2-Ma’ruza. Yerning shakli va o‘lchamlari. Reja

2-Ma’ruza. Yerning shakli va o‘lchamlari.
Reja:

1. 
   Yerning shakli va o‘lchamlari haqida yangi qarashlar.
   
2. 
   Sathiy yuza.
   
3. 
   Geoid.
   
4. 
   Referens ellipsoid.
   

Tayanch iboralar: Nyuton nazariyasi, qutblar, ellipsoid, gradus o‘lchash usuli, sathiy yuza, og‘irlik kuchi, dengiz sathidan balandlik, geoid, Listing, geologik o‘zgarishlar, shovun chiziq, referens ellipsoid, ekvator tekisligi, aylanish o‘qi, orientirlash, yer parametrlari, gravmetrik aniqlash, fizik geodeziya, Shubert, Krasovskiy ellipsoidi.

Yer shaklini va kattaligini (o‘lchamlarini) bilish yer yuzasini qog‘ozda tasvirlash, turli ilmiy va texnik ishlar olib borish uchun zarur. 1682 yili mashhur olim I. Nyuton (1643-1727) e’lon qilgan nazariya-butun dunyo tortishish qonuniga binoan, Yer o‘z o‘qi atrofida katta tezlik bilan aylanishi tufayli u shar shaklida bo‘lmay, balki ikki qutbi bo‘yicha siqilgan sferoid (ellipsoid) shaklida bo‘lishi kerak. Buni tekshirish uchun Fransiya Fanlar akademiyasi ikkita ekspeditsiya tuzdi. Ularning biri shimoliy Finlyandiya (Laplandiya) da, ikkinchisi esa Peruda bir gradus meridian yoyining uzunligini o‘lchadilar.

Bunda qutb yaqinidagi Laplandiyada bir gradus yoyning uzunligi (111,6 km) ekvator yakinidagi Peruda bir gradus yoyning uzunligi (110,6 km) dan katta ekanligi aniklandi. Bu xol Yer shar shaklida bo‘lmay, balki qutblar bo‘yicha siqilgan ellipsoid shaklida ekanini ko‘rsatadi. Shundan keyin Yerni ellipsoid shaklida deb, uning o‘lchamlarini aniqlay boshladilar. Ko‘ramizki, gradus o‘lchash usuli bilan yolgiz yer shari o‘lchamlarinigina emas, balki Yer sharini ham aniqlash mumkin.
Hozir gradus o‘lchash usuli tatbiq etilganda Eratosfen foydalangan yo‘l o‘rniga, fan yutuqlaridan foydalanib, quyidagicha ish tutiladi. Yer yuzasida bir meridianda yotuvchi A va V nuqtalardan bir samoviy yoritkich (yo’lduz)ga qarab (AN va BN), nuqtalarning zenit masofasi Z₁ va Z₂ o‘lchanadi (2.1-shakl.) yoki astronomik kuzatishlar orqali A va V nuqtalar kenglamasi aniqlanadi. AV=S masofa aniq o‘lchanadi. AN va BN parallel. OR=OR₁=OQ=R- Yerning radiusi bo‘lsa, shakl bo‘yicha markaziy burchak yoki bo‘ladi. radian o‘lchovida olinsa, S=R , bo‘ladi; bundan
(2.1)
kelib chiqadi. Hozir gradus o‘lchashda shu usuldan foydalaniladi.