2-kurs talabasi(magistranti) Tel: [phone]) annotatsiya

XXI ASRDA TURKIYANING SHIMOLIY AFRIKA DAVLATLARI BILAN O’ZARO MUNOSABATLARI
Jamolova Nargiza Qahhor qizi
Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti
2-kurs talabasi(magistranti)
Tel: [phone])

ANNOTATSIYA : XXI asrda Turkiyaning ShimoliyAfrika davlatlari bilan siyosiy va diplomatik aloqalari olib bordi. Turkiyaning 2005 yil siyosiy munosabatlar darajasida Afrika Ittifoqi tomonidan 2008 yilda "Afrika yili" deb e'lon qilindi. Maqolada XXI asrda Turkiyaning Shimoliy Afrika davlatlari bilan o`zaro munosabatlari haqida so'z boradi.
Kalit so‘zlar: Turkiya, Afrika davlatlari, Siyosat, Diplomatiya.
Biz bilamizki, davlatlar o’rtasidagi aloqlar qadimdan rivojlangan. Afrika katta va kichik orollarni hisobga olgan holda taxminan 32 million km2 maydonini qamrab oladi. Afrika qit'asi ham insoniyat tarixining muhim qismidir. Insoniyat tarixidagi birinchi aholi punktlaridan biri hisoblangan qit'a, Shu jihatdan u eng qadimiy qit'alardan biri hisoblanadi. Osiyo Afrikadan keyin dunyodagi ikkinchi eng katta qit'a. U boshqa qit'alar bilan ham o'zaro aloqada bo'lgan. Bu o'zaro ta'sir loyiha doirasida rivojlanayotgan munosabatlar yaxshi yoki yomon deb atash mumkin bo'lgan ba'zi taassurotlarga ega¹. Mustamlakachilik fenomeni bilan yomon munosabatlar keng tarqaldi. Shimoliy Afrika- Afrika shimolidagi kichik mintaqa. Umumiy maydoni 10 mln km² maydonini qamrab oladi. Turkiya va Shimoliy Afrikani asrlar davomida siyosiy va madaniy aloqalar olib borgan. Ammo, 1923 yilda Turkiya Respublikasining tashkil topishi, Turkiya oʻzining anʼanaviy taʼsir doiralaridan, jumladan, Shimoliy Afrikadan yakkalanib qolgan edi². Keyin Ikkinchi jahon urushi tugagach, Turkiya Gʻarb bilan munosabatlarini mustahkamlashga intildi va oʻzini tutdi.Arab masalalariga e'tibor berishda Adolat va taraqqiyot partiyasining (AKP) kuchayishi bilan 2002 yilda Rajab T. Erdo‘g‘on boshchiligida hokimiyat tepasiga kelgan Turkiya asta-sekinlik bilan yana Shimoliy Afrikaga ko'proq qiziqish bildirdi. 2011-yildan keyingi arab qoʻzgʻolonlarida Turkiyaning Shimoliy Afrikaga nisbatan tashqi siyosatiga katta burilish pallasi bo’ldi. Bu davr islomiy siyosiy ta'sir kuchayib borayotganiga guvoh bo'ldi. Turkiyaning mintaqadagi potentsial ittifoqchilari bo'lishi mumkin bo'lgan harakatlarga Turkiya qo’shildi. Ushbu yangi turk strategiyasida Shimoliy Afrika bir maqsad, ham vosita sifatida qaraladi. Turkiya savdo va sarmoyasi uchun maqsad, chunki mintaqa katta bozor ya’ni qo’shimcha bozorni ifodalaydi. 200 millionga yaqin iste'molchi va potentsial strategik ittifoqlar uchun manbayi hisblanadi. Bu, shuningdek, Afrikaning Sahroi Kabirga kirish eshigidir. Prezident Erdo’g’an Jazoirga rasmiy tashrifi chog’ida ma’lum qildi. 