2. Fiziologik faol moddalar klassifikastiyasi Dorivor o’simliklar tarkibidagi organik birikmalar

1-MA’RUZA.O’simliklarning fiziologik faol moddalari faniga kirish.
Reja

1.O’simliklarning fiziologik faol moddalari fani predmeti, asosiy vazifalari, tarixi va hozirgi zamon yo’nalishlari.
2. Fiziologik faol moddalar klassifikastiyasi
3.Dorivor o’simliklar tarkibidagi organik birikmalar

O’simliklarning fiziologik faol moddalari o’simliklar hayot faoliyatidagi eng muhim faol moddalarning ta’siri konuniyatlarini, ularnning kimyoviy tabiatini, o’simliklar hayotidagi ahamiyatini, tabiatdagi, inson hayotidagi o’rnini hamda tibbiyotda va farmostevtika sanoatida ko’llanilishi va boshka jihatlarini o’rganadi. Bularning asosida moddalar almashinuvining assimilyastiya va dissimilyastiya jarayonlari yotadi.
O’simliklarning fiziologik faol moddalari botanika, biokimyo, biofizika, Molekulyar biolgiya , mikrobiologiya, odam va hayvonlar fiziologiyasi, kimyo , fizika kabi fanlar bilan chambarchas bog’lik bo’lib, ularning yutuklaridan foydalanadi va o’z navbatida ularga ta’sir etadi.
O’simliklarning fiziologik faol moddalari fanida keyingi yillardagi tabiiy fanlar yutuklaridan, xususan fizik-kimyoviy usullardan, xromatografiya, nishonlangan atomlar, elektron mikroskopiya, elektroforez, differenstial stentrifugalash, spektrofotometriya, rentgen tuzilish analizi va boshkalardan foydalanishi natijasida juda katta yutuklarga erishildi.
O’simlik organizmi juda ham murakkab bo’lib, uning tarkibida turli organik va mineral birikmalar bo’ladi. Butun tirik organizm uchun zarur bo’lgan organik birikmalarni anorganik moddalardan fakat o’simliklargina sintez kila oladi. Ana shu o’simliklar to’kimasida sintezlangan organik birikmalar 2 guruhga bo’linadi:
1.Birlamchi sintezlangan moddalar – birlamchi metabolitlar bularga oksillar, uglevodlar, lipidlar, fermentlar va vitaminlar kiradi. Birlamchi metabolitlar hamma tirik organizmlar uchun juda ham zarur birikmalar bo’lib, ularsiz hayot bo’lmaydi.
2.Ikkilamchi sintezlangan moddalar – ikkilamchi metabolitlar. Bularga o’simliklar to’kimasida sintez bo’ladigan metabolitlardan tashkari kolgan hamma birikmalar kiradi. Ikkilamchi metabolitlar o’simliklar to’kimasida birlamchi sintez bo’ladigan birlamchi metabolitlardan tashkari kolgan hamma birikmalar kiradi. Ikkilamchi metabolitlar o’simliklar to’kimasida birlamchi sintezlangan moddalardan hamda ular ishtirokida vujudga keladi.
Ikkilamchi metabolitlar o’simliklardagi birlamchi metabolizmda, yahni fotosintez, nafas olish , nuklein kislotalar, lipidlar, oksillar biosintezi va shunga o’xshash asosiy fiziologik-biokimyoviy jarayonlarda katnashmaydi. Ikkilamchi birikmalar barcha o’simliklarga yoki ularning ko’pchilik turlariga xos emas. Ikkilamchi metabolitlar ko’pchilik hollarda o’simliklarning alohida bitta oilasiga, hattoki bitta turiga xos bo’lgan. Hujayrada ikkilamchi metabolitlar, asosiy metabolizm moddalariga nisbatan juda kam mikdorda sintezlanadi hamda ular sintezlangan hujaraga nisbatan butun organizm uchun ko’prok zarurdir. O’simliklarda boradigan jarayonlarni ikkilamchi metabolizmga taalukli ko’rsatkichlari juda ham anik emas.
Mamlakatimizda fenol birikmalarini o’rganishni yo’lga ko’ygan olim akademik S.Yu.Yunusovdir (1909 – 1997). Akademik S.Yu.Yunusov tashabbusi bilan mamlakatimizda va MXDda yagona o’simlik moddalari kimyosi-ilmiy tadkikot instituti tashkil kilingan. Ushbu institut hozirgi vaktda nafakat mamlakatimizning, balki dunyo mikyosida o’z sohasi bo’yicha etakchi institutlardan biri hisoblanadi. Shuningdek, akademik S.Yu.Yunusov tomonidan 1967 – yilda dunyo mikyosida eng nufuzli jurnallardan biri hisoblangan hamda bir vaktning o’zida rus va ingliz tillarda nashr etiladigan “Tabbiiy birikmalar kimyosi” (Ximiya prirodnix soedineniy) jurnalida mamlakatimiz va chet el olimlarining boshka tabiiy moddalar kimyosiga oid mahlumotlar bilan birgalikda fenol birikmalariga oid makolalar ham doimiy ravishda chop etib turibdi.
O’simliklarda ikkilamchi metabolitlar minglab sintezlanishi mumkin. Ammo uzok vakt mobaynida ularning o’simlik organizmi uchun ahamiyati nomahlumligicha kolgan. Hozirgi vaktda o’simliklardan 45000 va undan ortik ikkilamchi metabolitlar ajratib olingan. O’simliklardagi 15-25% genlar undagi ikkilamchi metabolizm uchun xizmat kiladi. Umuman, ikkilamchi metabolitlar o’simliklarning muhit bilan munosabatida asosiy elementlardan biridir.
O’simliklar tarkibidagi biologik faol birikmalar o’simlikning o’sish davrida - ontogenezda va turli faktorlar ta’sirida domiy o’zgarishda bo’ladi. Ular sintezlanadi asta-sekin ko’payadi, mahlum davrda ko’p mikdorda to’planadi, keyinchalik kamaya boradi va butunlay yo’kolib ketishi mumkin.
Fiziologik faol moddalar yagona manbai inson organizmi uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan engil xazm bo’ladigan uglevodlar, vitaminlar, fermentlar, organik kislotalar, mineral xushbo’y, alkaloidlar, efir-moylari va b.larning manbai bo’lib o’simliklar xizmat kiladi.
Tarkibida fiziologik faol birikmalar tutuvchi o’simliklardan davolash maksadida ko’llash mumkin bo’lgani uchun ularni dorivor o’simliklar deb ataladi. Fiziolgik faol moddalar katoriga ko’pgina birikmalarni kiritish mumkin. Ulardan eng asosiylari: alkaloidlar, yurak glikozidlari, saponinlar, oshlovchi moddalar, flavanoidlar, smolalar, efir moylari, vitaminlar, fitonstidlar va boshkalar.