2-Mavzu: Media falsafasi va uning falsafiy bilimlar tizimidagi o’rni. Reja

2-Mavzu: Media falsafasi va uning falsafiy bilimlar tizimidagi o’rni.

Reja:

1. 
   Mediafalsafa mediya makonini o'rganishga yondashuv sifatida.
   
2. 
   Media va media makon tushunchalarining mazmun mohiyati.
   
3. 
   Axborotlashuv jaroyonlari ta’sirida insoniyat sivilizatsiyasidagi tub burilish.
   

1-masala. Falsafa – insonning dunyoda tutgan o’rni va dunyoqarashining yaxlit tizimini ifodalovchi ma’naviy faoliyatining bir shakli. Falsafa olam, odam va ongni o’rganadi. Olam keng tushuncha, uning turli qismlarini o’rganuvchi alohida fanlar mavjud. Bu fanlar turli tarixiy davrlarda falsafadan ajralib chiqqan. Hozir ham har bir fanning falsafasi bor. Masalan matematika falsafasi, kimyo falsafasi, fizika falsafasi, tarix falsafasi, madaniyat falsafasi, siyosat falsafasi va hakozo. Yani falsafaga hamma fanlarning boshlanishi, olamning asl mohiyati va universal qonunlarni ochuvchi fan deb yondashish to’g’ri bo’ladi. Insoniyat foydalanayotgan barcha bilimlar falsafadan boshlanib, falsafiy xulosa bilan yakunlanadi. Keyingi paytlarda boshqa falsafiy fanlar qatorida texnika falsafasi, musiqa, matematika, fotosurat, sport falsafasi yo’nalishlari o’rganilmoqda. Shular qatori jamiyat hayotining axborotlashuvi, aloqa vositalarining ko’payishi, aloqa bozorining shakllanishi jarayonlarining inson faoliyatiga, intellektual rivojlanishiga ta’siri natijasida media falsafasini o’rganishga kirishildi.

Media falsafasi XX asrning 90-yillari oxirlarida paydo bo'lgan yangi fan hisoblanadi. Yozef Rauscherning so'zlariga ko'ra: “Media falsafasi tushunchasi hali ham alohida fanni anglatmasa ham, u ommaviy axborot vositalari haqidagi turli xil mulohazalarning meta-kontseptsiyasi sifatida qabul qilinadi. Media falsafasi borligi shubhasizdir, ammo ommaviy axborot vositalariga nisbatan odatda falsafiy nuqtai nazarni yaratish mumkinmi yoki yo'qmi, savol ochiq qolgan”.

XVII asrga qadar falsafa Birinchi odam haqidagi ta'limot sifatida, borliq haqidagi fan sifatida, ilmlar fani kabi tushunilgan va keyinchalik uning yangi tushunchasi tasdiqlangan. Uning mohiyati shundan iboratki, falsafa zamonaviy davr mafkurasidan kelib chiqqan holda kelajakda amalga oshiriladigan pragmatik funktsiya uchun "olamni butunligini egallab olish" uchun universallikka bo'lgan da'vosini yo'qotadi. O’sha davrda Yue A. "Manifaktura falsafasi" (1835), Ticknor S. "Sog'lom fikr falsafasi" (1841), Matteus B." Qisqa hikoya falsafasi "(1836), E. Gusserlning "Arifetika falsafasi" (1891) va boshqa olimlar tomonidan alohida sohalar falsafasi bo’yicha kitoblar chop etildi.

Hozirda esa media sohasining rivojlanishi va uning inson hayotiga ta’siri tufayli media falsafasi paydo bo’ldi. Bu fanda falsafiy aks ettirish markazida medializm turgani uchun media-falsafiy tadqiqotlarda ommaviy axborot vositalari va aloqa vositalari ularning inson va jamiyat hayotiga ta’siri tadqiq qilinadi. Mediafalsafasi ilgari ilm-fan falsafasi, madaniyat falsafasi, sotsiologiya, siyosatshunoslik, aloqa tarixi bilan shug'ullangan muammolarni o'zlashtirgan holda, yuqori texnologiyalar, fan va texnika natijalari, ya'ni media makonining insonga ta'sirining dolzarb muammolarini tadqiq qiladi. Boshqacha qilib aytganda, media makon inson hayotiga qanday ta'sir qilishi, uning dunyoqarashni shakllantirishi, dunyoqarashni bir xillashtirish usuli, insonning tanasi va hissiyotlariga ta’siri, ommaviy aloqalarga, tobora ko'payib borayotgan jozibali va o'ziga singdiruvchi media oqim sharoitida odam qanday qilib mavjud bo'lishi mumkinligi haqida fikrlaydi.

Shu bilan birga, bu jarayonda ketma-ketlik mavjud: birinchi navbatda ommaviy axborot vositalari odamning e'tiborini tortadi, so'ngra uni butunlay o'zgartiradi. Shu munosabat bilan radikal media-faylasuflar falsafiy aks ettirishning mutlaqo yangi holati yaratilmoqda deb takidlashmoqda. Aloqa vositalari va ommaviy axborot vositalari juda tez rivojlanmoqdaki olimlar paydo bo’layotgan savollarga javob berishi va munosabat bildirishi kerak, shu paytgacha mavjud bo’lgan texnologiya nazariyalari, axloqiy aks ettirish an'analari yoki ilgari bizni qoniqtirgan bilim nazariyasi endi bizga yordam bera olmaydi. Bu esa yangi tadqiqotlarni talab etadi.

Shu o’rinda aloqa nazariyasi va media falsafasining farqini ta’kidlab o’tish kerak. Aloqa nazariyasi aloqa sohasidagi o'ziga xos mexanizmlar, jarayonlar va aloqa vositalari masalasini o’rganadi. Media falsafasi axborotlashuv va aloqa vositalari ta’sirida hissiy idrok, motivatsiya, inson harakati shartlari va usullari, ijtimoiy va individual mavjudlikni tashkil etish usuli to'g'risida, aloqa jarayonlarida boshqalarni tushunish va tanib olish shartlari to'g'risida fikr yuritadi. Faylasuflarning bu sohalarga e’tiborning qaratishiga sabab XX asr oxirida "vizual ishlab chiqarishning haddan ortiq kuchayishi" natijasida shaxsiy va ijtimoiy hayotning texnik vositalar: fotosuratlar, kino, televizor va kompyuter bilan kuchli aralashuvi vujudga keldi. Barcha darajalarda, ilgari ajratilgan - dunyo va dunyo surati - ikkita sohaning farqlanmaydigan darajada birlashishi sodir bo'ldi.

Ammo har bir yangi aloqa vositasining ustunligi (ommaviy axborot vositalari, mediallik) idrokning mohiyatini o'zgartiradi, bu oxir-oqibat haqiqat tushunchasining o'zgarishiga olib keladi. Tasvir nafaqat ko'payish, balki rasmning asl nusxasini qayta ishlash imkoniyati paydo bo'lgandan so'ng, u shubhali bo'lib qoladi. Haqiqatni ob'ektiv tasvirlash, obrazning etarliligi g'oyasi xuddi shu voqelikni aks ettirish va talqin qilishda tanlov erkinligidan oldin chekinadi. Tadqiqotchilar oldida esa nafaqat media haqiqatini ishlab chiqarishning ko'p bosqichli va murakkab xususiyatlarini ochib berish va anglash, balki media falsafasining kontseptsiyalarini yaratish, unga xos bo'lgan etarli tadqiqot usullarini asoslash vazifalari turibdi.