2020-yilning 26-yanvarida Turkiya yaqinda Afrika bilan savdo hajmini oshirishga intilmoqda.Kelajakda 50 milliard dollarni tashkil etadi, bu 2020 yilda 26 milliard dollarga yetdi. Turkiyaning Afrika qit'asiga nisbatan siyosati ko'rib chiqilsa, siyosiy va diplomatik aloqalar faqat XXI asr bilan chegaralanib qolmaydi. Ularning munosabatlari qadimgi davrlarga borib taqalishi mumkinligi kuzatiladi. Xususan, Usmonlilar imperiyasining diniy bag'rikenglik siyosati, Turkiya Respublikasi tashkil topganidan buyon amalga oshirgan faoliyati, siyosiy, diplomatik, iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy va ta’lim kabi sohalarda davom etadi. Birinchi jahon urushida mag'lubiyatga uchragan va keyinchalik vayron qilingan 1920-yilda Turkiya Buyuk Millat Majlisining ochilishi bilan Usmonli imperiyasi oʻrniga Turkiya davlati tashkil topdi. 1920-yillar tekshirilganda butun Turkiyada to'qnashuvlar borligi ko'rinadi. Davlatlarning bosib olish va ekspluatatsiya qilish siyosati samarali bo'ldi. Bu olov halqasida Turkiya xalqlarining milliy ozodligi qat'iyat bilan amalga oshirildi. Urushdan bir yurak bilan omon qolgani ham kuzatilgan. Shartsiz millatga tegishli tamoyili bilan asos solingan Turkiya o'sha davrda ham ichki, ham xalqaro miqyosda obro’sizlantirildi. Xorijda “Yurtda tinchlik, dunyoda tinchlik” siyosati bilan harakat qiingan. Dunyoda tinchlik tamoyilining qabul qilinishi bilan, o'sha paytda mustaqillikka erishgan davlatlar bilan siyosiy va diplomatik munosabatlar rivojlantirishga alohida e’tibor qaratildi. Bu davrda Afrika qit'asi xalqlari Misr to'liq mustaqil bo'lmagan, (Efiopiya va Liberiyadan tashqari) ular mustamlaka hududlari edi. Qit'a 1922 yilda mustaqillik deb nomlangan. O’sha davrda makkajo'xori o’simligi ekilgan. Darhaqiqat, tarixda hech qachon ekspluatatsiya qilinmagan mamlakat Efiopiya va Liberiya bor edi. Turkiya, bu uch davlatdan ikkitasida, 1925 yilda Misrda va Efiopiyada u birinchi diplomatik faoliyatini boshlagan³. 1950-yillardan buyon mustaqillikka erishgan Afrika mamlakatlari bilan birga aloqalar olib bormoqda. 1998 yilgacha hammasi bo'lib 15 ta elchixona ochildi va avval aytib o'tganimizdek, Gana, Tanzaniya va Somalidagi elchixonalar yopilishi kerak edi. Shuning uchun, 1998 yoki hatto 2008 yilga kelib, yaqin vaqtgacha Turkiyada jami 12 ta elchixona bor edi. Darhaqiqat, 2021-yil 14-aprelda Togo elchixonasini ochilishi bilan elchixonalar soni 43 taga yetdi⁴. Shimoliy Afrikadan imkon qadar tezroq boshqa mamlakatlarda elchixonalar ochishni rejalashtirmoqda. Turkiya mintaqaga qaytish uchun dastlab ikkita asosiy mexanizmga tayanadi:
Birinchisi, iqtisodiy omil (savdo va investitsiyalar), bunda xususiy sektor muhim rol o'ynaydi.
Ikkinchi, yumshoq kuch vositalari (teatr operalari, filmlar, kanallar, madaniy va ma'rifiy almashinuvlar va chet ellik talabalarni jalb qilish...), madaniy, diniy va tarixiy aloqalarni yaxshilash orqali qiyofasi va o'zini islom olami uchun namuna sifatida ko'rsatiladi.
