Alkaloidlar-faqat o’simliklarda uchraydigan geterostiklik organik birikmalar bo’lib, tarkibida asos xossasiga ega bo’lgan azot atomi tutadi. Alkaloidlar fiziologik jihatdan o’ta aktiv birikmalar bo’lganligi sababli, odam va hayvonlar organizmiga kuchli ta’sir kursatadi ko’p alkaloidlar zaharli moddalardir.
Alkaloidlar (arabcha algali — ishkor demak) kislotalar bilan reakstiyaga kirishib, tuz hosil kiladi.
O’simliklarda alkaloidlar, asosan, malat, tartarat, stitrat va boshka kislotalarning tuzlari sifatida uchraydi. Ko’pchilik alkaloidlar maxsus reaktivlar — fosfovalg’framat, fosfomolibdat, pikrinat, dubilg’ kislota va boshkalar yordamida chukmaga tushiriladi. Erkin holdagi alkaloidlar suvda erimaydi, ammo opganik erituvchilarda yaxshi eriydi.
Ko’pchilik alkaloidlar xalk xujaligining turli tarmoklarida, jumladan, medistina, veterinariya, qishlok xo’jaligida va boshka sohalarda ko’p ishlatiladi.
Vitaminlar – tarjima qilinganda “Hayot aminlari” mahnosini beradi, fiziologik faol moddalar bo’lib, organizmning normal faoliyati uchun juda zarurdir. Vitaminlar X1X – XX asrlarda kashf etilgan birikmalardir. Hozirgi vaktda vitaminlarning 30 ga yakin turi aniklangan. Fiziologik jihatdan eng muhimlari katoriga vitamin A, V2 (riboflavin), V1 (tiamin), V6 (piridoksin), V12, V15, S (askorbin kislotasi), D, E, F, K, R (rutin), RR (nikotin kislotasi), foliy,pantoten paraaminbenzoy kislotalari, inozit, xolin, biotin va boshqalar.
Glikozidlar - barcha monosaxaridlar va oligosaxaridlarning yukori reakstion qobiliyatga ega bo’lgan gidroksil gruppasi biron-bir uglevod tabiatiga ega bo’lmagan modda bilan uzaro reakstiyaga kirishishi natijasida hosil buladigan birikmalar glikozidlar yoki geteroglikozidlar deb ataladi. Bu gruppaga kiradigan birikmalarning ximiyaviy tabiati turlicha bo’lib, umumiyligi fakat hammasi ham shakarlarning va ko’pincha monosaxaridlarning hosilasi bulishidir. Glikozidlar tarkibidagi uglevod tabiatiga ega bulmagan moddalar aglikonlar yoki geninlar deb ataladi. Aglikon sifatida turli spirtlar, aromatik birikmalar, tarkibida oltingugurt tutuvchi moddalar, steroidlar, polifenollar va pigmentlar uchraydi.
Saponinlar – murakkab tuzilishga ega bo’lgan glikozidlar, ular suv bilan chayqatilganda turg’un ko’pik hosil qiladi. “Sapo” – lotincha – sovun degan mahnononi bildiradi. Parchalanganda kandlar va aglikon – sarogenin moddasini hosil kiladi. Mana shu birikma dorivorlik xususiyatini namoyon kiladi va medistinada saponin tutuvchi dorivor o’simliklar balg’am ko’chiruvchi vosita sifatida ishlatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |