2-Lektsiya. Mineral hám organikalíq tóginler haqqínda túsinik. Tóginlerdi qollaw usíllari hám ekologiyasi. Tóginler haqqínda túsinik. Azotli tóginler

(C₆H₁₀O₅)_n +H₂O+6O₂ ___ _n (6CO₂+6H₂O)
protsess tez. Kislorodsız (anaerob mikroorganizimler tásirinde) uglekisl.gaz + metanǵa

(C₆H₁₀O5)_n+H₂O___ _n (3CH₄+3CO₂) protsess aste.

Bul protsesslerdiń nátiyjesinde dáristiń massası azayadı, biraq sostasındaǵı P, K hátte azotta kóbeye baradı.

Dárisler shiriw dárejesine qaray bólinedi;

1.Shirimegen

2.Az shirigen (saban óz túrinde)

3. Yarım shirigen (saban qara-qońır rende)

4. Shirigen (saban tolıq shirigen)

5. Qara shirindi.

	Shirimegen	Yarım shirigen	Shirigen	Qara shirindi
Azot muǵdarı	0,52	0,60	0,66	0,73
P2O5	0,31	0,38	0,43	0,48
K2O	0,60	0,64	0,72	0,84
Awırlıqtıń azayıwı,%	-	15-30	50	65-75

Shiriw dárejesi joqarılaǵan sayın dáristiń massası azaya baradı. Jarım shirigen dáriste 20-30% ke, shirigende 50% ke azayadı. Shirindi taza dáristiń 25%ke teń.20 tonna shirindi alıw ushın 60-80 tonna taza dáris kerek

Biraq daristi qara shirinli halına shekem aparǵanda ádewir muǵdarda ulıuma azot jogaladı. Shirimegen daristi atızǵa beriw usınılmaydı. Sabındı topırakta shiritiw ushın mikroorganizmler kobeyedi hám olar topıraktaǵı azot, fosfor birikpelerin sarıplaydı, jáne otaq shoplerdin dánleri kóp tarkaladı. Bunday daris zurááti tomenleyi mumkin. Yarım shirigen daristen paydalanıw jaqsı natiyje beredi.

Daristiń topıraqqa hám osimlikke tasiri. Topıraqtıń fizikalıq, fiziko-ximiyalıq hám biologiyalıq qásiyetlerin jaqsılaydı, topıraqtaǵı organikalıq zatlardıń mugdarı kobeyedi, reaktsiyasın durıslaydı. Qumlı, qumlaqlı topıraqlardın siniriwshenligi hám buferligi, suw, azıq rejimleri jaqsılanadı. Awır topıraqlar jumsaradı, hawa rejimleri jaqsılanadı.

Daris penen birge topıraqqa kóp muǵdarda mikroorganizmler qosıladı. Daristegi organik zat mikroorganizmler ushın azıq hám energetikalıq material. Sonlıqtan daris berilgen topıraklardı mikrobiologiyalıq protsessler kushli bolıp zapas azık zatları mobilizatsiyalanadı.

Daristegi azottıń paydalanıw koeffitsienti ulıwma azottan birinshi eginde 20-25%; fosfordıń sińimliligi 25-30%; Kaliy 50-60%. Son tásir etiwi ekinshi jılı azot 20%, fosfor 10-15%, kaliy 10-15%, ushinshi jılı azot 5-10%, fosfor 5%, kaliy 6-10%.

Topıraqqa daris bergende ósimliklerdiń kaltsiy, magniy, kukirt hám kóplegen mirkoelementler menen de azıqlanıwı jaqsılanadı.

Topıraqta daris shirigende bólinip shıǵatuǵın uglekisliykislota judá áhmiyetli. 30-40 tonna daris berilgende hár kuni 35-65 kg CO₂ bólinedi. Jáne topıraq eritpesindegi CO₂ fosfor, kaliydin qıyın eriytuǵın birikpelerine tasir etip sińetuǵın formaga aynaldıradı.

Daristin natiyjeliligi onın sapasına, berilgen dozasına, topıraq klimat sharayatlarına hám basqada jaǵdaylarına baylanıslı. Shirimegen daris birinshi jılı jaqsı nátiyje bermeydi.

Daristin dozası qansha kóbirek bolsa tikkeley tásiri sonsha joqarı boladı. Awır sazlı topıraqlarda daris áste shiriydi, onın tasirligi 6-7 jılga shekem. Jenil topıraqlarda 3-4 jıl. Iǵallıq joqarı rayonlarda daristiń shiriwi tezlew boladı, qurǵaqshılıq rayonlarda ıǵal jetispegenlikten ásterek. Iǵal kóbirek rayonlarda daristiń nátiyjeliligi joqarıraq, dozası 20-40 t/ga. Qara topıraqlarda 15-20 t/ga, qurǵaqshılıq rayonlarda 15-20 t/ga. Qatar arası islenetuǵın eginlerge, dánelerge qaraǵanda kóbirek beriledi. Daristi mineral tóginler menen birge beriw kutá nátiyjeli. Daris tiykarınan guzgi surim astına beriledi.

Sideratlar surilgennen keyin kók massa mineralizatsiyalanıp ondaǵı azottan ósimlikler paydalanadı. Kók tógin azotınıń paydalanıw koeffitsienti daristiń azotınan 2 ese joqarı. Sobıqlı ósimlikler kushli tamır sistemasına iye, tómengi qatlamlardaǵı qıyın eriytuǵın birikpelerdegi azıq zatların joqarı shıǵaradı. Sonlıqtan topıraq qatlamı shirigende, ósimliklerge, sińetuǵın azotqa, fosforǵa, kaliyge bul eginlerden keyin bayıraq boladı. Topıraqtaǵı mikrobiologiyalık protsessler kusheyedi, onıń suw sıyımlılıǵı, sińiriwshenlik qásiyetleri, buferliligi jaqsılanıp, strukturalılıǵı joqarılaydı. Nátiyjede awıl xojalıq eginleriniń zurááti artadı.