2 I bob. Poliz ekinlarining tasnifi va navlari

2.2. Tarvuz saqlanadigan omborxonalar tavsifi.
Tarvuz va urug’lik saqlanadigan omborxonalar Tarvuz uyumlarining fizik va fiziologik xususiyatlarini inobatga olib qo’riladi. Bundan tashqari, omborxonalarga ko’plab talablar qo’yiladi. Jumladan, texnik, texnologik, foydalanish buyicha va iktisodiy talablar. Shunga ko’ra omborxonalar yog’och, tosh, pint, temir-beton, temir va boshqa har xil qurilish materiallaridan foydalanib barpo qilinadi. Bo’lardan foydalanish Tarvuz omborxonalarini qaysi maqsadlarga belgilanganligiga, maxalliy sharoitga, Tarvuzlarni saqlash muddatiga qarab ham iqtisodiy imkoniyati e‘tiborga olinib amalga oshiriladi.
Tarvuz omborxonalari yetarli darajada pishiq va mustaqqam bo’lishi, polga (taxtaga) tuqilgan, devorlarga tirband Tarvuz uyumi bosimi hamda shamol bosimiga va hoqazolarga bardosh bera olishi kerak. Har taraflama to’g’ri bajarilib barpo qilingan Tarvuz omborxonalaridan meyorida foydalanilganda zax bo’lmaydi, shu boisdan Tarvuz omborxonalarida havoning namligini deyarli yil davomida mu‘tadil 60—75 foiz darajasida bemalol ushlab turish mumkin. Bu esa hamma Tarvuz turining bir xildagi namligini 13—15 foiziga to’g’ri keladi.
Tarvuz omborxonalari xodimlari saqlanilayotgan Tarvuz uyumlarini har xil kemiruvchilar, qushlar zararkunanda hasharotlar hamda qanalardan yaxshi himoyalanishini ta‘minlashi kerak. Omborxonalar Tarvuz uyumlarini
zararsizlantnrish va changlardan tozalash uchun qo’lay bo’lishi, mexnat sarfini qamaytirish maqsadida mexanizatsiyalashtirilishi lozim. Qishloq xo’jaligida Tarvuz ishlab chiqarish tuliq mexanizatsiyalashtirilgan bo’lsada, ayrim jamoa va fermer xo’jaliklarida Tarvuzlarga ishlov berishda texniqaga yetarli e‘tibor berishmayapti. Tarvuz yerga tukilgan holda va taralarga solib saqlanadi. Yerga tukib saqlash asosiy usul bo’lib, kengrok tarqalgan. Tarvuz uyumlarini yaxshi tukiluvchanlik xususiyati ularni har xil hajmdagi va shakldagi ulqan yashiklarni to’ldirishni osonlashtirishga imkon beradi. Bundan tashqari ko’pchilik omborxonalarning sathi va hajmidan
(sig’imidan) samarali foydalaniladi. Bu ishlar arzonga tushadi va idish - tara olishga ortiqcha harajat talab etilmaydi. Biroq bir qism urug’larni taralarda caqlashga to’g’ri keladi. Masalan, elita urug’larni, ilmiy-tekshirish tashkilotlaridan olingan birinchi reproduksiyali urug’lar, makqajuxori urug’lari zavodlarda ishlov berilgandan so’ng, texnik va moyli o’simliklarning mayda tukiluvchi urug’lari hamda o’zidan o’t, efir chiqaruvchi ekinlar urug’lari va poliz-sabzavot urug’lari qoplarda saqlanadi. Qoplar pishiq, dag’al gazlamalardan, ichiga gazlama tuqilgan qog’oz qoplardan hamda kraft-qoplardan iborat bo’lishi kerak.