Iqtisodiy jihatdan qarash har xil, chunki Turkiyaning Shimoliy Afrikadagi hamkoriligi Misr eng muhim iqtisodiyoti bo'lib qolmoqda. Ikki mamlakat o'rtasidagi erkin savdo shartnomasi (FTA) 2007 yil 1 martda kuchga kirdi va 2020 yilda tugashi kerak edi, ammo tugamaydi.Turkiyaning savdo aloqalari ikki mamlakat o'rtasidagi savdo hajmi 2017 yilda 4,43 milliard AQSh dollari miqdorida 2016 yilga nisbatan 4 foizga nisbatan amalga oshirildi. Misrdan importi 2,07 milliard AQSh dollarini tashkil qildi, ammo eksport qiladi.
Turkiyaning Shimoliy Afrikaga nisbatan siyosati Liviya inqirozi va ittifoqchilarini qo'llab-quvvatlash zarurati, lekin ayni paytda uning geo-iqtisodiy manfaatlari bilan izohlanadi. O'rta yer dengizida Isroil o'rtasida dengiz chegaralarini belgilash bo'yicha kelishuvlar imzolandi. Kipr, Gretsiya va Misr Turkiyaning hayotiy manfaatlariga qarshi ittifoqqa aylanadi. Bu mintaqa Turkiyaning yaqinda janubiy O'rta yer dengizi tomon harakatlanishi uchun asosiy harakatlantiruvchi omil hisoblanadi. Turkiya ushbu to'rt davlat o'rtasida Fransiya va BAA tomonidan qo'llab-quvvatlangan ushbu kelishuvlarni imzoladi. Turkiyani mintaqaviy tizimni qayta shakllantirishda ishtirok etishdan chetlashtirish uchun ishlab chiqilgan. Sharqiy O'rta yer dengizi va uning tabiiy resurslaridan foydalanish. Bularga qo'shimcha ravishda dengiz zonalarini delimitatsiya qilish to'g'risidagi bitimlar, Turkiya Sharqdan chiqarib tashlandi.
2019-yil boshida Qohirada oʻtkazilgan Oʻrta yer dengizi gaz forumi Amerika Qo'shma Shtatlari ko'magida Yaqin Sharq va Yevropadan yetti davlat qatnashdi. Shu sababli, Turkiyaning javobi 2019-yil 27-noyabrda GNA bilan ikkita shartnoma imzolash orqali ushbu ittifoqlarga tezda javob berdi: biri harbiy hamkorlik to'g'risida Turkiya Tripolidagi Liviya hukumatini qo'llab-quvvatlash uchun Liviyaga harbiy kuchlarini yuboradi va ikkinchisi, ikki davlat o'rtasidagi dengiz chegaralarini belgilash to’g’risida imzolandi.
Turkiyaning Shimol Afrikadagi maqsadlariga erishishiga to'sqinlik qiladigan ikkita to'siq bor . Xavotirlarning birinchi guruhi geosiyosiy cheklovlarni, ikkinchi guruh esa Shimoliy Afrika davlatlarining turli manfaatlarini tartibga solish qiyinligi bilan izohlanadi.
Birinchi guruhga kelsak, uchta asosiy geosiyosiy cheklovlar mavjud. Birinchisi Turkiyaning notinch holdaligi. Turkiyani ham eski, ham yangi muammolar qurshab olgan Sharqiy O'rta yer dengizida, Kavkazda va uning janubiy chegaralarida Suriya va Iroq notinch edi. Bu notinch muhit uning chegarasini xavfsiz qiladi va har qanday qo'shni hududlardan tashqariga o'tish ambitsiyani cheklaydi.
Ikkinchi to‘siq esa Turkiyaning harbiy va moliyaviy imkoniyatlari chegarasi. Garchi Turkiya yirik harbiy salohiyati yuqoridir, u bir necha jabhada - Suriya shimolida jang qila olmaydi. Sharqiy O'rta yer dengizi, Liviya va Ozarbayjon tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan kuchlarga duch kelgani uchun bu to'qnashuvlarda Turkiya iqtisodiyotiga qo'shimcha moliyaviy yuk bo'lardi, ya'ni milliy valyutaning pasayishidan aziyat chekmoqda.
