|
Ish kuni o‘zgarmaganda zaruriy ish vaqtini kamaytirib, qo‘shimcha ish vaqtini ko‘paytirish evaziga olingan qo‘shimcha mahsulot esa nisbiy qo‘shimcha mahsulot deb ataladi. Masalan, ish kuni davomiyligi 8 soat hajmida qolgani holda, mehnat imum- dorligi va intensivligini oshirish hisobiga zamriy mahsulot yaratishga sarflanishi kerak bo‘lgan vaqt 4 soatdan 3 soatga tushirildi, deb hi- soblaylik. Bunda qo‘shimcha mahsulot yaratishga sarflangan vaqt 5 soatga yetadi, ya’ni nisbiy qo‘shimcha mahsulot hajmi ortadi.
Hozircha bizning iqtisodiy amaliyotimizda (statistik, buxgalteriya hisoblarida) zaruriy va qo‘shimcha mahsulot hisoblanmaydi. Lekin ulaming miqdorini, o‘sishi va kamayishini hamma darajalarida hisob- kitob qilish mumkin. Buning uchun ulami hisoblash usullarini ishlab chiqish zamr.
Yil davomida olingan qo‘shimcha mahsulotlar yig‘indisi qo‘shimcha mahsulot massasi, uning zaruriy mahsulotga nisbati esa (foizda ifodalanishi) qo‘shimcha mahsulot normasi deb yuri- tiladi.
Agar qo‘shimcha mahsulot normasini m’, massasini m, zaruriy mahsulotni v bilan belgilasak qo‘shimcha mahsulot normasi
m =m/vx 100%
ko‘rinishdagi formula bilan aniqlanadi.
Misol uchun, «A» korxonaning yil davomidagi qo‘shimcha mah- sulot massasi 100 mln. so‘m, zaruriy mahsulot hajmi esa 250 mln. so'mdan iborat bo‘lsin. U holda qo'shimcha mahsulot normasi 40% ni tashkil etadi.
Ma’lumki, qo'shimcha mahsulot bilan zaruriy mahsulot o‘rtasida har doim ziddiyat va aloqadorlik bo‘ladi. Ulaming har ikkalasi- dan ham butun iqtisodiyotni rivojlantirish va jamiyat a'zolarining farovonligini oshirish maqsadlari yo‘lida foydalaniladi.
Ba’zan davriy matbuotda va ayrim adabiyotlarda qo‘shimcha mahsulotning mazmunini to‘g‘ri tushunmaslikdan uni qo‘shimcha qiymat va qo‘shilgan qiymat bilan bir xil sinonim tushuncha sifatida ifoda etiladi. Lekin qo‘shimcha mahsulot tushunchasi qo‘shimcha qiy- mat va qo‘shilgan qiymat tushunchalaridan sifat va miqdor jihatidan tubdan farq qiladi.
Qo‘shimcha mahsulot yalpi ichki mahsulotning tarkibiy qismi bo‘lganligi uchun unda mavjud bo‘lgan ikki tomonlama xususiyat, ya’ni qiymat va naflilik xususiyatlari qo‘shimcha mahsulotga ham mansub bo‘ladi, ya’ni qo‘shimcha mahsulot ikki tomonlama xususi- yatga ega bo‘ladi.
Bundan ko‘rinadiki, qo‘shimcha qiymat qo‘shimcha mahsulotning bir tomoni bo‘lib, uning faqat qiymatini ya’ni unda mujassamlashgan
qo‘shimcha mehnatni ifodalaydi. Unda naflilikning biror bir gram- mi yoki atomi bo‘lmaydi. Naflilik faqatgina qo‘shimcha mahsulotda bo‘lib, uning muhim tomonidir. Qo‘shimcha mahsulot qo‘shimcha qiymatdan faqatgina shu sifat jihatdangina emas, shu bilan birga miq- dor jihatdan ham farq qiladi. Ma'lumki, ishlab chiqaruvchi kuchlar to‘xtovsiz rivojlanib mehnatning unumdorlik kuchi oshib boradi. Shunga binoan qo‘shimcha mahsulotning nafliligi qiymatiga nisbatan tez oshib boradi, chunki qo‘shimcha mahsulot qo‘shimcha qiymat- ning mehnat unumdorligiga ko‘paytmasiga teng bo‘ladi, ya'ni
(qo ‘shimcha mahsulot = qo ‘shimcha qiymat x mehnatning unumdor-
lik kuchi).
Shuningdek qo‘shimcha mahsulot bilan qo‘shilgan qiymat o‘rtasida ham tub farq mavjuddir. Har bir korxonada va tarmoqlar- da qo‘shilgan qiymat asosiy vositalar amortizatsiyasi + ish haqi + Yaratilgan qo‘shimcha mahsulot (soliq to‘lovlari va foydajdan iborat bo‘ladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, agar qo‘shilgan qiymat amorti- zatsiya, ish haqi va Yaratilgan qo‘shimcha mahsulotdan iborat bo‘lsa, qo‘shimcha mahsulot uning bir tarkibiy qismidir. Hamma tarmoq va sohalarda Yaratilgan qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi mamlakatning yalpi ichki mahsulotini tashkil etadi. Shunday qilib, qo‘shimcha qiy- mat, qo‘shilgan qiymat va qo‘shimcha mahsulot bir xil (sinonim) tushunchalar emas balki tamomila bir-biridan farq qiladigan alohida- alohida iqtisodiy kategoriyalardir.
Ishlab chiqarish jarayonida hosil bo‘lgan qo‘shimcha mahsulot sotilish jarayonida foydaga aylanadi. Foydadan davlat soliq sifatida, ssuda kapital egalari esa foiz sifatida, yer egalari renta sifatida o‘z ulushlarini oladilar. Bu daromad turlari qo‘shimcha mahsulotning sotilib, dastlabki taqsimlangandan keyingi o‘zgargan shakllaridir. Yuzaki real hayotda qo‘shimcha mahsulot yuqoridagi shakllarda namoyon bo‘ladi. Kimki iqtisodiy jarayonlaming tub ildizini tu- shunmasa, bu daromadlaming manbaini, qayerda va kim tomonidan yaratilishini tushunmasdan qolaveradi. Zaruriy va qo‘shimcha mah- sulotlaming mazmunini tushunishda ulaming real hayotdagi modi- fikatsiyalashgan shakllarini bilish muhim rol o‘ynaydi. Ma’lumki, zaruriy va qo‘shimcha mahsulot ulaming bevosita ishlab chiqarish - jarayonidagi ko‘rinishidir. Ammo, ular oldi-sotdi va taqsimlash ja- rayonlaridan o‘tib, o‘z shakllarini o‘zgartirib, modifikatsiyalashgan shakl oladilar.
Yangidan Yaratilgan sof mahsulotning tarkibi va modifikatsi- yalashgan shakllari 2.6-rasmda aniqroq tasvirlash mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