Tarvuz omborxonalari turlari. O’zbekistonda asosiy Tarvuz omborxonalari bir qavatli, yonlama yoki qiyalangan polli ombor va elevatorlardan nborat. Bundan 20—25 yil avval jamoa va davlat xo’jaliklarida qurilgan omborlar sig’imi (50; 100; 160; 300 tonna) kichik
bo’lib, ko’pchiligi mexanizatsiyalashtirilmagandi. Hozir qurilayotganlarining hajmi 500 dan 5000 tonnagacha Tarvuz sig’adigan omborlar bo’lib, unda tashish, tushirish va boshqa ishlar to’la mehanizatsiyalashtirilgan. Yig’iluv-temir-beton, g’isht, metallardan foydalanib barpo qilingan bunker turidagi omborlar har xil mehanizmlar bilan jihozlangan. Bo’lardan tashqari, taralarni alohida saqlaydigan, Tarvuzlarni soladigan, uni dorilaydigan va muntazam shamollatish uskunalari o’rnatilgan bo’limlariga ega bo’lgan omborxonalar ham mavjud. Tarvuzlarni qayta ishlovchi (tegirmon, yorma va ozuqa-yem ishlab chiqaruvchi zavodlar) korxonalar, davlat qaramog’idagi non mahsulotlari, Tarvuz qabo’l qiluvchi punktlar, qatta sig’imli omborxonalardan tashqari elevatorlar ham bor. Zamonaviy elevator — bu Tarvuzlarni qabul qilib, qayta ishlab, saqlab va iste‘molchilarga tarqatadigan baquvvat sanoat korxonasidir. Bunda Tarvuzlar nste‘mol konditsiyasiga yetqazilib, sifati bo’yicha bir xil turlarga ajratilib, xalq xo’jaligining u yoki bu maqsadlariga ishlatish uchun mo’ljallangan.
Elevator asosan ikki qismdan-ichki minora va bir nechta yem (silos) korpuslaridan iborat. Tarvuz uyumlari 30 metr va undan baland bo’lgan yem saqlagichlariga solinadi. Elevator sig’imi yem miqdori, saqlagichlarning balandligi va ko‘ndalang kesimiga bog’liqdir. Yem saqlagichlar monolit yoki yig’ma temir-betondan barpo qilinadi. Ular to’g’ri burchakli va silindr shaklida bo’ladi. Silindr shaklidagi yem saqlagichlarni bir qator qilib joylashtirilganda ularning orasida ko’pincha yulduzchalar deb ataladigan qo’shimcha bo’laklar hosil bo’ladi. Yem saqlagichlarning sig’imi ko’pincha 150 tonnadan 600 tonnagacha boradi. Bunday Tarvuz uyumlarining tukiluvchanligi va saqlanish xususiyatlari yaxshi bo’lishi kerak. Shuning uchun Tarvuzlarni elevatorlarda saqlashda faqat quruq va biroz quruq Tarvuzlar bilan to’ldirilishiga e‘tiborni qaratish kerak.
Ishchi minoraning balandligi 50—65 metr bo’lib, uning qavatlarida Tarvuz tozalagich mashina, aspiratsion moslama, avtomat tarozi, ayrim hollarda quritgichlar joylashgan bo’ladi. Har xil maksadlar uchun belgilangan (tayyorlovchi, tegirmonli va boshqa) elevatorlar turli texnologik tizimlarga ega. Elevatordagi Tarvuzlar haraqatining umumiy jarayonini qo’yidagicha tasavvur qilish mumkin: vagonlarda, mashinalarda keltirilgan Tarvuz uyumlari Tarvuz qabul qiluvchi punktlarning elevator minorasi tagida joylashgan handaklarga kelib tushadi. U yerdan qatta chumichlarda (har birining bir soatdagi ish unumi 100—350 tonna) Tarvuzni elevator mnnorasining yuqori qismidagi avtomat tarozilariga ko’tarib beradi, keyin Tarvuz o’zining harakati bilan minorani qavatlarda joylashgan Tarvuz tozalagich mashinalariga kelib tushadi. Shundan so’ng kerak bo’lsa Tarvuz uyumlari Tarvuz quritgichlariga yo’llanadi. Har xil qo’shilmalardan tozalanib va yaxshi quritilgan Tarvuz uyumlari yana minoraning yukori qavatlariga yo’naltiriladi, u yerda har tomonga tarqatuvchi moslamalar yordamida yem saqlagichlar ustidagi transportyorlarga yo’llanadi va uning yordamida Tarvuz uyumlari aralashtiriladi hamda yem saqlagichlarga solinadi. Yem Elevatorlardagi jarayonlarni boshqarish uchun marqazlashgan boshqaruv joyi bo’lib, unda dispetcher pult yordamida hamma texnologik jarayonlarni boshqaradi.
Elevatorlar qaysi maqsadlarga mo’ljallanganligi va qurilgan joyiga qarab 25—140 ming tonnagacha Tarvuz sig’adigan hajmda bo’lishi mumkin. Elevatorlardan omborxonalar bilan birga kompleks ravishda foydalanilsa ancha qulay bo’ladi. Ishlov berilgan Tarvuzlarni omborxonalarda saqlash elevatorlarda saqlashga nisbatan arzonga tushadi. Shuning uchun, elevator birinchi navbatda Tarvuzlarga ishlov berishda, Tarvuz tunlamlarini junatish uchun qulay bo’lgan hamda uzok, muddat saqlash kuzda to’tilgan vaqtda ishlatilsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Tarvuz uyumlari elevatordan qanchalik ko’p o’tqazilsa uning rentabelligi shuncha yuqori bo’ladi.
Tarvuzni uyum va mayTarvuzchalarda vaqtincha saqlash.
Mamlakatimizda Tarvuz saqlash omborxonalari ko’payib borishiga qaramasdan, hosilni yig’ib olish vaqtida ayrim tuman va viloyatlarda xo’jaliklarda yetishtirilgan hosilni vaqtincha uyumlarda saqlashga majbur bo’lib qolinmokda. Uyum deb ma‘lum bir qoidaga asosan omborxonadan tashqarida ochiq havoda tukilgan yoki qoplarga joylashtirilgan Tarvuzlarga aytiladi. Tarvuz uyumlarini saqlash davrida har xil tashqi muhit sharoitining tezda ta‘sir etishi ularni saqlashga chidamliligini juda pasaytiradi.
Ayniqsa, bunday sharoit kuz va baxor oylariga to’g’ri keladi. Tarvuzlarni uyumda saqlashga uni ichki qismida kechadigan jarayonlar ustida kuzatish ishlarini olib borish qiyinlashadi.
XULOSA
Bugungi kunda mamlakatimiz g’allachiligida sug’oriladigan sharoitlarga yaxshi moslashuvchan, kasallik va zararkunandalarga, tabiatning noqulay omillariga chidamli, hosildor, yuqori sifatli Tarvuz beradigan navlarni yetishtirish texnologiyasi ishlab chiqilib ishlab chiqarishga taqdim eilmoqda. Galdagi vazifa yetishtirilgan Tarvuzlarni sifatli saqlashni taminlab, Tarvuz sifat ko’rsatkichlarini oshirish va turli Tarvuz mahsulotlarini xalq xo’jaligiga yetkazib berishni taqazo etmoqda.
Dunyo miqyosida, shu singari mamlakatimizda ham yuqori sifatga ega bo’lgan Tarvuz Tarvuzlarin saqlash usullari ustida ko’plab ilmiy va amaliy ishlar olib borilmoqda. Olib borilgan ilmiy tadqiqotlar hamda tajriba natijalaridan kelib chiqib, Tarvuzni sifatli saqlash usullari bo’yicha qo’yidagicha xulosa qildik.
Tarvuzning sifati va saqlanuvchanligi ko’p jihatdan yigim-terim jarayonlariga bog’likdir. Mazkur jarayonlar qanchaliik sifatli tashkillashtirilsa, hosil sifati va mikdori shuncha yuqori bo’ladi. Yigim-terim ishlarini o’z vaqtida va qisqa muddatda tugallash, nobudgarchilikning oldini olish Tarvuz ekinlaridan mo’l hosil yetishtirishning asosidir.
Tarvuz omborxonalari yetarli darajada pishiq va mustahkam bo’lishi, xar taraflama to’g’ri barpo qilingan Tarvuz omborxonalaridan meyorida foydalanilganda zax bo’lmaydi, shu boisdan ham omborxonalarda namlikni deyarli yil davomida mu‘tadil 60-75 % darajasida bemalol ushlab turish imkoni yaratiladi.
Elevatorlardan omborxonalar bilan birga kompleks ravishda foydalanilsa ancha qulay bo’ladi. Ishlov berilgan Tarvuzlarni omborxonalarda saqlash elevatorlarda saqlashga nisbatan arzonga tushadi. Shuning uchun, elevator birinchi navbatda Tarvuzlarga ishlov berishda, Tarvuz to’plamlarini junatish uchun qulay bo’lgan hamda uzoq muddat saqlash kuzda tutilgan vaqtda ishlatilsa, shuningdek Tarvuz uyumlari elevatordan qanchalik ko’p o’tkazilsa uning rentabelligi shuncha yuqori bo’ladi.
Tarvuz amalda saqlangan kunlar bo’yicha hisoblanadi. Agar Tarvuz partiyasi bir yildan oshiq saqlansa, har bir keyingi yilda tabiiy kamayish 0,04 % ni tashkil etadi.
Tarvuz Tarvuzini saqlashda saqlash usullari alahida ahamiyat kasb etadi.
2016-2018 yillar davomida turli usullarda saqlangan Tarvuzning ayrim navlari Tarvuzini saqlash davrida sifat ko’rsatkichlarini saqlash usullariga bog’liq holda o’zgarishi aniqlandi.
Tarvuz massasini sovitilgan holda saqlash termoanabioz qonuniyatiga asoslangan.
Unda Tarvuz tarkibidagi turli xil tirik komponentlar past harorat ta‘sirida o’z faoliyatini sekinlashtiradi yoki bo’tunlay to’xtatishi mumkin. Shu bilan birga, Tarvuzda bo’ladigan bir qator fiziologik va biokimyoviy jarayonlarning kechishi ham sekinlashadi. Tarvuz massasidagi begona aralashmalarnnng ham hayot faoliyati ancha sustlashadi.
Saqlanayotgan Tarvuz navlarini passiv shomollatish davrida faol shamollatishga nisbatan iqtisodiy samaradorlik pasayib, korxonaning moliyaviy ahvoli yomonlashib borishiga olib kelishini inobatga olib, saqlash davrida faol shamollatish usulini qo’llash maqsadga muvofiq.
Iqtisodiy jihatdan yuqori samaraga erishish uchun korxona Tarvuz Tarvuzi haroratini 10 0 S doimiy saqlash va o’z vaqtida meyor darajasida faol shamollatish bilan birga Tarvuzlar namligini 12-14% saqlasa Tarvuzlarni uzoq vaqt sifatli saqlanishini ta‘minlaydi va iqtisodiy samaradorlikni oshishiga olib keladi.


Adabiyotlar ro’yxati
1 Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsi'y javobgarlik-har bir rahbar faoliYatining kundalik qoidasi boiishi kerak.-Toshkent; ”O‘zbekiston”

2. 
   Bo’riyev X.Ch., Jo’rayev R., Alimov O. - Tarvuz mahsulotlarini saqlash va qayta ishlash. T., “Mexnat”, 1997 y.
   
3. 
   Bo’riyev X.Ch., Jo’rayev R., Alimov O. - Dala ekinlari mahsulotlarini saqlash va ularga dastlabki ishlov berish. UzME., T, 2004
   
4. 
   Trisvyatskiy L.A., Lesik B.V., Kurdina V.N - Xraneniye i texnologiya selskoxozyaystvennыx produktov.M.,“Kolos”,1991 y.