Uchinchi to'siq Turkiyaning ishonchli yirik ittifoqchilari yo'qligi bilan bog'liq. Turkiya bilan munosabatlari G'arbdagi an'anaviy ittifoqchilar, shu jumladan AQSh, so'nggi paytlarda aloqalari salbiy tus oldi. Bugungi kunda Turkiya va uning NATO ittifoqchilari o'rtasida asosiy tortishuvlar mavjud:
Turkiyaning Rossiyadan S-400 mudofaa tizimlarini sotib olishi, dengiz chegaralarini belgilash, Sharqiy O'rta yer dengizidagi chegaralar, Tog'li Qorabog' mojarosi, Liviya inqirozi, va Suriyadagi kurd muammosi.
Cheklovlarning ikkinchi turi Shimoliy Afrika davlatlarining raqobatlashuvchi siyosati bilan bog'liq. Har bir davlatning boshqa davlatlarning manfaatlariga zid bo'lgan o'z manfaatlari va tashvishlari bor. Balki Turkiyaning Shimoliy Afrikadagi strategiyasiga eng katta muammo Misrdir. Ularning munosabatlari Misrda general As-Sisiy hokimiyat tepasiga kelganidan va hokimiyatdan ag'darilganidan beri integratsiya mavjud. 2014-yilda prezident Muhammad Mursiy hokimiyatga keldi⁵. Hozirda ikki davlat strategiyalari bir-biri bilan raqobatlashmoqda. Misr va Liviya uzunligi 1100 km (685 milya) g'ovakli va qo'riqlanmagan cho'l chegarasi, har ikki tomondan qurolli guruhlar osongina kirib kelishi mumkin. Shuning uchun, hozirgi Misr rejimining hayotiy manfaati nafaqat Liviya barqarorligi, balki bo'lishi hamdir Misrga qoʻshilgan hukumat tomonidan boshqariladi. Bundan tashqari Misrning , Liviyada ko'plab iqtisodiy manfaatlar mavjud:
Misrning neft va gazni imtiyozli narxda olish zarurati ham asosiy masalalardan biridir. Misrning Liviyaga qiziqishi va feldmarshal Xaftarni qo'llab-quvvatlashini belgilovchi omillar, ayniqsa Liviyaning neftga boyligi ular o’rtasidagi ziddiyatlarni keltirib chiqaradi. Turkiya tomonidan qo'llab-quvvatlangan Liviya kuchlari Misrga qarshi chiqa boshladi⁶.
Misrdan farqli o'laroq, Jazoir mintaqada Turkiya bilan hamfikr bo'lish ehtimoli ko'proq. Bunga qo'shimcha sifatida Turkiya va Jazoir o'rtasida asta-sekin o'sib borayotgan iqtisodiy aloqalar, ular o'rtasida Yaqin Sharq va Shimoliy Afrikadagi asosiy masalalarda bir oz yaqinlashuv mavjud. Biroq, tabiati Mag'rib mintaqaviy quyi tizimi mamlakatlar o'rtasidagi shubha va ishonchsizlik bilan ajralib turadi. Jazoir hali ham 1990-yillardagi fuqarolar urushi merosidan, shuningdek, so'nggi yillarda siyosiy va ijtimoiy inqirozdan to’liq bartaraf bo’lamgandi.. Shuning uchun, Jazoir, birinchi navbatda, barqarorlik bilan bog'liq. Mintaqa va uning qo'shni davlatlar, ayniqsa Liviya bilan chegaralarini himoya qiladi. Garchi ikki davlat umumiy yerga ega bo'lsa ham chegarasi taxminan 1000 km ni tashkil etadi.
Turkiyaning Marokash bilan olib boradigan aloqalariga kelsak, uning siyosiy va iqtisodiy maqsadlari Marokashga to'liq mos kelmasa ham, turklar, ba'zi mintaqaviy muammolarni hal qilish uchun bu zaminda katta imkoniyat bore di. Jazoirning geografik masofasidan qat'i nazar Turkiya Marokash uchun, asosan, siyosiy darajada katta ahamiyatga ega. Turkiyaning G'arbiy Afrikada o'z ta'sirini kuchaytirishga qaratilgan harakatlari, shubhasiz, Marokashni xavotirga soladi, chunki u bu mintaqani o'zining "strategik chuqurligi" deb biladi.
