2-mavzu. Modellarninh statik parameterlarini aniqlash. Reja

Modellarni ko’z oldiga keltirishni siniflanishi va shakllari
Barcha modellar ikkita katta sinfga bo’linishi mumkin: fanli (materialli) va 
axborotli. Fanli modellar material shaklidagi obyektlarni fizik geometrik va 
funksional hossalarini qayta tiklaydi (globus, bino maketi, o’yinchoq avtomobili va 
boshqalar). Natura modeli fanliga kiradi va har doim ko’rinadigan ohshashlikga 
orginal obyekt bilan ega. Naturali modellash real obyektda mahsus qo’yilgan 
tadqiqotlardan iborat bo’ladi (“naturaga o’hshash”) mahsus yaratilgan yoki 
tanlangan sharoitlarda keyinchalik tajriba natijalariga ishlov berish o’h shashlik 
nazariyasi asosida. Naturali modellashda har doim modellanayotgan obyekt tanladi 
yani model har doim orginal obyekt bilan visual o’hshashlikga ega.
Axborotli modellar obrazli yoki belgili shaklda jarayonlar yoki obyektlatni 
bildiradi. Rasmlar, fotografiyalar o’quv plakatlari – bu axborotli modelni 
namunalari.
Belgili axborotli modellarga misollar: dastur tilida fizika, himiya, biologiya 
qonunlarini davriy jadval, kimyoviy elementlar, grafik kartalarni dasturlash tilida 
dasturlash.
Fizik hodisalar jarayonlar yoki tizimlar agar o’xshash vaqt momentlarida 
muhit qiymatlarini yeg’ilish nuqtalarida, o’zgaruvchan kattaliklar tizimni holatini 
ifodalovchi, boshqa tizimni kattaliklariga proporsional mos kelishi. Fizik 
o’xshashliklar 
geometrik 
o’xshashlikni 
ko’rinadigan 
tshunchalari 
va 
elementarligini umumlashtiruvchi hisoblanadi, bunda proporsionallik mavjud, 
shunga o’xshash jism yoki fuguralarni elementiga geometrik o’xshashligi.

---

Maydonni fizik o’xshashligi (bitta nomli) ikkita tizimni parametrlariga mos 
keladi va muhitdagi va vaqtdagi ikki tizmga o’xshash bo’ladi. Masalan:
• knematik o’xshashlikda tezlikni maydonga o’xshash ikkita ko’rib 
chiqilayotgan harakat uchun o’xshashlik mavjud; 
• dinamik o’xshashliklarni tasir qiluvchi kuchlanishni yoki turli fizik tabiatga 
ega bo’lgan maydon chiziqlariga o’xshash tizim ado etiladi (og’irlik kuchi, bosim
kuchi, yopishqoqlik kuchi va boshqalar):
• mexanik o’xshashlik (suyuqlikni ikkita oqimiga o’xshash yoki gazni, ikkita 
qattiq 
tizimga o’xshash va boshqalar) bunda geometrik kinematik dinamik 
o'xshashlikni mavjudligi ko'zda tutiladi:
• issiqlik jarayonlariga o’xshashlikda harorat maydoniga mos keluvchi va 
issiqlik oqimlari ko’zda tutiladi,
• elektrodinamik o’xshashlikda – tok maydonlari, istemolchi, quvvat va 
elektromagnit kuchga o’xshashlar kiradi.