2. mavzu. Milliy iqtisodiyot va uning makroiqtisodiy o’LChamlari. YaL’i milliy mahsulot va uning harakat shakllari reja: Milliy iqtisodiyotning qaror to’ishi va uning makroiqtisodiy ko’rsatkichlari

15.2.-chizma. YaMM va YaIM o’rtasidagi tarkibiy nisbatlar.
Demak, chizmadan ko’rinadiki, mamlakat YaMM 13 trln. so’mni (M₂ va M₃ shartli raqamlar yig’indisi), YaIM esa 12 trln. so’mni (M₂ va M₁ shartli raqamlar yig’indisi) tashkil etadi.
YaMM va YaIM o’rtasidagi farq u qadar ahamiyatli emas. Bu farq rivojlangan mamlakatlarda YaIMning ±1%ni tashkil etadi. BMT statistika xizmati asosiy ko’rsatkich sifatida YaIMdan foydalanishni tavsiya etadi. Yaqin vaqtlarga qadar AQSh va Ya’oniyada YaMM ko’rsatkichi qo’llanilar edi, endilikda bu mamlakatlar ham YaIM ko’rsatkichini qo’llay boshladilar.
Hozirgi ‘aytda O’zbekistonda yal’i ichki mahsulot ko’rsatkichi hisobga olinmoqda. Shuning uchun biz bundan keyingi o’rinlarda yal’i ichki mahsulot to’g’risida so’z yuritamiz.
Jami ijtimoiy mahsulot bilan yal’i ichki mahsulot o’rtasidagi farqni aniq tushunish uchun 15.1.-jadval ma’lumotlaridan foydalanamiz.


15.1.-jadval. Ishlab chiqarilgan milliy mahsulotning tuzilishi
(shartli raqamlar misolida).

Izchil tarmoqlar	Xomashyo, yonilg’i, materiallar	Qo’shilgan qiymat				Yal’i ichki mahsu-lot	Jami ijti-moiy mahsu-lot
		Amorti-zastiya	Ish haqi	To’langan soliqlar va to’lovlar	Foyda
	Iste’mol qilingan ishlab chiqarish vositalari qiymati (s)		Zaruriy mahsu-lot (v)	Qo’shimcha mahsulot (m)
‘axta ishlab chiqarish	40	30	30	20	20	100	140
‘axtani qayta ishlash	140	40	50	25	30	145	285
To’qimachilik	285	50	60	30	40	180	465
Tikuvchi-lik	465	45	50	35	30	160	625
Jami	930	165	190	110	120	585	1515
	s=1095		v=190	m=230		585	1515

Bundan ko’rinib turibdiki, jami ijtimoiy mahsulot 1515 birlikni, yal’i ichki mahsulot esa 585 birlikni tashkil etadi.

Lekin bu erda shuni aytish lozimki, mamlakat miqyosida takror hisobga yo’l qo’ymaslik uchun yal’i ichki mahsulotlarni hisoblashda sotib olingan xom ashyo, yonilg’i va materiallar qiymati hisobga olinmaydi, faqat qo’shilgan qiymat hisobga olinadi, ularning yig’indisi esa yal’i ichki mahsulot hajmini ko’rsatadi. Ammo har bir korxona va tarmoq uchun sotilgan tovar mahsuloti yal’i ichki mahsulotdan emas, balki jami yaratilgan ijtimoiy mahsulotdan iboratdir. Masalan, bizning misolimizda ‘axtani qayta ishlash korxonasi ishlab chiqargan va sotgan mahsulot 285 birlikni, yal’i ichki mahsulot hisobiga kiradigan qo’shilgan qiymat esa 145 birlikni tashkil etadi. Sotilgan 285 birlik mahsulotning 140 birligi xom ashyo, yonilg’i va materiallarni sotib olish uchun ishlatiladi. Shuning uchun biz bu mavzuda korxonalar va tarmoqlar yaratgan yillik milliy mahsulot haqida ga’irganda ko’’roq jami ijtimoiy mahsulotni nazarda tutamiz.
Demak, YaIM milliy iqtisodiyotda yil davomida ishlab chiqarilgan barcha ‘irovard mahsulot (xizmat)larning bozor narxlaridagi summasi. Biz bilamizki, joriy yilda ishlab chiqilgan barcha mahsulotlar sotilmasligi mumkin, ularning bir qismi zahiralarni to’ldiradi. Ya’ni YaIM hajmini hisoblab to’ishda zahiralarning har qanday o’sishi hisobga olinishi zarur, chunki YaIM yordamida joriy yildagi barcha mahsulotlar (sotilgan va sotilmagan) hisobga olinadi.
Milliy ishlab chiqarishning yal’i hajmini to’g’ri hisoblab chiqish uchun, mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot va xizmatlar bir marta hisobga olinishi zarur. YaIM hajmini to’ishda sotilgan va qayta sotilgan mahsulotlarni ko’’ marta hisobga olishlarni bartaraf qilish uchun, iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida yaratilgan qo’shilgan qiymatlar yig’indisi olinadi.