Media falsafasiga quyidagicha ta’rif berish mumkin. Media falsafasi (yunonchadan: μέσov méson - “o’rta», «vositachi»; φιλοσοφία - «donishmandlikni sevish») media nazariyasini va falsafasini o'rganishga, ommaviy axborot vositalarining tabiati va ularning inson sezgiligi bilan bog'liqligi to'g'risidagi masalalarni o’rganish orqali media makonni tushunishga yondashuv. Media falsafasi doirasidagi tadqiqotlarda media, media makon, media haqiqati muammolari o’rganiladi.

"Media falsafasi" atamasi birinchi marta nemis olimi Rudolf Fits tomonidan "Media falsafasi. Fridrix Nithsening musiqasi, tili va yozuvi " (1992) kitobining sarlavhasida ishlatilgan. Rudolf Fits musiqani vosita (medium) deb ataydi: “Musiqa, - deb yozadi Fits, - bu ifoda va xabar vositasi, tinimsiz davom etadigan vosita, til va yozuv bilan taqqoslaganda ular bir o'lchovda va darajada”.

"Media falsafasi" tushunchasi Yurgen Habermasning "Faktlilik va ahamiyat” kitobida ham ishlatilgan, "media falsafasi" deganda u ommaviy axborot vositalari uchun jamoatchilik kelishuviga erishish uchun me'yoriy hujjatlar ro'yxatini tushuntiradi.

Ommaviy axborot vositalari falsafasi 2000-yildan buyon nemis tilida so'zlashadigan akademiyalarning doimiy munozarasi mavzusi bo'lib kelmoqda. Frank Xartmann shu mavzuda kitob nashr ettirdi. Garchi OAV falsafasi fanlararo fan sifatida belgilangan bo'lsa-da, asosan ommaviy axborot vositalarida olib borilgan izlanishlar o'rniga falsafaning tarkibidagi fan sifatida qaraladi. Nemis tilida so'zlashadigan bir nechta olimlar ommaviy axborot vositalari falsafasi bo'yicha munozaralarda faol ishtirok etishgan. "Hartmann Medienphilosohie" nashridan tashqari Mayk Sandbot ko'pincha pragmatik media falsafasini targ'ib qilgan. 2003 yilda Stefan Myunker, Aleksandr Rozler va Sandbot "ommaviy axborot falsafasi" atamasiga oydinlik kiritish maqsadida antologiyani nashr etdilar. Media falsafasiga oid birinchi tadqiqotlar Rossiyada V.V.Savchuk tomonidan tahrirlangan "Media falsafasi: asosiy muammolar va tushunchalar" to’plamida keltirilgan .

Media falsafasini alohida fan sohasi deb hisoblamaydgan olimlar ham bor, masalan faylasuf Martin Seal buni qisqa tarzda "o'tib ketadigan hodisa" sifatida qabul qildi, italiyalik sotsiolog Elena Esposito esa media falsafasi maydonini yaratishga haqiqiy ehtiyoj yo’q deb hisoblaydi.

Ayrim olimlar media falsafasi terminiga shubha bilan qaraydi, uni navbatdagi fan ilmiy tadqiqoti, bahslashish tendentsiyasi va akademik uslub deb biladi. Lekin bugungi axborotlashuv jarayonlari inson va jamiyat hayotiga u yoki bu tarajada ta’sir qilar ekan na falsafa, na ommaviy axborot vositalari tadqiqotlari media, media makon haqidagi falsafiy mulohazalarni chetlab o'tolmaydi. Bu ayniqsa axborotlashuv davrida hamma joyda mavjud bo'lgan raqamli axborot vositalarining mohiyatini, ularning insoniyat kelajak taraqqiyotiga ta’sirini o’rganishda juda muhimdir. Garchi bugungi kunda biz ommaviy axborot vositalari deb tushunadigan narsalar haqida falsafiy mulohazalar yangi narsa bo'lmasa-da, ommaviy axborot vositalari ilgari falsafa fanida o'rganish mavzusi sifatida qaralmaganligi uchun yangidek ta’surot uyg’otmoqda.

Media falsafasining mohiyatini aniqlashga bir necha yondashuvlar mavjud. Birinchi yondashuv media falsafasini kontseptual va yangi ommaviy axborot vositalari, zamonaviy media makon bilan bog'liq muammolarni kontseptual in'ikos sifatida ko'rib chiqadi. Ushbu yondashuvni Stefan Myunker tomonidan ishlab chiqilgan: “Aynan paytda bizning barcha hayot olamimiz yangi deb nomlanuvchi - elektron va raqamli vositalar bilan muomala qilish bilan ajralib turadi, shuning uchun media falsafasi kabi ilmiy fan asosli va zarurdir”, - deydi u. U media falsafasining paydo bo'lishini XX asr oxiridan boshlab yangi medianing paydo bo'lishi va tarqalishi bilan bog'laydi.

Ikkinchi yondashuv Aleksandr Rosler asarlarida taqdim etilgan, u quyidagi g'oyaga asoslanadi: falsafa an'anaviy ravishda tushunchalar bilan ishlash sifatida qaraladi, shuning uchun media falsafasi "media" tushunchasi bilan ishlashni bildiradi. Roslerning fikriga ko'ra, media falsafasi "media to'g'risida" "media" tushunchasi bilan bog'liq holda o'ylash, bu tushuncha ushbu kontseptsiyaning boshqa tushunchalarga nazariy ta'siri va ushbu kontseptsiyadan foydalanadigan nazariyalarning holati to'g'risida degan ma'noni anglatishi kerak. Ushbu yondashuvga ko'ra, media falsafasi yangi ommaviy axborot vositalarini o'rganish bilan emas, balki birinchi navbatda vaqtinchalik kontekstdan qat'i nazar, "ommaviy axborot vositalari" tushunchasini bir butun sifatida o'rganishda ishlatilgan.

Uchinchi yondashuvga ko'ra media falsafasi falsafa rivojlanishining tabiiy bosqichi sifatida qaraladi, bu yigirmanchi asr madaniyatidagi eng muhim burilishlarga javob beradi: lingvistik (til) va ikonik (tasvir) burilishlardan keyin medial burilish. Agar lingvistik burilish "hamma narsa matnda" degan qoidaga maksimal darajada asoslangan bo'lsa va ikonik burilish - "hamma narsa tasvirda" bo'lsa, unda Savchukning fikriga ko'ra, medial burilish media falsafasining asosiy tezisiga asoslanadi - "hamma narsa mediada". Bu shuni anglatadiki deyarli barcha ob'ektlar va jarayonlar media bo'lishi mumkin, ya'ni ma'nolarni yoki ba'zi bir ma'nolarni etkazishga xizmat qiladigan vosita sifatida qaraladi.

Ushbu yondashuvlarni birlashtirgan narsa – “media falsafa bu ikki yo'nalish - falsafa va media o’rtasidagi aloqadir”, – degan fikr. Falsafa o'rganilayotgan hodisani, ya'ni mediani (aloqa vositalari va ommaviy axborot vositalarini) umumiy va fundamental tushuntirib beradi. Yana shuni ta’kidlash kerakki, media olamni anglashdagi juda xilma-xil vositalarni o’z ichiga oladi, masalan til, tasvir, radio, raqs va boshqalar.

Media falsafasi sohasidagi fundamental tadqiqotlar mualliflari barcha turdagi ommaviy axborot vositalarini uch guruhga bo'lishni taklif qiladi: sensorli (hissiy) idrok etish vositalari, semiotik axborot-kommunikatsiya vositalari va ma'lumotlarni tarqatish, qayta ishlash va to'plashning texnik vositalari. Shu bilan birga, sensorli (hissiy) idrok vositalariga makon va vaqtni o'z ichiga oladi; semiotik (belgi) axborot-kommunikatsiya vositalariga - nutq, yozuv, tasvir, musiqa, raqs, teatr va boshqalar; ommaviy axborot vositalarining uchinchi guruhiga ovoz tarqatish vositalari (yozuv plastinkalari, avdio kaseta,), tipografiya, fotosurat, telefon, kino, radio, televizor, kompyuter aloqalari.

