2 мавзу. O‘zbekiston respublikasida logistika xizmatining huquqiy asoslari. Logistika tizimining zamonaviy kontseptsiyasi

Логистик бошқарув талаблари ва вазифалари.
Хўжаликни бошқаришнинг логистик мақсадлари, вазифалари ва тамойиллари тегишли тизимлар ва кичик тизимларга қўйиладиган қатор талабларга боғлиқ. Ушбу талабларга риоя қилиш иқтисодий муносабатларнинг барча субъектлари учун мажбурий ҳисобланади. Уларнинг сони ҳар бир мўайян ҳолатда амалдаги омилларга боғлиқ. Бироқ мунтазам хусусиятга эга қатор талаблар ҳам мавжуд. Уларнинг бажарилиши логистик занжирнинг барча иштирокчилари ва бўғинлари ўртасида ишбилармонлик алоқаларни шакллантиришда логистик концепциялар моҳиятини акс эттиради. Яъни:
- моддий ва ахборот оқимларини оқилона ташкил этиш;
- ишлаб чиқарувчи ва воситачилик тузилмаларининг буюртмаларни бажаришга тайёргарлигини таъминлаш;
- нисбий ва умумий ҳаражатларни минималлаштириш;
- моддий ресурслар ва тайёр маҳсулотни омборда қайта ишлаш ҳамда транспортда ташишда бузилмаганлигини таъминлаш;
- долзарб маълумотга эга бўлиш, қайта ишлаш ва тақдим этиш имконияти;
- логистик элементлар ва бошқаларнинг мос келиши.
Логистика услубиятини амалда амалга ошириш унинг функционал ричаглари орқали намоён бўлади.
Логистик вазифалар мўайян логистик тизимлар мақсадлар ва вазифаларни амалга оширишга йўналтирилган логистик операцияларнинг маълум мажмуини ифода этади.
Логистик вазифа кўрсаткичларнинг расмий аҳамияти билан берилади. Таъминот, ишлаб чиқариш, тақсимлаш ва сотиш моддий оқимларни бошқариш бўйича логистик вазифалар намоён бўлишининг энг муҳим соҳалари ҳисобланади.
Логистикада назарий тушунчалар ва амалий ҳаракатларни умумлаштирадиган ушбу атама кўп учрайди.
Транспорт-экспедиция корхоналари, улгуржи ва чакана савдо корхоналари, тижорат-воситачилик ташкилотлари, тайёрловчи корхоналар ва қайсидир даражада истеъмолчи корхоналар ҳисобланади макродаражада логистик вазифалар продуцентлари. Ушбу субъектлар моддий ва ахборот оқимларини шакллантиради. Улар товарлар силжишини бевосита амалга оширади ва назорат қилади.
Корхоналарнинг тегишли тузилмавий бўлинмалари микродаражада логистик вазифалар продуцентлари саналади.
Логистик вазифаларнинг тўлиқ рўйхатини келтириш мақсадга мувофиқдир. Айни пайтда уларнинг асосийларини бажарилиши лозим бўлган ҳаракатлар кўламининг кенглигини кўрсатиш учун ҳам эслаб қолиш жоиздир.
Логистик вазифалар рўйхати қўйидагилар:
- моддий-техника таъминотини режалаштириш, ташкил этиш ва бошқариш, товарлар етказиб бериш ёки хизматлар кўрсатиш бўйича хўжалик алоқаларини шакллантириш, уларни ривожлантириш, тўғирлаш ва рационлаштириш;
- омборчилик хўжалигини режалаштириш, ташкил этиш ва бошқариш;
- ишлаб чиқариш жараёнида моддий ва ахборот оқимларини режалаштириш, ташкил этиш ва бошқариш;
- логистик хусусиятли ишбилармонлик хизматини режалаштириш, ташкил этиш ва бошқариш;
- сармояларни логистик тузилмаларни ташкил этиш ва ривожлантириш учун режалаштириш ҳамда назорат қилиш;
- моддий ва товар заҳираларини бошқариш;
- ахборот тизимларини бошқариш;
- тақсимлаш ва етказиб бериш жараёнларини режалаштириш, ташкил этиш ва бошқариш;
- сифатли параметрлар ва уларнинг стандартлашни назорат қилиш;
- моддий ва ахборот оқимларини ҳажми ва йўналишларини аниқлаш;
- ташишда эҳтиёжларни прогнозлаш;
- логистик тизимларда инфратузилмавий элементларни лойиҳалаштириш.
