2-mavzu. Modellarninh statik parameterlarini aniqlash.
Reja:
1. Modellarninh statik parameterlarini aniqlash.
2. Modellarning statik parametrlarini aniqlash uchun tajribalarni rejalashtirish.
Tajriba deganda tatqiq qilinayotgan obyekt ustidan
uni hossalari haqida
axborotlar olish maqsadida bajariladigan amallar yig’indisiga chuniladi. Tajriba
deganda tadqiqotchi o’zini ko’rib chiqishiga ko’ra uni o’tkazish sharoitini
o’zgartirishi mumkin va u faol tajriba deyiladi. Agar tadqiqotchi o’tkazish
sharoitini mustaqil o’zgartira olmasa, faqat ularni qayt etsa bu passif tajriba
deyiladi.
Usullarni muhim vazifasi bo’lib tajmriba vaqtida olingan axborotlarga ishlov
berish hisoblanadi, bunda o’rganilayotgan hodisani jarayon va obyektni matematik
modeli yaratiladi. Bundan foydalanish mumkin jarayonni tahlil qilishdava
obyektlarni loyihalashtirishda. Yaxshi aproksimatsiyalangan
matematik modelni
olish mumkin, agar maqsadga muvofiq faol tajriba olamiz. Boshqa vazifa bo’lib
tajriba vaqtida olingan axborotga ishlov berish hisoblanadi, bunda u optimallashadi
yani, uning bog’liq bo’lmagan o’zgaruvchilarga ta`sir etadigan shunday
konbinatsiyasi topiladiki unda tanlangan ko’rsatkich ekstrimal qiymatni hosil
qiladi.
Malaka – u tajribani alohida qismi.
Tajriba rejasi – malumotlarni sonini aniqlovchi sharoiti va tajribani
o’tkazishtartibini aniqlovchi yig’indi.
Tajribani rejalashtirish – tajriba rejasini tanlash va bu berilgan talablarni
qanoatlantiradi,
shuningdek
tajriba
strategiyasini
ishlab
chiquvchi
va
yo’naltiruvchi harakatlar yig’indisi bo’lib (afrior axborotni olishdan ishga yaroqli
matematik model yoki optimal sharoitlarni aniqlash).
Bu tajriba ustidan maqsadli
boshqarish bo’lib undan o’rganilayotgan hodisani mexanizmini to’liq bilmagan
holda qo’llaniladi.
O’lchash jarayonida va olingan ma`lumotlarni ishlov berilishida shuningdek
natijalarni matematik model ko’rinishida shakllantirishda hatoliklar paydo bo’ladi
va bunda dastlabki malumotlarda mavjud bo’lgan axborotni bir qismi yoqoladi.
Tajribani rejalashtirish usulidan foydalanib matematik modelni hatoliklarini
aniqlash mumkin va bunda uni adekvatligi haqida fikr yuritish mumkin. Agar
modelni aniqligi yetarli bo’lmasa bunda tajribani rejalashtirish usulidan
foydalaniladi u esa matematik modelni modernizatsiyalaydi, qo’shimcha
tajribalarni o’tkazish bilan, bunda oldingi axborotlar yoqolmaydi va bu minimal
sarf harajat bilan erishiladi.
Tajribani rejalashtirishni maqsadi – tajriba o’tkazishni
shunday qoida va
sharoitlarini topishki bunda ishonchli va aniq axborotlarni obyekt haqida olish
imkoniyati beriladi bunda juda kam mexnat sarf qilinadi, shuningdek bu axborot
kompakt va qulay shaklda aniqlikni miqdoriy bahosi bilan beriladi.
Rejalashtirish usullarini asosiylari ichida tadqiqotlarni turli bosqichlarida
foydalaniladi:
· sochib yuboruvchi
tajribani rejalashtirish, uning asosiy qoymati faktorlar
gruppasini to’plamidan sezilarli faktlarni ajratish hisoblanadi va u keyinchalik
sinchiklab o’rganishni talab qilinadi;
· dispers tahlil uchun tajribani rejalashtirish, yani siftli faktorlarga ega
bo’lgan obyektlar
uchun rejalarni tuzish;
· regressiv tajribani rejalashtirish, regrissiv modellarni olish imkniyatini
beradi (yarimnominal va boshqalar);
· ekstrimal tajribani rejalashtirish, bunda bosh vazifa bo’lib tekshirilayotgan
obyektni tajribada optimallashtirish hisoblanadi;
· dinamik jarayon va boshqalarni o’rganish uchun rejalashtirish va
boshqalar.
Modellashtirish – bilish kerak bo’lgan obyektni ularni modeli,
mavjud
bo’lgan real jismlarga va hodisalarga ko’ra modellarni qurish (tirik organism,
muhandislik tuzilmalari, jamoat tuzimi, turli jarayonlar va boshqalar).
Model qurishni birinchi bosqichi orginal obyekt haqida bazi bilimlar
bo’lishini talab qiladi. Modelni tshuntirish imkoniyati shunga bog’liqki modelni
aks ettirishiga (qayta tiklashi yoki emitatsiyasiga). Qandaydir orginal obyektni
sezilarli chiziqlarini.
Orginalni modelga yetarli darajada o’hshashligi
va kerakliligi masalasi
konkret tahlilni talab qiladi. Ko’rinib tiribdiki model o’zini manosini yoqotadi
orginalga o’hshashligi holati kabi (qachonki u model bo’lmay qolsa), shunindek
juda katta har qanday sezilarli munosabatlarda orginaldan farq qilsa. Shunday qilib
bir tomondan obyekt modelini o’rganish uni boshqa tomondan tatqiq qilishdan voz
kechish bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun har qanday model orginalni o’rnini
egallaydi faqat qatiy cheklangan manoda.
Bundan kelib chiqadiki bu bir obyekt uchun bir necha “maxsus” modellar
qurilishi mumkin, tatqiq qilinadigan obyektni ma`lum tomonlariga etiborni
qaratuvchi yoki okyektni turli darajadagi detallashini ifodalovchi.
Ikkinchi bosqichda model mustaqil tatqiq obyekti sifatida chiqadi.
Bunday
tadqiqotni shakllaridan biri bo’lib ko’z oldiga keltirish hisoblanadi. Bunda “model”
tajribalari bilib turib modelni faoliyat yuritishi sharoitini o’zgartiradi va u haqida
ma`lumotlarni tizimlashtiradi, o’zining “o’zini tutishi bilan. Bo soqichni ohirgi
natijasi bo’lib model haqida bilimlarni ko’pligi (jamlangani) hisoblanadi.
Uchinchi bosqichda bilimlar modeldan orginalga ko’chiriladi – bunda
ko’plab
bilimlar shakllanadi. Bir vaqtni o’zida model “tili” orginal “tiliga” o’tadi.
O’tish jarayoni malum qoidalar asosida amalga oshiriladi.
Model haqida bilim
obyekt orginalini o’sha hossalarini hisobga olgan holda to’g’irlanishi kerak, ular
model qurilishida o’zgartirilgan edi yoki aks ettirilmagan.
To’rtinchi bosqich bilim modeli yordamida olinganlarni amaliy tekshirish va
ulardan umumlashgan obyekt nazariyasini qurish uchun foydalanish, uni
o’zgartirish yoki uni boshqarish.
