2-Mavzu: Media falsafasi va uning falsafiy bilimlar tizimidagi o’rni. Reja

3-masala. Hozirda dunyo tartibi va unga bog’liq aloqa shakllari elektron va raqamli axborot vositalari bo'lgan axborot oqimiga aylandi. Axborotlashuv jaroyonlari tufayli sivilizatsiyaning tub burilishi yuz bermoqda. Natijada turli sohalar tadqiqotchilarining ommaviy axborot vositalari muammosiga bo'lgan qiziqishi ortdi. Bu jarayonlar bizning tilimizga media, media haqiqati, media sohasi, media makon, media-madaniyat, media-sanoat, media xolding, media-shaxs, media-markaz, media-sub'ekt, mediaga qaramlik, mediafobiya, ijtimoiy tarmoqlar va boshqalar kabi yangi atamalarning kirib kelishiga olib keldi. Hozirda biz madaniyatning har qanday sohasida media ta’sirini ko’rishimiz mumkin. Bu ta’sirlarga aloqa vositalarining globallashuv jarayonlarini tezlashtirayotganligi, fan va ta’limning ommaviylashuvi, masofaviy ilm tarqatilishi, media tizimlarning milliy intellektual salohiyatlar rivojiga ta’siri, yangi vizual tillar paydo bo’lishi va milliy tillarni xalqaro tillar tomonidan “yutib” yuborilishi natijasida ayrim milliy tillarning o’lishi jarayoni, axborot tahdidlari, kiber jinoyatchiliklarning paydo bo’lishi va hakozo jarayonlarni ko’rsatishimiz mumkin..

"Mediamahsulotlar" tarqalishining tezlashib borishi davrning belgisidir, uning mohiyati shundaki, yangi ommaviy axborot vositalari tomonidan paydo bo'ladigan ijtimoiy, madaniy va ekologik oqibatlar, shuningdek, ularning eski ommaviy axborot vositalari tomonidan belgilangan chegaralardan oshib ketdi. Ko’plab yangiliklarni insoniyat hayotiga olib kirdi va insoniyat taraqqiyotining yangi bosqichiga olib keldi. Bu jarayonlarning barchasi birgalikda nima bo'layotganligini anglashga ehtiyojni vujudga keltirdi, tadqiqotlar natijasida media falsafasi vujudga keldi.

Yangi aloqa vositalari nafaqat eski vositalarni yo'q qiladi, balki yangi imkoniyatlar va aloqa usullarini ham belgilaydi. Ular majburlash tizimini yaratadilar, chunki shakllangan jamiyat unga ta’sir etish texnologiyasi bilan belgilanadi va har jihatdan aloqa vositalariga bog'liqdir. Harakatga keltiradigan shov-shuvni yaratish orqali ular zerikishni keltirib chiqaradi, bu esa yangi, yanada kuchli jozibali tuyg'u bilan bartaraf etiladi.

Gohida media iste’molchilikda media giyohvandlik ko’zga tashlanadi. Media-giyohvandlik giyohvandlik bilan bir xil shakllanish mantig'iga ega. Giyohvandlik rivojlanishi irodani yo'qotish va odatiy zavq olishda namoyon bo’lsa, media giyohvandlikda ham bu narsa namoyon bo’ladi. Bunda kompyuter hisoblash vositasi, ish qurolidan hayotning vositasi (tarmog'i) ga aylanadi va to'laqonli hayotning o'zi - elektron tasvirlar oqimi, ob'ektiv dunyo - tekis ekrandan iborat deb his qilina boshlanadi. Virtual haqiqat "mavzuni nomutanosib qilish" imkoniyatini beradi - kiber makonda bitta odam turli xil maskalar ostida paydo bo'ladi. Natijada virtual olamdagi odamning "aslida kim" ekanligini aniqlash qiyin. Bu ko’plab kiber jinoyatlarni keltirib chiqaradi.