Кўплаб логистик вазифалар қуйида акс эттирилган маркетинг вазифалари билан биргаликда амалга оширилади.
- маҳсулот турларини бошқариш;
- бозор ҳажмини прогнозлаш;
- фирма (корхона) бозори улушини прогнозлаш;
- нарх-наво сиёсатини ва ҳоказоларни шакллантириш.
Логистикада бевосита вазифалардан ташқари тескари логистик вазифа тушунчаси ҳам ажратиб кўрсатилади.
Вазифаларнинг ушбу тури моддий оқим ва ахборотнинг бошланғич қарама-қарши йўналишдаги ҳаракатини кўзда тутади. Бироқ бунда шуни таъкидлаш керакки, агарда ишлаб чиқариш-техник ва истеъмолга мўлжалланган товарлар истеъмолчидан етказиб берувчига қайтарилса, унда улар етказиб берувчидан истеъмолчига етказиб берилган логистик занжирдан ўтиши шарт эмас. Пул маблағларига нисбатан ҳам ана шундай дейиш мумкин.
Тескари логистик вазифаларни амалга оширишнинг энг кенг тарқалган намуналари қўйидагилар:
- савдо воситачилари томонидан муддати ўтган товарларни етказиб берувчига қайтариш;
- савдо воситачисига истеъмолчи томонидан камчилиги бор товарни қайтариш;
- истеъмолчи томонидан таранинг етказиб берувчига қайтарилиши ва ҳоказо.
Шуни таъкидлаш керакки, логистик вазифаларнинг мажмуи алоҳида ва биргаликда корхона ёки корхоналар гуруҳи стратегияси томонидан аниқланадиган ягона мақсадга бўйсинади.
Жаҳон ва миллий бозорлар мунатазам ўзгаришларга учрамоқда. Бозорларда анъанавий товарлар хизматларнинг стагнацияси янги бозорларнинг пайдо бўлиши ҳамда кенгайишига олиб келади. Бунда янги ишланмалар, ишлаб чиқариш, сифатни ошириш ва етказиб беришлар қиймати ошади.
Янги маҳсулот ишлаб чиқиш даври яна қисқаради. Айниқса ишлаб чиқаришга мўлжалланган товарларнинг маънавий эскиришининг тезлашганлиги боис улардан фойдаланиш даври ҳам қисқаради. Иқтисодий таваккалчилик ошади. Истеъмолчилар кам ҳаражат қилиб қисқа вақт ичида кўп маҳсулот олишга интилади. Харидорнинг бозор шароитидаги вақт омили муҳим аҳамият касб этади. Эртами кечми етказиб берувчиларнинг таклифларида истеъмолчи хусусиятлари, маҳсулот сифати ва нархини бараварлаштириш кўрсатилади. Шунинг учун маҳсулотларнинг кўплаб турларига, йўлга қўйилган техник хизмат кўрсатиш тизимига эга ва талаб этилган сифатли товарни буюртмачи учун керакли жойга ҳамда керакли вақтда энг кам ҳаражатлар билан етказиб бера оладиган етказиб берувчигина устунликка эга бўлади. Бу шароитларда логистика товар ишлаб чиқарувчиларнинг рақобатли курашида ҳал қилувчи омилга айланади.
Моддий, ахборот, пул ва бошқа оқимларни логистик бошқариш ишлаб чиқариш ва муомала соҳасида оқимли жараёнларни тартибга солиш бўйича вазифалар мажмуини комплекс тарзда ишлаб чиқиш билан боғлиқ иқтисодий тузилмалар фаолиятида энг истиқболли йўналишлардан бири ҳисобланади.
Оқимли жараёнларни бошқаришнинг уйғунлигига турли усуллар билан эришилади ва турли шаклларга эга бўлади. Ушбу шакллар асосини қўйидагилар ташкил қилади:
- умумий бошқарув жараёнларининг универсиал вазифалари билан келишилган моддий, пул, ахборот ва бошқа оқимларини бошқаришнинг ўзига хос вазифаларини ривожлантиришда тизимли ёндошув. Бунда уларни горизонтал ва вертикал йўналиш бўйлаб оқилона тақсимлаш, шунингдек, тегишли тузилма ва бўлинмаларда тўплаш ҳамда ихтисослаштириш муҳим аҳамиятга эга бўлади.
- оқимли жараёнларни режалаштириш, ташкил этиш ва бошқаришга оид вазифалар билан хўжалик алоқаларини шакллантириш бўйича вазифаларни бирлаштириш;
- хўжалик юритиш субъектлари стратегияси ва тактикасини мувофиқлаштириш;
- омборчилик, транспорт ва ишлаб чиқариш тизимларида моддий, ахборот, лозим бўлса бошқа оқимларни бошқаришнинг ўзаро боғлиқлиги;
- режалаштирилаётган жараёнларни амалдаги тизимнинг транспорт, таъминот-сотиш, ишлаб чиқариш ва бошқа тузилмалари манфаатлари ҳисобга олинган ҳолда оптималлаштиришга асосланган бошқаришнинг иқтисодий-математик услубларини ривожлантириш.
Юқорида қайд этилганлардан келиб чиққан ҳолда, комплекс тарзда бошқариш механизми авваламбор, микро ва макроиқтисодиётда ишлаб чиқариш, тижорат ва коммуникация тузилмалари ўртасидаги ишлаб чиқариш-иқтисодий муносабатларнинг истиқболли шакллари ҳамда услубларини ривожлантиришдан иборат, деган фикрга келиш мумкин. Бунда бозор механизмини такомиллаштириш шароитида биргаликда ишлаб чиқилган дастурларни амалга оширишда нафақат тезкор, балки стратегик хусусиятли ҳаракатларни мослаштириш алоҳида аҳамиятга эга бўлади. Натижада эса хўжалик тузилмасининг самарадорлиги ва чидамлилигига эришилади. Ушбу хўжаликлар учун ўзига логистик тизимни яратиш эмас, балки рақобатчилари олдида логистик тизимни жорий қилишда эришиладиган устунлик якуний мақсад ҳисобланади.
Бошқаришнинг логистик концепциясини қўллаш бир томондан барча оқимли жараёнларни бошқариш бўйича функционал вазифаларни қамраб оладиган комплексли логистик тизимларни яратиш учун замин яратади. Иккинчи томондан, ушбу функционал вазифалар логистик тизимлар доирасида айнан тизимли ёндошув ҳисобидан самарали ҳал этилади. Мисол учун буюртмаларни қайта ишлаш тизимини янада ривожлантириш вазифаларини умумлаштирилишини кўриб чиқиш мумкин (1.1-расм).
Шуни таъкидлаш керакки, логистик тизимлар мақсадлари, вазифалари ва тамойилларидан келиб чиққан ҳолда, унда бошқарув вазифалари сони ошади, уларнинг ўзаро боғлиқлиги эса анча мураккаблашади. Бироқ ушбу мураккаблик истиқболли хусусиятга эга ва бошқарув қарорларини қабул қилиш жараёнида сифатли кафолатга айланади. Айни пайтда логистикада қўлланилаётган ёндошувлар ва услублар мажмуи бошқарув қарорларини амалга оширишнинг муҳим ва керакли воситаси ҳисобланади.