2. Impuls momenti va uning saqlanish qonuni. Qattiq jismning deformasiyasi

Aim.uz

Kuch momenti va inersiya momenti Aylanma harakat dinamikasining tenglamasi. Qattiq jismning deformasiyasi.

Reja:

1.Kuch momenti va inersiya momenti. Aylanma harakat dinamikasining tenglamasi.

2. Impuls momenti va uning saqlanish qonuni.

3. Qattiq jismning deformasiyasi.

4. Qattiq jismning muvozanati. Statika elementlari.

O’quvchi bilishi kerak:

Aylanma harakat, inertsiya momenti, kuch momenti, impuls momenti, impuls momentining saqlanish qonuni, aylanma harakat qilayotgan jismning kinetik inergiyasi. Qattiq jismning muvozanati. Deformatsiyalar, Guk qonuni. Statika elementlari.

Mavzuning maqsadi: Kuch momenti va inersiya momenti. Impuls momenti va uning saqlanish qonuni va deformasiyalar haqida. Jismning muvozanati tushinchasini o’quvchilarga tushuntirish.

Mavzuning bayoni:

1. Aylanma harakatda esa jismning barcha nuqtalari markazi aylanish o`qidan o`tuvchi aylanalardan iborat troektoriyalar bo`ylab harakatlanadi. Aynan shu kattalik ilgarilanma va aylanma harakat mexanikasi kattaliklarini solishtirishda muhim ahamiyat kasb etadi.

 Ilgarilanma va aylanma harakat kinematikasi kattaliklarinisolishtirish. 

Ilgarilanma harakat	Yozilishi	Aylanma Harakat	Belgilangan	Munosabati
Yo`l Chiziqli tezlik. Chiziqli tezlanish (tangentsial)		Burchak Burchak tezlik   Burchak. tezlanish

 

Jismning aylanish o`qiga nisbatan inertsiya momenti deb jism har bir moddiy nuqtasi massasining aylanish o`qigacha bo`lgan masofa kvadratiga ko`paytmalarining yig’indisiga teng bo`lgan fizik kattalikka aytiladi, ya’ni

yoki kg1m1kgm

– i chi nuqtaning massasi, – nuqtadan aylanish o`qigacha masofa. Inertsiya momenti ham massa kabi skalyar kattalik. SI dagi birligi 1kg.m Jismlarning shakli va aylanish o`qining qayerdan o`tganligiga qarab inertsiya momentlar turlicha bo`ladi.

Kuch momenti - Vektor kattalik kuch jismlar va maydonlar mexanik ta’sirining o`lchovi bo`lib natijada jism ma’lum tezlanish oladi. Aylanma harakatda esa kuch bu vazifani bajara olmaydi Ilgarilanma harakat dinamikasidagi kuch bajaradigan vazifani aylanma harakatda kuch momenti bajaradi. 

Harakatsiz o`qqa nisbatan kuch momenti deb aylanish o`qidan kuch qo`yilgan nuqtaga o`tkazilgan radius-vektor ning kuch ga vektorial ko`paytmasi bilan aniqlanadigan fizik kattalikka aytiladi, ya’ni

  Kuch momentining moduli

- kuch elkasi deyilib, kuch ta’sir chizig’i bilan aylanish o`qigacha bo`lgan eng qisqa masofaga teng. - kuch va radius vektor lar orasidagi burchak . 

Ilgarilanma harakat dinamikasining tenglamasi F=ma asosida mos kattaliklar yordamida aylanma harakat dinamikasining tenglamasini hosil qilamiz.

 yoki vektor ko`rinishda  

2.  Ilgarilanma harakatda impuls bajaradigan vazifani aylanma harakatda impuls momenti bajaradi. U impuls kabi vektor kattalik bo`lib harfi bilan belgilanadi. A moddiy nuqtaning harakatsiz O nuqtaga nisbatan impuls momenti deb quyidagi fizik kattalikka aytiladi.  

 Impuls momenti vektorining moduli.

Impuls momentining SI dagi birligi

.

m1kg mG`sq1kg mG`s

 Impuls momenti va aylanma harakat kinematikasi harakateristkalari orasidagi bog’lanish.

 

Impuls momentining saqlanish qonuni.

 Agar sistema yopiq bo`lsa unda tashqi kuchlar momenti nolga teng bo`ladi, ya’ni . Bu holda qo`yidagi ko`rinishni oladi.

yoki

Yopiq sistemada impuls momenti saqlanadi, ya’ni vaqt o`tishi bilan o`zgarmaydi. Oldin ta’kidlanganidek impuls momentining saqlanish qonuni tabiatning fundamental qonunlaridan biri bo`lib, u fazo izotropligining natijasidir.

 Aylanma harakat qilayotgan jismning kinetik energiyasi.

Agar jism dumalayotgan bo`lsa, ya’ni ham ilgarilanma, ham massa markaziga nisbatan aylanma harakatda ishtirok etayotgan bo`lsa, uning to`la kinetik energiyasi ham ilgarilanma, ham aylanma harakat kinetik energiyalarining yig’indisiga teng bo`ladi.

