2. Kichik yoshdagi o`quvchilarda ilmiy dunyoqarash elementlarini
shakllantirishda ona tilini o`rgatishning ahamiyati
O‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berish vazifalaridan biri ularda ilmiy
dunyoqarash elementlarini shakllantirishdir. Bu vazifani hal qilishda
maqsadga muvofiq ishlashning yetakchi sharti — o'quvchini shaxs
sifatida muvaffaqiyatli kamol toptirishdir. Quyida ko'rsatilgan omillar
tilni o'rgatish bilan bog'liq holda o'quvchilarda ilmiy dunyoqarash
elem entlarini shakllantirish usulini belgilaydi:
1. Tilning ijtimoiy hodisa sifatidagi
mohiyati uning aloqa
(kommunikativ) vazifasini ifodalashdan iboratdir. Maktabda, shu
jumladan, boshlang'ich sinflarda tilni o'rgatishning yetakchi yo'nalishi
o'quvchilar tomonidan tilning aloqa vazifasini bajarishini
tushunishlariga erishish hisoblanadi.
2. Til bilan tafakkur uzviy bog'liq bo'lib, tafakkur so'z vositasida
yuzaga chiqadi. Til tafakkurning mahsuli hisoblanib, ongdan
tashqarida o'zicha yashamaydi.
3. Til va tafakkur atrofimizni o'rab olgan moddiy borliqqa
nisbatan ikkilamchidir. Tafakkur tashqi dunyoning tushunchadagi
ifodasi hisoblanadi. So'z tushunchaning shartli nom ini o'zida aks
ettiradi. Dunyoda yo'q narsa ongda ham, tilda ham bo'lmaydi.
Bu holat o'quvchilarda dunyoqarashni shakllantirish asosini
tashkil etadi va
didaktik tamoyillardan birini, ya’ni til atrofni o'rab
olgan m uhitni, voqelikni kuzatish jarayonida faol bilish faoliyati
vaziyatida o'rganilishini belgilaydi. Bunday yondashish
dunyoqarashning asosiy masalalaridan biriga, ya’ni nima birlamchi:
tabiat (m ateriya)m i yoki ongmi degan savolga javob tayyorlash
hisoblanadi; m ateriya — birlamchi, ong — ikkilamchi degan
tushunchadan o'quvchilam ing xabardor bo'lishiga yordam beradi.
4. Til — barcha tomonlari o'zaro dialektik bog'lanishda
va birlikda
bo'lgan
murakkab, ko'p qirrali hodisa. Aloqa jarayonida tilning barcha
tomonlari, uning barcha jihatlari bir-biriga o'zaro ta’sir etadi, shunday
sharoitdagina til o'zining aloqa quroli vazifasini bajara oladi.
Maktabda tilning barcha tom onlari (talaffuzi, fonetikasi,
leksikasi, grammatikasi, so'z yasalishi)ni o 'zaro bog'liq holda
o'rganish ona tilini o ‘rgatishdagi yetakchi tamoyil bo'lib, uni
amalga oshirish o'quvchilam ing tilni murakkab, rivojlanuvchan,
o'zaro bog'langan muhim tomonlarga ega bo'lgan hodisa sifatida
anglab yetishlari uchun ilmiy asos yaratadi. Tilning m ohiyatini
bunday idrok etish hodisalarning rivojlanuvchanligi va o'zaro
bog'langan qismlardan tuzilishini tushunishga zamin hozirlaydi.
Maktab tajribasi va maxsus tekshirishlar shuni ko'rsatadiki,
yuqorida qayd etilgan dastlabki qoidalarni o'quv jarayonida amalga
oshirishda ijtimoiy hodisa sifatida til haqidagi bilimlar majmuasini
to 'g 'ri tanlash, asosiy til hodisalarini va turlarini tushuntirishda
o'qituvchining tutgan metodologik yo'lining aniqligi, o'quvchilar
fikrlashini faollashtirish, til nazariyasini o'rgatishga asos bo'ladigan
til materialining yuqori sifatli bo'lishi kabi dalillar hal qiluvchi ta’sir
etadi. Shubhasiz, har bir omil maktab tajribasida bir-biridan ajralgan
holda bo'lmaydi. Aksincha, ulam ing bir-biriga to 'g 'ri, maqsadga
muvofiq ta ’siri ijobiy natija beradi.
