2-mavzu. Moddiy nuqta dinamikasi. Tabiatdagi kuchlari va ularning xususiyatlari

Kuch 
F
 harfi
bilan 
belgilanadi va kuch birligi SI sistemasida 
Nyuton
deb qabul qilingan bo‘lib, dinomometrlarda 
o‘lchanadi. 
N’yutonning birinchi qonuni: agar jismga boshqa jismlar ta’sir etmasa, u o‘zining tinch 
holatini yoki to‘g‘ri chiziqli tekis harakatini saqlaydi. 
Tashqi ta’sir bo‘lmaganda jismlar o‘zlarining tinchlik holatini yoki to‘g‘ri chiziqli tekis 
harakatini saqlash qobiliyati 
inersiya
deyiladi. Shuning uchun ham N’yutonning birinchi qonuni 
inersiya qonuni
deb ham yuritiladi. Inersiya lotincha so‘z bo‘lib, 
“qotib qolganlik”, 
“harakatsizlik”
degan ma’noni bildiradi. 
Ammo N’yutonning birinchi qonunini tajriba yo‘li bilan tekshirishga tashqi ta’sirlar xalal 
beradi, masalan, Yerning tortish gravitatsion maydoni, muhitning qarshiligi, atrofdagi 

---

harakatlanayotgan jismlar. N’yutonning birinchi qonunida aytilgan tinch va to‘g‘ri chiziqli tekis 
harakat qaysi sanoq sistemasiga nisbatan hisoblanishi muhimdir. N’yutonning birinchi qonuni 
barcha sanoq sistemalarda ham bajarilavermaydi. Lekin shunday sanoq sistemasi mavjudki, unda 
jism o‘zining tinch holatini yoki to‘g‘ri chiziqli tekis harakatini saqlaydi. Bunday sanoq 
sistemasini 
inersial sanoq
sistemasi deb ataladi. Biror inersial sanoq sistemaga nisbatan to‘g‘ri 
chiziqli tekis harakat qilayotgan ihtiyoriy sanoq sistemasi ham inersial sanoq sistemasi bo‘ladi. 
Yer sirti bilan bog‘liq sanoq sistema, amalda inersial sanoq sistemasi deb hisoblanadi, 
aslida bu sistema inersial sanoq sistemasi emas, chunki Yer o‘z o‘qi atrofida aylanadi va Quyosh 
atrofida egri chiziqli trayektoriya bo‘yicha harakatlanadi. Shuning uchun Yer sirtidagi tinch 
turgan jismlar tezlanish oladi. Lekin ba’zi amaliy hollarda, bu 
noinersiallikni
hisobga olmasa 
ham bo‘ladi. Umuman, “inersial sanoq sistemasi” abstrakt tushunchadir. Lekin koordinata boshi 
Quyoshda, koordinata o‘qlari esa uzoqda joylashgan va bir tekislikda yotmagan yulduzlar tomon 
yo‘nalgan sanoq sistemasini inersial sanoq sistemasi, deb hisoblasa bo‘ladi. 
Inersial sanoq sistemasida mexanikaning hamma qonunlari bajariladi. Inersial sistemasiga 
nisbatan tezlanishga ega bo‘lgan sanoq sistemalarda esa mexanika qonunlari bajarilmaydi.