Muloqotning mohiyati va usulini belgilaydigan zamonaviy ommaviy axborot vositalari qo'lyozmalarni (ananaviy gazeta, jurnal, kitoblarni) muzeyga yoki arxivga qat'iyat bilan itarishmoqda va bir vaqtning o'zida gapiruvchining tasvirini, ovozini telefon orqali yozishmoqda, efirga uzatishmoqda. Bitkoinlar qog’oz pullar bilan almashtirilganligi sababli elektron xabar elektron pul, to'lov operatsiyalari bilan yonma-yon yurmoqda. Xabar aloqaga aylanadi, odam aloqachiga aylanadi va aloqa qiluvchi shaxsiy vositalar kollektiv axborot muhitiga aylanadi, unda shaxsiy ishtirok etish qobiliyati ozayib, to'plash, foyda olish va sotib olish funktsiyalariga berilib ketadi.

Odamlar o'rtasidagi har qanday aloqani endi faqat ushbu tezkor xabarlarning kuchi vositachiligida amalga oshirish mumkin, chunki bu faqatgina xabar mohiyatan bir tomonlama bo'lib, mablag’larning to’planishiga olib keladi. To’plangan mablag'lar tizimining ma'muriyati qo'lida uni oldindan belgilab qo'yilgan boshqaruvni davom ettirishga imkon beradigan mablag'larni to'plashga xizmat qiladi. Bu jarayonlar zamonaviy davlat tuzilishiga, ijtimoiy tabaqalanishga, ijtimoiy mehnat taqsimotiga va sinfiy hukmronlikka ta’sir qiladi.

Aloqa vositalarining rivojlanishi tufayli geografik makon va aloqa maydoni “torayib” bormoqda, biz hamma narsa haqida eshitganmiz, lekin biz juda kam narsani shaxsan bilamiz, biz hamma narsani ko'rganmiz, lekin kam joylarda bo'lganmiz. Tarmoqda biz hamma joydamiz va real hayotda hech qaerda emasmiz, aniqrog'i faqat tarmoqda mavjud bo'lib, xuddi "hamma narsa va hech narsa bir xil emas" degan formulani aks ettirgandek. Bunda haqiqiy iste'molchi illuziyalarning iste'molchisiga aylanadi.

Agar dastlab zamonaviy axborot vositalariga texnika, uskuna maqomi berilgan bo’lsa, kelajakda vaziyat keskin o'zgaradi inson hayotiga ta’sir etuvchi kuch sifatida namoyon bo’ladi. Ular endi o'zlarida mavjud bo'lmagan, faqat ular orqali uzatiladigan, translyatsiya qiladigan texnik vositachilar emas, balki ular o'zlarini hamma o'ziga singdiruvchi va hammani qamrab oluvchi muhit, ya'ni tajriba va ongning haqiqati sifatida namoyon bo'lishadi. Ushbu holat virtual haqiqat hodisasining shakllanishi va tarqalishida takrorlanadi; mumkin bo'lgan haqiqat sifatida paydo bo'lgan (masalan, majburlash dunyosini o'yin va erkinlik dunyosiga almashinishi, muvaffaqiyatning ba'zi mezonlari dunyosidan, farovonlikka, foydalanuvchining kasbiy mahorat darajasining oshishiga) belgilarni o'zgartiradi. Uning ehtimoliy va mumkin bo'lgan holati o'zini zudlikdan voz kechishni tasdiqlaydi, chunki u ommaviy axborot vositalaridan tashqari o'zini ko'rsatmaydi. Shaxsiy muloqot amaliyotidan farqli o'laroq, yangi ommaviy axborot vositalari yordamida amalga oshiriladigan aloqa mexanizmi, suhbatning shaxsiy mavjudligini, mavjud tajriba va hissiyotlar almashinuvining an'anaviy shakllarini rad etishni nazarda tutadi.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, media makon hodisasini o'rganishda media falsafasi juda samarali. Media falsafasining "Hamma narsa mediada" formulasi media maydonini kengroq ko'rib chiqishga imkon beradi, ta'riflardan tashqariga chiqishga imkon beradi. Media haqiqati tarixiy amneziya (xotirani yo’qotish), tarixiy vaqtni tezlashtirish va iste'molchilik mafkurasi vositasi sifatida paydo bo'ladi.

Takrorlash uchun savollar:

1. 
   Media falsafasi nimani o’rganadi?
   
2. 
   Media makon deganda nimani tushindingiz?
   
3. 
   Media haqiqati biz kundalik hayotda haqiqat deb hisoblagan narsalardan farq qiladimi?
   
4. 
   Dunyoda aloqa vositalarining rivojlanishi natijasida qanday o’zgarishlar yuz bermoqda?
   
5. 
   Media giyohvandlik nima?