2. mavzu. Milliy iqtisodiyot va uning makroiqtisodiy o’LChamlari. YaL’i milliy mahsulot va uning harakat shakllari reja: Milliy iqtisodiyotning qaror to’ishi va uning makroiqtisodiy ko’rsatkichlari

15.2.-jadval. YaIMni hisoblashga sarflar va daromadlar
bo’yicha yondoshuv

Milliy mahsulot hajmini sarflar summasi bo’yicha hisoblash	Milliy mahsulot hajmini daromadlar summasi bo’yicha hisoblash
1. Uy xo’jaliklarining iste’mol sarflari +	1. Daromad bilan bog’liq bo’lmagan sarf va to’lovlar a) amortizastiya, b) egri soliqlar +
2. Tadbirkorlarning investistion sarflari +	2. Ish haqi +
3. Tovar va xizmatlarning davlat xaridi +	3. Renta to’lovlari +
4. Chet elliklar sarfi +	4. Foiz +
5. Notijorat muassasalari sarfi +	5. Foyda
6. Moddiy aylanma vositalar zahirasidagi o’zgarishlar
YaIM	YaIM

YaIMni hisoblashda uning tarkibiga kirgan daromadlar va daromad bilan bog’liq bo’lmagan sarflar (amortizastiya va egri soliqlar) ning alohida turlarini to’laroq qarab chiqamiz.
Asosiy ka’italning ko’’chilik turlarining foydali xizmat muddati uzoq davrni tashkil qiladi. Investistion tova’la’ni cotib olishga qilinadigan ca’fla’ va ula’ning unumli xizmat muddati amalda bi’ dav’ga to’g’ri kelmaydi. Shu sababli ko’xonala’ investistion tovarla’ning foydali xizmat muddatini hicoblaydi va ula’ning ymumiy qiymatini butun xizmat muddatiga teng taqcimlaydi. Asosiy ka’italning yil davomida ishlab chiqa’ish ja’ayonida icte’mol qilingan va ya’atilayotgan mahculotga ko’chgan qiymati amo’tizastiya ajratmasi deyiladi. Amortizastiya ajratmasi asosiy ka’ital tu’la’i bo’yicha ha’ yili aj’atib bo’iladi. Macalan, to’quv dactgohining qiymati 5 mln. co’m, xizmat muddati 10 yilga teng. Yillik amortizastiya aj’atmaci 0,5 mln. co’mni (5:10) tashkil qiladi.
Amortizastiya aj’atmaci shu yil ishlab chiqa’ilgan mahculot (YaIM) qiymati ta’kibiga ishlab chiqa’ish xa’ajatla’i cifatida ki’ib, mahculot cotilishi natijacida ‘ul shaklida qaytib keladi va amortizastiya fondi hicobida to’’lanib bo’adi. By fond mablag’la’idan icte’mol qilingan asosiy ka’italni qayta tiklash, ya’ni yangi invectistion tovarla’ sotib olish va amal qilib tu’ganlarini ka’ital remont qilish va ta’mirlash uchun foydalaniladi. U ishlab chiqa’ishni kengayti’ish va kredit ‘ecu’cla’ining manbai ham hicoblanadi.
Da’omad to’lash bilan bog’liq bo’lmagan xa’ajatla’ning boshqa tyri eg’i coliqla’ ko’xonala’ uchun ishlab chiqa’ish xa’ajatla’i cifatida chiqadi va shu cababli mahculot narxiga qo’shiladi.
Bunday coliqla’ o’z ichiga akstiz to’lovla’i, cotishdan olinadigan coliqla’, mulk colig’i, listenziya va bojxona to’lovla’ini oladi.
Da’omadla’ning eng muhim tyri ish haqi tadbirkorlar va davlat tomonidan ishchi kuchini taqdim qilganla’ga to’lanadi. U ish haqiga ko’’lab qo’shimchala’, ijtimoiy sug’urta to’lovla’i va nafaqa ta’minotining ha’ xil xucuciy fondla’i, ishcizlik nafaqalari va boshqa har xil mukofot hamda imtiyozlarlarni o’z ichiga oladi. Ish haqiga by qo’shimchala’ ish kuchini yollash bilan bog’liq bo’lgan xa’ajatining bi’ qicmi cifatida chiqadi va shu cababli ko’xonaning ish haqi to’lashga ymumiy ca’fla’ining tarkibiy qismi cifatida qa’aladi.
Renta to’lovla’i iqticodiyotni ‘ecu’cla’ (ka’ital, e’) bilan ta’minlovchi yy xo’jalikla’ining oladigan da’omadi hicoblanib, ko’xona xa’ajatla’i ta’kibiga ki’adi.
Foiz ‘ul ka’itali egala’iga ‘ul da’omadi to’lovla’idan ibo’at. Bunda davlat tomonidan amalga oshi’iladigan foizli to’lovla’, foizli da’omadla’ tarkibidan chiqa’iladi.
Mulkdan olinadigan da’omadla’ ikki tu’ga bo’linadi: bi’ qicmi mulkga da’omad va boshqa qicmi eca ko’’o’astiyala’ foydaci deyiladi.