Tilni ijtimoiy hodisa sifatida tanishtirish muhim ahamiyatga ega.
Tilning ijtimoiy mohiyati uning aloqa vazifasini bajarishida ko'rinadi.
Uning jamiyat hayotidagi ahamiyatini aniq tushunishga yordam
berish
uchun quyidagi jihatlarga ahamiyat berish kerak:
a) o'quv jarayonida har bir til birligining nutqimizdagi o'rnini
o'quvchilar o'zlashtirishini ta’minlash zarur. O'quvchilar tilning aloqa
vazifasini tilning asosiy birliklari (fonema, morfema, so'z, so'z
birikmasi, gap)ning vazifasini tushunish jarayonida o'rganadilar.
b) o'quvchilam ing tilning o'zaro aloqa vositasi ekanligini
tushunishlari „Til har bir kishi, um um an, jamiyat hayotida qanday
o'rinni egallaydi?" savoliga javob topishda ijobiy ta’sir ko'rsatadi.
O'quvchilar sinfdan sinfga o'tishi bilan bu savolga javob chuqurlashib
va kengayib boradi. Til kishilarning birgalikdagi mehnat faoliyatida,
yangiliklarni maslahatlashib tushunishida, yangi mashinalar ixtiro
qilishda zarurligi haqida misollar topib, o'z fikrlarini tasdiqlaydilar.
Yoshlari ulg'aygan sari o'quvchilar odamning odam bo'lishida tilning
ahamiyatini tushuna boradilar. Odam o'zining fikrlash faoliyatini
rivojlantirish va nutqini o'stirish bilan o'zini doimo takomillashtirib
boradi. Olamni, koinotni o'zgartira borib,
kishi yanada kamol topa
boradi, uning tili ham boyiydi. Kishilar bilan, jamiyat a ’zolari bilan
aloqa, munosabat har bir kishining o'sishi, rivojlanishidagi zaruriy
shartlardan hisoblanadi.
d) boshlang'ich sinf o'quvchilarining tilga ijtimoiy hodisa sifatid
qarashini shakllantirishda tilning kelib chiqishi, tilda yangi so'zlam ing
paydo bo'lishi haqida ularning saviyasiga mos bo'lgan ,,sir“ ni yechish
(tushuntirish) ijobiy ta ’sir ko'rsatadi. O'qituvchi o'quvchilarga tilning
bir kishi tom onidan maxsus o'ylab chiqarilmaganini, u ibtidoiy
odamlarning m ehnat faoliyati bilan bog'liq holda yaratilganini
va asta-
sekin rivojlanib borganini tushuntiradi: „Bizdan juda uzoq vaqtlar ilgari
tilda faqat bir necha o'ngina so'z mavjud edi, kishilar atrofdagi
tabiatni, narsalarni bilib, ish qurollari yaratib, nim adir ishlab
chiqarganlari sari tilda yangi so'zlar paydo bo'la boshladi.
Atrofimizda
mavjud bo'lgan shaxs va narsalarga, ularning belgilariga, jarayonga,
juda ko'p boshqa narsalarga kishilar nom qo'yganlar. Shunday qilib,
til yangi so'zlar bilan boyidi va boyib borm oqda".
Tilning rivojlanishi, ayrim so'zlam ing m a’nolari haqidagi bilimni
boshlang'ich sinf o'quvchilari ot, sifat, son, fe’lni o'rganish jarayonida
asta-sekin bilib oladilar. Bu o 'rinda „So'zning tarkibi" bo'lim i katta
imkoniyatga ega. O 'quvchilar bu bo'lim materiallarini o'rganish
jarayonida tilim izning yangi so'zlar bilan
boyib borishi haqidagi
muhim manbalar bilan, so'z yasalishi bilan tanishadilar. M a’lumki,
ko'pgina yangi so'zlar tilda mavjud bo'lgan so'zlar zaminida yaratiladi,
tilda bor qoliplar kabi yasaladi:
