2-Mavzu. J. Dalton atomistikasi. Anorganik birikmalarning sinflari

o’zgarmas tarkibli birikmalar
bilan bir qatorda 
o’zgaruvchan tarkibli birikmalar 
ham bo’lar ekan. M. S. 
Kurnakovning taklifiga ko’ra o’zgarmas tarkibli birikmalar 
daltonidlar 
(ingliz 
kimyogari va fizigi Daltonni xotirasiga), o’zgaruvchan tarkiblilari – 
bertollidlar 
(shunday birikmalar borligini oldindan aytgan fransuz kimyogari Bertolle 
xotirasiga) deb ataldi. Daltonidlarning tarkibi butun sonli stexiometrik indekslari 
bor oddiy formulalar bilan ifodalanadi, masalan, Н
2
О, Н

, ССI
4
, CO
2
. 
Bertollidlarning tarkibi o’zgarib turadi va stexiometrik nisbatlarga muvofiq 
kelmaydi. Masalan, uran (VI) – oksidning tarkibi odatda UO
3
formula bilan 
ifodalanadi. Haqiqatda esa uning tarkibi UO
2,5
danUO
3
gacha bo’ladi va boshqalar.
Œзгарувчан таркибли бирикмалар борлиги муносабати билан 
таркибнинг доимийлик šонунининг ќозирги таърифига аниšлиš киритиш 
керак бœлади 
Molekulyar strukturali, ya‘ni molekulalardan tuzilgan birikmalarning tarkibi, 
olinish usulidan qat‘iy nazar o’zgarmas bo’ladi. Nomolekulyar strukturali (atomli, 

---

ionli va metall panjarali) birikmalarning tarkibi esa o’zgarmas bo’lmaydi va olinish 
sharoitlariga bog’lik bo’ladi. 
2.7. EKVIVALENTLAR QONUNI. 
Kimyoviy elementlar bir-biri bilan qanday og’irlik miqdorlarda birikishini 
ko’rsatuvchi son ekvivalent soni deb ataladi. Moddalar o’zaro ma‘lum massa 
miqdorlarida birikadi. Masalan, 49 g sulfat kislota 32,5 g rux bilan reaksiyaga 
kirishganida 1 g vodorod ajralib chiqadi. Sulfat kislotaning o’rniga 36,5 g xlorid 
kislota olinsa ham o’shancha vodorod ajralib chiqadi. Ruxning o’rniga alyuminiy 
olinsa, 1 g vodorod ajralib chiqishi uchun 9 g alyuminiy kerak bo’ladi. Demak, 
kimyoviy jihatdan qaraganda 49 g sulfat kislotaning “qiymati” 36,5 g xlorid kislota 
“qiymatiga”, 32,5 g ruxning “qiymati” esa 9g alyuminiy qiymatiga tengdir. 
Bunday misollarni juda ko’p keltirish mumkin. Bu xolni tasvirlash uchun 
Vollaston 1814 yilda kimyoga ekvivalent (“teng qiymatli”) degan tushunchani 
kiritdi. Vodorodning ekvivalenti 1 ga teng deb qabul qilindi, 1 massa qism 
vodorod 8 massa qism kislorod bilan birikkanda 9 massa qism suv hosil bo’ladi, 
shuning uchun kislorodning ekvivalenti 8 ga teng.