2-ma’ruza. Ma’lumotlar bazasiga qo’yiladigan talablar. Rеja: Axborot tizimlari va ma'lumotlar bazasi

Atribut	Domen nomi	Domen tarkibi
Domen ta’rifi
branchNo	BranchNumbers	Barcha tegishli kompaniya filiallari raqamlari to'plami	Simvolli; o’lchami 4, 'B001-B999' oralig’ida
street	StreetNames	Buyuk Britaniyadagi barcha ko'cha nomlari to'plami	Simvolli; o’lchami 25
city	cityNames	Buyuk Britaniyadagi barcha shahar nomlari to'plami	Simvolli; o’lchami 15
postcode	Postcodes	Buyuk Britaniyadagi barcha pochta kodlari to'plami	Simvolli; o’lchami 8
DOB	DatesOfBirth	Kompaniya xodimining tug'ilgan kunining barcha mumkin bo'lgan qiymatlari	Sana; dd-mmm-yy formatida
salary	Salaries	Kompaniya xodimining yillik ish haqining barcha mumkin bo'lgan qiymatlari	Pul birligi; 7 raqam, 6000.00-40000.00 oralig’ida

Atributlar





Munosabat

branchNo	street	city	postcode
B005	22 Deer Rd	London	SW1 4EH
B007	16 Argyll St	Aberdeen	AB23SU
B003	163 Main St	Glasgow	Kardinallik G119QX
B004	32 Manse Rd	Bristol	BS991NZ
B002	56 Clover Dr	London	NW10 6EU

Tashqi kalit

Birlamchi kalit

Daraja



Munosabat

staffNo	fName	lName	position	DOB	salary	branchNo
SL21	John	White	Manager	1-Okt-45	30000	B005
SG37	Ann	Beech	Assistant	1-Nov-60	12000	B003
SG14	David	Ford	Supervisor	24-Mar-58	18000	B003
SA9	Mary	Howe	Assistant	19-Fev-70	9000	B007
SG5	Susan	Brand	Manager	3-Jun-40	24000	B003
SL41	Julie	Lee	Assistant	13-Jun-65	9000	B005

1-jadval. Branch va Staff munosabatlari strukturasi

Kortejlar. Munosabatlar satri.
Munosabatning elementlari - bu kortejlar, yoki satrlar, jadvallar. Branch uchun har bir satrda har bir atribut uchun bittadan qiymat mavjud. Kortejlar har qanday tartibda bo'lishi mumkin, shu bilan birga munosabatlar bir xil bo'lib qoladi va shuning uchun bir xil ma'noga ega. O'zaro munosabatlar tuzilmasining tavsifi, shuningdek, domen spetsifikatsiyasi va atributlarning mumkin bo'lgan qiymatlariga nisbatan har qanday boshqa cheklovlar, ba'zan uning nomi (yoki tarkibi (intension)) deb nomlanadi. Odatda, unga qo'shimcha atributlarni qo'shish orqali munosabatlarning ma'nosi o'zgarguncha tuzatiladi. Kortejlar vaqt o'tishi bilan o'zgarib turadigan kengayish (extension), holat(state) yoki munosabatlar tanasi deb ataladi.
Daraja. O'zaro munosabatlar darajasi uning tarkibidagi atributlar soniga qarab belgilanadi. 1-rasmda to'rtta xususiyatga ega va shuning uchun uning darajasi 4 ga teng. Bu shuni anglatadiki, jadvaldagi har bir satr to'rtta elementli kortej, ya'ni to'rtta qiymatni o'z ichiga olgan kortej. Faqat bitta atributga ega bo'lgan munosabat 1 darajaga ega va unar munosabati (yoki bitta elementli kortej) deb nomlanadi. Ikki atributga ega bo'lgan munosabat binar (ikkilik) deb ataladi, uchta atribut bilan bog'liqlik ternar va ko'plab atributlarga ega bo'lgan munosabatlar uchun n-ar atamasi qo'llaniladi. Aloqalar darajasini aniqlash munosabatlar nomining bir qismidir.
Kardinallik. Munosabatlar tarkibidagi kortejlar soni.
Aloqada joylashgan kortejlar soni munosabatlarning kardinalligi deb ataladi. Har safar qo'shish yoki olib tashlashda ushbu xususiyat o'zgaradi.
Relyatsion ma'lumotlar bazasi. Nomlari bilan farq qiladigan normallashtirilgan munosabatlar to'plami. Relyatsion ma'lumotlar bazasi munosabatlardan iborat bo'lib, ularning tuzilishi normallashtirish deb nomlangan maxsus metodlar yordamida aniqlanadi. Normallashtirish haqidagi tushunchalarni keyingi ma’ruzalarda ko’rib chiqamiz.


Muqobil terminologiya
"Relatsion model" tomonidan qo'llaniladigan terminologiya ba'zida chalkashlikka olib kelishi mumkin, chunki taklif qilingan ikkita atamalar to'plamidan tashqari yana bittasi bor. Undagi munosabatlar fayl (file), kortej - yozuvlar (records), atributlar­-maydonlar (fields) deb nomlanadi. Ushbu atamashunoslik fizik jihatdan relyatsion MBBT har bir munosabatni alohida faylda saqlashi mumkinligiga asoslanadi. 2-jadvalda yuqorida aytib o'tilgan atamalarning uchta guruhi o'rtasida mavjud bo'lgan mosilik ko'rsatiladi.

2-jadval. Relyatsion modeldagi atamalarning muqobil variantlari

Rasmiy ta’rifi	1-muqobil variant	2-muqobil variant
Munosabat	Jadval	Fayl
Kortej	Satr	Yozuv
Atribut	Ustun	Maydon

3.2.4. Munosabat xossalari

O'zaro munosabatlar quyidagi xususiyatlarga ega.
• Munosabatning relatsion sxemasidagi barcha boshqa munosabatlar nomlaridan farq qiladigan nomi bor.
• munosabatlarning har bir yacheykasida faqat bitta elementar (bo'linmaydigan) qiymat mavjud.
• Har bir atributning o'ziga xos nomi bor.
• Atribut qiymatlari bir xil domendan olinadi.
• Har bir kortej o'ziga xosdir (unikal); takrorlanadigan kortejlar bo'lishi mumkin emas.
• Atributlarning tartibi muhim emas.
• Nazariy jihatdan, aloqalardagi kortejlarning tartibi muhim emas. (Ammo amalda ushbu tartib ularga kirish samaradorligiga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin.)
Relatsion kalitlar
Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, munosabatda takrorlanadigan kortejlar bo'lmasligi kerak. Shu sababli, munosabatlarning har bir individual kortejini bir yoki bir nechta atributlar (relyatsion kalitlar deb ataladi) qiymatlari bo'yicha noyob tarzda aniqlay olishimiz zarur.
Super kalit (superkey). Berilgan munosabat kortejini yagona aniqlaydigan atribut yoki atributlar to'plami.
Super kalit munosabatdagi har bir katakchani o'ziga xos tarzda aniqlaydi. Ammo super kalitni noyob tarzda aniqlash uchun talab qilinmaydigan qo'shimcha atributlar bo'lishi mumkin, shuning uchun biz faqat bitta kortejni yagona identifikatsiyalash uchun zarur bo'lgan atributlardan iborat bo'lgan super kalitlarga e’tibor qaratamiz.

