2-мавзу ИҚтисодиётда инновацион фаолиятнинг ўзига хос хусусиятлари

Ендоген ва экзоген инновациялар ҳақида тушунча.

Ендоген инновациялар эса ўз ичига инновацияларга инвестиция киритишга мойилликни бозор томонидан рағбатлантиришни қамраб олади. Бозор рағбати деганда монополиядан патентлаш қонунлари орқали ҳимояланиш ва технологик мусобақада ғолиб чиқишни назарда тутади.
Мамлакатимизда инновацион фаолиятни ривожлантириш, интеллектуал мулк ҳуқуқини яратиш, уларни муҳофаза қилиш, ҳуқуқий эгаларининг манфаатларини ҳимоя қилиш, инновация соҳасига оид халқаро интеграциялашувини жадаллаштириш, халқаро шартномаларга кириш орқали миллий муаллифларининг ҳуқуқларини бутун дунёда муҳофаза қилиш каби муҳим масалалар давлат устувор йўналиши сифатида белгилаб олинди.
Ҳозирги глобаллашув жараёнларида “Инновацион иқтисодиёт” фанининг аҳамияти бениҳоя каттадир. Иқтисодиётни ривожлантиришда интеллектуал мулк, ихтиролар, янги кашфиётлар ҳамда уларни патентлаш, лицензиялаш ва сертификациялашнинг ўрни салмоқлидир. Чунки, дунёнинг қайси бурчагида бўлмасин бунёд этилган ихтиро бу мулк ҳисобланиб, ундан барча халқлар фойдаланиши мумкин. Бу масала ўз навбатида патент олиш ва уни сотиш орқали тартибга солинади.
Екзоген инновацияларни илмий ва нотижорат институтлар томонидан олиб борилган илмий изланишлар натижасини мисол сифатида келтириш орқали ёритадиган бўлсак, инновацияларнинг бу тури баъзан янги маҳсулот ва янги жараёнга сабабчи бўлиши мумкинлиги аниқланган. Солоунни иқтисодий ўсиш моделида барча технологик ривожланишлар экзоген инновация сифатида қаралган бўлсада, пировардида саноатда ва бутун бир мамлакат учун ишлаб чиқариш имкониятларини кескин ўзгартирди.
Инновацияларнинг кейинги икки тури камроқ эътиборга сазовор бўлиши мумкин. Эволюсион танлов механизми фирмаларни динамик бозор самарадорлиги ва патент тизими орқали танлайди. Бу механизм технологик ўзгаришларнинг ўзига хос хусусиятини ҳам бозор структурасининг эндоген аспектларини ҳисобга олади.
Патентлаш тизими технологик танловнинг иккинчи инструментлар тизимидир. У мулкчилик ҳуқуқини аниқлаштириб технологик инновацияларни рағбатлантиради.
Инновацион фаолият ишлаб чиқариш ва инсон ҳаётий фаолиятининг бошқа соҳалари эҳтиёжларини қондиришнинг муҳим услубларидан бири ҳисобланади. У фойдаланиладиган маҳсулотларнинг сифат ўзгаришлари, фаолият воситалари ва услубларини янгилаш йўли билан амалга оширилади. Аммо сифат ўзгаришлари фақатгина фундаментал билимлар асосида ўзгартириш мумкин бўлиб, улар техник босқичдан ишлаб чиқариш соҳасига ўтган ҳолда, унда прогрессив ўзгаришларни келтириб чиқаради. Ушбу соҳадаги тадқиқотларнинг кўрсатишича, саноати ривожланган мамлакатларда инновацион фаолият маҳсулотларини сотиш ҳисобига миллий даромаднинг 20% гача ўсишини таъминлаши мумкин.
Инновацион фаолият Ўзбекистон иқтисодиёти учун нисбатан янги тушунча бўлиб, фан-техника тараққиётини бошқариш жараёнлари ва илмий-техник ютуқларни ишлаб чиқаришга жорий этишнинг асосий жиҳатларини қамраб олади.
Инновация - мавжуд тизимлар ривожланишини бошқариш жараёни бўлиб, унда инновациявий маҳсулот амалий қўлланилиш босқичигача олиб келинади ва бозор муваффақиятини таъминлайди.
Мамлакатлар рақобатдошлигини баҳолашнинг кўрсатишича, корхоналар ривожланишининг асосий стратегияси бўлиб, қуйидаги тамойилларга асосланган бошқарув сиёсатини амалга ошириш учун хизмат қилади:
- табиий ва иқлим ресурслардан оқилона фойдаланиш;
- жамғарилган бойликлардан ўз ўрнида фойдаланиш;
- инвестицияларни фаол жалб қилиш;
- инновацияларни қўллаб-қувватлаш.
Инновацион фаолиятнинг энг муҳим амалий вазифаларидан бири - инновациявий жараёнларни амалга оширишнинг самарали тизимини шакллантириш ва у қуйидагиларни амалга оширишни талаб этади (2.2-расм).