Bu yerda _s- jism massa markazining tezligi, J_s – jismning massa markaziga nisbatan inertsiya momenti. 

Ilgarilanma va aylanma harakat dinamikasi xarakteristkalari orasidagi bog’lanish.

Ilgarilanma harakat	Aylanma harakat
Ko`chish va Yo`l: va S	Burchak φ,
Tezlik	Burchak tezlik
tezlanish	Burchak tezlanish
Massa m	Inertsiya momenti
Kuch	Kuch momenti
Impuls	Impuls momenti
Dinamikaning asosiy qonuni	Dinamikaning asosiy qonuni
Ish	Ish
Kinetik energiya	Kinetik energiya

 

3. Deformatsiya va uning turlari.Biz hozirgacha absolyut qattiq jism tushunchasidan foydalanib keldik. Lekin tabiatda absolyut qattiq jism yo`q va barcha jismlar ozmi –ko`pmi deformatsiyalanadi.

Qattiq jismlarning tashqi kuch ta’sirida o`z shakli va o`lchamlarini o`zgartirishiga deformatsiya deyiladi.

Tashqi kuchning ta’siri tugagandan so`ng jism o`zining dastlabki shakli va o`lchamlariga qaytsa, bunday deformatsiyaga elastik deformatsiya deyiladi .Chizg’ichning qayrilishi , rezinkaning cho`zilishi va hokazo .

Tashqi kuch ta’siri tugagandan so`ng ham saqlanadigan deformatsiyaga plastik deformatsiya deyiladi. Shisha, quruq cho’pning sinishi va hokazo .

Nisbiy deformatsiya.Deformatsiyalarning aksariyati ikki xil cho`zilish va siqilish deformatsiyalariga keltiriladi 

Birlik ko`ndalang kesim yuzaga to`g’ri keluvchi kuchga kuchlanish deyiladi.

Deformatsiyalanish darajasining miqdoriy xarakteristikasi sifatida nisbiy deformatsiya tushunchasi kiritiladi.

Cho`zilish va siqish nisbiy deformatsiyasi.

yoki

Ular orasida qo`yidagi munosabat mavjud

-modda xususiyatiga bog’liq bo`lib, unga Puasson koeffitsienti deyiladi.

Ingliz fizigi Guk kichik deformatsiyalar uchun nisbiy uzayish va kuchlanish orasida qo`yidagi munosabat mavjudligini aniqladi.

bundan cho’zilishni topaydigan bo’lsak

yoki oxirgi ifoda yordamida Guk qonunini boshqacha ko’rinishda ifodalash mumkin..

4. Qattiq jismning muvozanati deb uning barcha nuqtalari qaralayotgan sanoq sistemasiga nisbatan harakatsiz bo`lgan holatiga aytiladi.

Aylanma harakat qilmaydigan jism unga qo`yilgan kuchlarning geometrik yig’indisi nolga teng bo`lgandagina muvozanat holatida bo`ladi.

Osib qo`yilgan jismga ta’sir etayotgan og’irlik kuchi va ipning taranglik kuchlarining geometrik yig’indisi nolga teng. 

 

Aylanma harakat qilayotgan jismning muvozanati. Qo`zg’almas o`q atrofida aylanma harakat qilayotgan jism, unga qo`yilgan barcha kuch momentlarining geometrik yig’indisi nolga teng bo`lgandagina muvozanat holatida bo`ladi.

 Motorning tortish kuchi momenti va qarshilik kuchi momenti _k ta’sirida g’ildirak harakatsiz turadi.

 Xulosalar: Kuch momenti - Vektor kattalik kuch jismlar va maydonlar mexanik ta’sirining o`lchovi bo`lib natijada jism ma’lum tezlanish oladi Impuls momentining saqlanish qonuni  Agar sistema yopiq bo`lsa unda tashqi kuchlar momenti nolga teng bo`ladi Qattiq jismlarning tashqi kuch ta’sirida o`z shakli va o`lchamlarini o`zgartirishiga deformatsiya deyiladi.
Uyga vazifa: O’tilgan mavzuni o’qish, ko’rgazmali qurollar tarqatma materiallar (referat, boshqotirma, modellar yasash, plakatlar) tayyorlash:
Mavzuga oid didaktik va texnik vositalar, foydalanilgan jihozlar:

Kodoskop, slaydlar,turli massali aravachalar, plakat, kartochkalar,enersiya hodisasini o’rganuvchi qurilma,richag.

O’qitish uslublari:

Tushuntirish-namoyish etish metodi. O’ylab top, Evrika usuli.

Adabiyotlar:

A.G’.G’aniev, A.K. Avliyoqulov, G.A. Almardonova “Fizika” I –qism 45-53 bet.

X.Axmedov, M.Doniyev,Z.Husanov.Fizikadan ma’ruza matni 2004 yil

Sinov savollari:

1. 
   Kuch momenti deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Inertsiya momenti deb nimaga aytiladi?
   
3. 
   Aylanma harakat dinamikasining asosiy tenglamasini yozing.
   
4. 
   Qattiq jismlarning deformatsiyasi. Qattiq jismlarning muvozanati.
   
5. 
   Statika elementlari.
   

Aim.uz