий фаолиятнинг кўплаб соҳалари ахборотларидан фойдаланилади. Масалан, бозор коньюктурасини маҳсулотларнинг кўплаб турлари бўйича фақатгина иқтисодиёт аҳволи, сиёсий вазият, технология, экологик стандартлар ёки ижтимоий қадриятлар устунлигида, анъаналар, урф-одатларда бўладиган ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда аниқлаш мумкин. Юқорида қайд этилганидек, мазкур ҳолатда ҳам логистик тизим механизми тузатишларни ҳақиқий воқелик ва кутилаётган вазиятларнинг янги талабларига мослаштириш учун қабул қилишга тайёр бўлиши керак.
Ижтимоий прогнозлаш логистик тизим учун кўплаб сабабларга кўра фойдалидир. Зеро, жамият аҳволи ва ижтимоий гуруҳлар, одамларнинг ижтимоий мақсадларидаги ўзгаришлар иқтисодиёт ҳамда бозорда ҳам муқаррар ўзгаришларга пойдевор бўлади. Албатта, кутилаётган ўзгаришларга олдиндан тайёрланган фирма ўз фаолиятида логистика услубияти ва воситаларини қўллаш ҳисобидан рақобатчилари олдида устунликка эга бўлади.
Прогнозлаш услублари мажмуини иккита тоифага - сон ва сифат услубига ажратиш мумкин.
Сон услубининг ўзига хос вакиллари қуйидагилар ҳисобланади:
- даврий қаторларни таҳлил қилиш;
- сабабли моделлаштириш.
+уйидагилар сифат услубининг энг кенг тарқалганлари саналади:
- ҳакамлар фикри;
- эксперт баҳолар услуби;
- истеъмолчининг кутиш модели;
- сотувчилар фикрининг жамулжамлиги ва бошқалар.
Логистикада сифат услублари мавжуд ахборотлар сони етарли даражада бўлмаганда ёки сон услуби ўзини оқламайдиган даражада қиммат бўлган ҳолатлардагина қўлланади. Ишлаб чиқариш-хўжалик фаолиятини бошқаришнинг юқорида санаб ўтилган расмий услубларидан ташқари логистика норасмий услубларга ҳам амал қилади.
- Оқзаки ахборот услуби (ахборотни сўзлашувлар, радио, телевидение, одамлар билан мулоқот ва ҳоказолар орқали олиш ва бериш).
- Ёзма ахборот услуби (ахборотни газета, журналлар, йиллик ҳисоботлар ва ҳоказолар орқали олиш ва бериш).
- Норасмий услубларга шунингдек, саноат айғоқчилиги ва бошқалар киради.
Бошқарувнинг логистик тизимини яратишда логистик ёндошувлар ва услублар самарадорлиги манфаатлар ҳамда вазифаларнинг турли даражада маълум қарама-қаршиликлари шароитида айниқса, кучли намоён бўлади. Логистик тизимни моделлаштириш ва бирлаштиришга асосланган қарама-қаршиликларни ҳал этиш корхонанинг асосий мақсадга эришишнинг ҳамда тегишли вазифаларни ҳал этишнинг тўғри стратегиясини ишлаб чиқиш имконини беради.
Ишлаб чиқариш-хўжалик фаолиятини ташкил этишда логистикани қўллаш корхона раҳбариятига ўз сиёсатининг нафақат асосий йўналишини ишлаб чиқиш, балки микротизим фаолиятини бошқариш, танланган стратегияга биноан унинг ишлаши самарадорлигини аниқлаш имконини беради.

1^Гаджинский А.М. Логистика. Учебник. – Москва: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К°», 2007. – 472с.

2^Гаджинский А.М. Логистика. Учебник. – Москва: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К°», 2007. – 472с.