Ushbu yondashuvni media sohasiga yaxlit falsafiy yondashuv sifatida ko'rib chiqish mumkin. Aytishimiz mumkinki, medianing soni va ularning dunyoda tarqalish ko'lami medianing yangi sifatga, ya'ni ommaviy axborot vositasi sifatida o'tishini belgilab berdi. Agar dastlab ommaviy axborot vositalari vazifasi xabar etkazish vositachisi sifatida ko'rilgan bo'lsa, kelajakda ommaviy axborot vositalari har bir inson va umuman jamiyat hayotini qamrab oluvchi global muhitga aylanadi.

Media falsafasining "Hamma narsa mediada" deb mediani maksimal darajada tushunish nafaqat tashqi, balki qo'shimcha vositalarni ham anglatadi. Bu ontologik tezis, ya'ni media inson uchun haqiqatni shakllantirishda ishtirok etishini anglatadi bizning idrokimiz ham tabiatan medialdir. Bizning ichimizdagi va bizdan dashqaridagi media ajralmasdir. Aloqa vositalari va ommaviy axborot vositalarini ajratib olib, media falsafasi quyidagi talqinni taklif qiladi: aloqa vositalari inson tashqarisida, media esa inson ichida. Agar aloqa vositalari xabar bersa, demak, mediada bu xabar bor, ya'ni: ular bizni ko'radi, eshitadi va his qiladi. Ushbu talqin aslida inson tomonidan yaratilgan barcha vositalarni, ob'ektlarni va hatto jarayonlarni o'z ichiga oladigan media fundamentalizmi hisoblanadi.

Bundan tashqari, media falsafasida insonning sezgi a'zolarini axborot miyaga tushadigan media kanallari sifatida ko'rib chiqiladi, odamning idrok etishining tabiati medial jihatdan o’rganiladi. Bunda bilish jarayonining o'zi atrofimizdagi dunyoni idrok etish va anglash qobiliyatimizga tom ma'noda singdirilgan media yordamida amalga oshiriladi. Boshqa so'zlar bilan aytganda biz mediani emas, balki vositalarni ko'ramiz. Shunga ko'ra, "media makon" tushunchasiga doirasiga nafaqat ommaviy axborot vositalari va yangi media, balki idrok etish jarayonlari ham kiradi, ya'ni, inson ongida haqiqat haqidagi g'oyalar. Shu munosabat bilan media falsafasi ommaviy axborot vositalari, xabar va haqiqat bir xil bo'lishidan kelib chiqadi. Ularning jamlanmasi yangi sifat - media haqiqatini beradi. Media turlarining xilma-xilligi va ommaviy axborot vositalarining har bir turining haqiqatni idrok etish usuli turli xil bo’lishi ularning har birining media haqiqatini shakllantiradi.

Shunday qilib, medianing mohiyati nafaqat ijtimoiy o'zaro ta'sir, vositachdilikda namoyon bo'ladi, balki yangi haqiqat - media haqiqatini ishlab chiqarishda ham namoyon bo’ladi. Rus tadqiqotchisi I. V. Chernysheva media haqiqatini tahlil qilib shunday deydi: «yaratilgan haqiqatda kinematografiya va televidenie, vizual tasvirlarning yangi dunyosi barpo etildi, bu erda tasavvur qilingan narsalar bilan birga fantaziya mavjud. Postindustrial jamiyat sharoitida inson mustaqil ravishda har bir inson o'zining media haqiqatini ko'rish va qurish huquqiga ega bo'lgan media haqiqatining mutlaqo yangi tuzilishlarini modellashtira oldi»9. Shubhasizki, "hamma narsa mediada" tezisi bilan tushunilgan holda, shaxsiy haqiqatni qurish jarayonlari mediasiz mumkin emas.