2-Ma’ruza. Yerning shakli va o‘lchamlari. Reja

Aniqlangan yillar	Mamlakatning nomi	Olimning nomi	a	v

	m
1800	Fransiya	Delambr	6 375 653	6 356 564	1:334,0
1341	Germaniya	Bessel	6 377 397	6 356 079	1:5299,0
1880	Angliya	Klark	6 378 249	6 356 515	1:293,5
1893	Rossiya	Jdanov	6 377 717	6 356 433	1:299,6
1909	Sh.Amerika	Xeyford	6 378 388	6 356 912	1:297,0
1940	SSSR	Krasovskiy	6 378 245	6 356 863	1:298,3

Ellipsoid o‘lchamlarining turlicha bo‘lishi turlicha izohlanadi. 1859 yili rus harbiy geodezisti F. F. Shubert buni “Yer uch o‘qli ellipsoid bo‘lishidan” dedi. Uningcha Yer yolg‘iz aylanish o‘qi bo‘yicha siqilmay, ekvator o‘qi bo‘yicha ham siqilgan va bu siqilish :8870 ga teng. O‘sha davrda F. F. Shubert fikriga e’tiroz bildiruvchilar ham bo‘ldi. Lekin keyin F. N. Krasovskiy bajargan ishlar natijasi F. F. Shubert haq ekanini ko‘rsatdi.

1880 yili Klark Yer uch o‘qli bo‘lib, uzun meridian o‘zoqlamasi g‘arbiy 815 da, kaltasi sharqiy 8145 da, ekvator yarim o‘qlari uzunligidagi farq 450 m, degan fikrni aytdi. Bu sohada F. N. Krasovskiy rahbarligida A. A. Izotov va boshqalar bajargan ish Yerning uch o‘qli ekanini ochiq ko‘rsatdi.
Sobiq Itfoq olimlaridan A. A. Mixaylov, M. S. Molodenskiy va boshqalar keyingi vaqtda Yer shaklini gravmetrik usul bilan (og‘irlik kuchini o‘lchash orqali) aniqlay boshladilar, chunki gradus o‘lchash usulini yolg‘iz quruqlikdagina tatbiq etish mumkin, dengiz va okeanlarda esa mumkin emas. Gravmetrik usulni esa quruqda ham, dengizlarda ham tatbiq etsa bo‘ladi. Bu olimlar og‘irlik kuchi va uning anomaliyasiga (o‘zgarishiga) doir nazariyani rivojlantirib, zarur formulalar berdilar. Bu usulni Yer shakli va o‘lchamini aniqlashga tatbiq etdilar. Geodezik va gravmetrik o‘lchash natijalarini birga qo‘shib ishlab, Yer o‘lchamlarini aniqladilarki, bu dunyoda birinchi marta qilingan ish edi. Yer shakli va o‘lchamlarini gravmetrik aniqlash fizik geodeziya deyiladi.
Sobiq SSSR, Yevropa va Amerikada olib borilgan geodezik va gravmetrik kuzatish ishlarining natijalari Yerning uch o‘qli ekanini tasdiqladi. 1942 yilning 4 dekabrida Yer ellipsoidi uch o‘qli deb quyidagi o‘lchamlar qabul qilindi: ekvator bo‘yicha katta yarim o‘qi uzunligining o‘rtacha qiymati a=6378245 m; qutbiy siqilishi =I:298,3; ekvator bo‘yicha siqilishi = I:30 000; uzun meridian 15 sharqiy uzoqlikda; uzun va qisqa meridianlar o‘rtasidagi farq 213 m. Qabul qilingan bu ellipsoid Krasovskiy ellipsoidi deyiladi.
Yer ellipsoidi va geoidni bir-biridan farq qilib hisoblash katta territoriyada bajaridadigan geodezik ishlarda tatbiq etiladi. Injenerlik ishlarida geoid va ellipsoid yuzalari bir-biriga mos(bir xil) deb hisoblash mumkin. Ba’zi amaliy masalalarni hal qilishda Yerni shar deb olish ham mumkin. Bunda ellipsoid hajmiga teng sharning radiusi bo‘ladi. Krasovskiy ellipsoidida R=6371,11 km.