Relyatsion ma'lumotlar modelida tegishli atamalar olingan joydan relyatsion algebraning qismlaridan foydalaniladi. Relyatsion algebrada munosabatlarning nomlangan ustuni atribut deb ataladi va ma'lum atributning barcha mumkin bo'lgan qiymatlari to'plamiga domen deyiladi. Turli xil atributlarning qiymatlari bo'lgan jadvalning satrlari bog'lanishlar deyiladi. Qiymati bir-birini bog'laydigan atributga kalit deyiladi. Shunday qilib, kalit maydon - bu jadvalda qiymatlari takrorlanmagan maydon. Ierarxik va tarmoq ma'lumotlari modellaridan farqli o'laroq, o'zaro bog'liqlik guruh munosabatlari tushunchasiga ega emas. Turli munosabatlar tuynuklari orasidagi birlashmalarni aks ettirish uchun kalitlarning nusxalari ishlatiladi. Hech qanday jadval yozuvni aniq belgilamaganda, murakkab kalit tanlanadi.

Jadvaldagi yozuvlar kalit bo'yicha tartiblangan. Kalit oddiy, bitta maydondan va murakkab bir necha maydonlardan iborat bo'lishi mumkin. Hech qanday jadval maydoni yozuvni aniq belgilamaganda, murakkab kalit tanlanadi.
Birlamchi kalitga qo'shimcha ravishda jadvalda tashqi kalitlar yoki indekslar deb ham ataladigan ikkinchi darajali kalitlar bo'lishi mumkin. Indeks - bu qiymatlar bir necha jadvallarda mavjud bo'lgan va ularning birida asosiy kalit bo'lgan maydon yoki maydonlar to'plami. Indeks qiymatlari ba'zi jadvalda takrorlanishi mumkin. Indeks jadvaldagi yozuvlarning mantiqiy ketma-ketligini, shuningdek yozuvga to'g'ridan-to'g'ri kirishni ta'minlaydi.
Birlamchi kalit har doim faqat bitta satrni qidiradi va birlamchi kalitning bir xil qiymatiga ega bo'lgan qatorlar ikkinchi darajali kalit orqali topiladi. Kalitlar jadval yozuvlarini aniq aniqlash va buyurtma qilish uchun, shuningdek qidiruvlarni buyurtma qilish va tezlashtirish uchun indekslarni tuzish uchun kerak.
Indekslar relyatsion jadvaldagi yozuvlarning tarkibini o'zgartirmasdan qoldirib, tuzilishi va tushirilishi mumkin. Indekslar soni, indeks nomlari, indekslarning jadval maydonlariga mosligi jadval sxemasini yaratishda aniqlanadi.
Indekslar qo'shimcha indeks fayllarini shakllantirish orqali ma'lumotlarni qidirish va qayta ishlashni samarali amalga oshirishga imkon beradi. Ma'lumotlar to'g'irlanganda indekslar avtomatik ravishda buyurtma qilinadi, har bir indeksning joylashuvi qabul qilingan holatga qarab o'zgaradi (ko'tarilgan yoki pasaygan). Yangi yozuvlar namunalari o'chirilganda yoki qo'shilganda yoki ularning asosiy maydonlarining qiymatlari o'zgarganda aloqador jadvalning yozuvlari o'zlari harakat qilmaydi.
Indekslar va kalitlar jadvallar o'rtasidagi aloqalarni o'rnatish uchun ishlatiladi. Aloqa bitta jadvalning tashqi kalit qiymatlarini boshqasining asosiy kalitlari qiymatlariga berish orqali o'rnatiladi. Bog'liq jadvallar guruhi ma'lumotlar sxemasi deb nomlanadi. Jadvallar, ularning maydonchalari, kalitlari va boshqalar haqida ma'lumot metadata deyiladi.


Tashqi kalit. Ba'zi (ehtimol bir xil) munosabatlarning potensial kalitiga mos keladigan munosabatlar ichidagi atribut yoki atributlar to'plami.
Agar ma'lum bir atribut bir nechta munosabatlarda mavjud bo'lsa, unda uning mavjudligi, odatda, ushbu munosabatlarning kortejlari orasidagi ma'lum munosabatlarni aks ettiradi.