Tunis va Mavritaniyaga kelsak, ularning mintaqaviy ambitsiyalari juda oddiy. Ular ko'proq o'zlarining ichki ishlari bilan mashg'ul bo'lib, doimo Turkiya bilan bo'lgan munosabatlarida uyg'un bo'lishga intilganlar.Hozirda Tunisda Turkiyani havotirga solayotgan narsa, buning oldini olishga intilayotgan Fors ko'rfazi tomonidan qo'llab-quvvatlangan muxolifatdir. Turkiya Tunis bilan aloqalarini mustahkamlashga harakat qilayapti. Biroq, ko'rinib turibdiki, Turkiya bunga rozi bo'lmaydi. Kelajakda Tunis bilan munosabatlarni rivojlantirishda ko'plab muammolarga duch kelmoqda. Turkiya bilan ilg'or aloqalar o'rnatilishini qo'llab-quvvatlovchi siyosiy kuchlar kuchliroq unga qarshi turgan kuchlarga qaraganda. Tunisning Shimoliy Afrikaning turli mamlakatlari bilan yaxshi munosabatlari, va ular o'rtasidagi raqobatning yo'qligi Turkiyaning muvaffaqiyatga erishish imkoniyatlarini oshiradi⁷. Shuning uchun Tunis Turkiya strategiyasining asosiy tayanchi bo'lishi kutilmoqda.
Xulosa qilib aytganda, Shimoliy Afrika davlatlarining qarama-qarshi maqsadlari, Mag'rib Arab Ittifoqining boshi berk ko'chaga kirib qolgan, Yevropaning ta'siri va transmilliy terror tahdidlari Turkiya uchun katta muammolar tug'dirmoqda. Turkiya ba'zi Shimoliy Afrika davlatlari bilan kuchli va keng aloqalar o'rnatishi mumkin, lekin haqiqiy ittifoq tuzish qiyin, chunki bunday qadam boshqa salbiy ta’sirlarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun Turkiya bu ko'plikni muvozanatlash uchun harakat qiladi. Turkiyaning Shimoliy Afrikadagi strategiyasining muvaffaqiyati faqat boshqacha murosaga kelishni talab qilmaydi. Bu esa Shimoliy Afrika mamlakatlari bilan bir qatorda Yevropa mamlakatlarini ham tashvishga solmoqda. Garchi Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bunday yagona pozitsiyaga ega bo’lib, ular Turkiyaning shimolda kuchayib borayotganligiga shubha bilan qarashadi. Shuning uchun Turkiya Yevropa Ittifoqi aʼzolarining qarama-qarshi pozitsiyalaridan foydalanishga intiladi. Turkiyaning shimoldagi mavjudligini kuchaytirish yo'lida ko'plab to'siqlar mavjud, ammo katta imtiyozlar ham mavjud. O'sib borayotgan ko'p qutbli tizimdagi iqtisodiy va harbiy kuchlardan Turkiya uni o'z strategiyasidan mustaqil ravishda foydalanishga undaydi. Shuning uchun Turkiyaning bu boradagi roli ortib borishi mumkin. Turkiya rivojlanayotgan iqtisodiy kuch sifatida o'z ta'sir doirasini kengaytirishga va manfaatlarini ilgari surishga intiladi. Shunga ko'ra, Turkiyaning iqtisodiy qudrati va sarmoyalari o'sgan va kengaytirilsa, o'z manfaatlarini himoya qilish uchun siyosiy va hatto harbiy vositalarga muhtoj bo'ladi. Umuman aytganda Shimoliy Afrika mamlakatlarida Turkiyaning munosabatlarida ijobiy ta'siri kuzatiladi. Bu holat bir tomonlama, afrikalik emas mamlakatlarning Turkiyaga nisbatan siyosiy va diplomatik faoliyatlarini tezlashtirish imkonini beradi.