1 – Ma’ruza. O’simliklarning fiziologik faol moddalari faniga kirish. Ma’ruza rejasi: O’simliklarning fiziologik faol moddalari fani predmeti, asosiy vazifalari, tarixi va hozirgi zamon yo’nalishlari

1 – Ma’ruza. O’simliklarning fiziologik faol moddalari faniga kirish.

Ma’ruza rejasi:

1.O’simliklarning fiziologik faol moddalari fani predmeti, asosiy vazifalari, tarixi va hozirgi zamon yo’nalishlari.

2. Fiziologik faol moddalar klassifikatsiyasi.
O’simliklarning fiziologik faol moddalari o’simliklar hayot faoliyatidagi eng muhim faol moddalarning ta’siri qonuniyatlarini, ularnning kimyoviy tabiatini, o’simliklar hayotidagi ahamiyatini, tabiatdagi, inson hayotidagi o’rnini hamda tibbiyotda va farmotsevtika sanoatida qo’llanilishi va boshqa jihatlarini o’rganadi. Bularning asosida moddalar almashinuvining assimilyatsiya va dissimilyatsiya jarayonlari yotadi.

O’simliklarning fiziologik faol moddalari botanika, biokimyo, biofizika, Molekulyar biolgiya , mikrobiologiya, odam va hayvonlar fiziologiyasi, kimyo , fizika kabi fanlar bilan chambarchas bog’liq bo’lib, ularning yutuqlaridan foydalanadi va o’z navbatida ularga ta’sir etadi.

O’simliklarning fiziologik faol moddalari fanida keyingi yillardagi tabiiy fanlar yutuqlaridan, xususan fizik-kimyoviy usullardan, xromatografiya, nishonlangan atomlar, elektron mikroskopiya, elektroforez, differentsial tsentrifugalash, spektrofotometriya, rentgen tuzilish analizi va boshqalardan foydalanishi natijasida juda katta yutuqlarga erishildi.

O’simlik organizmi juda ham murakkab bo’lib, uning tarkibida turli organik va mineral birikmalar bo’ladi. Butun tirik organizm uchun zarur bo’lgan organik birikmalarni anorganik moddalardan faqat o’simliklargina sintez qila oladi. Ana shu o’simliklar to’qimasida sintezlangan organik birikmalar 2 guruhga bo’linadi:

1. 
   Birlamchi sintezlangan moddalar – birlamchi metabolitlar bularga oqsillar, uglevodlar, lipidlar, fermentlar va vitaminlar kiradi. Birlamchi metabolitlar hamma tirik organizmlar uchun juda ham zarur birikmalar bo’lib, ularsiz hayot bo’lmaydi.
   
2. 
   Ikkilamchi sintezlangan moddalar – ikkilamchi metabolitlar. Bularga o’simliklar to’qimasida sintez bo’ladigan metabolitlardan tashqari qolgan hamma birikmalar kiradi. Ikkilamchi metabolitlar o’simliklar to’qimasida birlamchi sintez bo’ladigan birlamchi metabolitlardan tashqari qolgan hamma birikmalar kiradi. Ikkilamchi metabolitlar o’simliklar to’qimasida birlamchi sintezlangan moddalardan hamda ular ishtirokida vujudga keladi.
   

Ikkilamchi metabolitlar o’simliklardagi birlamchi metabolizmda, yahni fotosintez, nafas olish , nuklein kislotalar, lipidlar, oqsillar biosintezi va shunga o’xshash asosiy fiziologik-biokimyoviy jarayonlarda qatnashmaydi. Ikkilamchi birikmalar barcha o’simliklarga yoki ularning ko’pchilik turlariga xos emas. Ikkilamchi metabolitlar ko’pchilik hollarda o’simliklarning alohida bitta oilasiga, hattoki bitta turiga xos bo’lgan. Hujayrada ikkilamchi metabolitlar, asosiy metabolizm moddalariga nisbatan juda kam miqdorda sintezlanadi hamda ular sintezlangan hujaraga nisbatan butun organizm uchun ko’proq zarurdir. O’simliklarda boradigan jarayonlarni ikkilamchi metabolizmga taaluqli ko’rsatkichlari juda ham aniq emas.

Mamlakatimizda fenol birikmalarini o’rganishni yo’lga qo’ygan olim akademik S.Yu.Yunusovdir (1909 – 1997). Akademik S.Yu.Yunusov tashabbusi bilan mamlakatimizda va MXDda yagona o’simlik moddalari kimyosi-ilmiy tadqiqot instituti tashkil qilingan. Ushbu institut hozirgi vaqtda nafaqat mamlakatimizning, balki dunyo miqyosida o’z sohasi bo’yicha yetakchi institutlardan biri hisoblanadi. SHuningdek, akademik S.Yu.Yunusov tomonidan 1967 – yilda dunyo miqyosida eng nufuzli jurnallardan biri hisoblangan hamda bir vaqtning o’zida rus va ingliz tillarda nashr etiladigan “Tabbiiy birikmalar kimyosi” (Ximiya prirodnix soedineniy) jurnalida mamlakatimiz va chet el olimlarining boshqa tabiiy moddalar kimyosiga oid mahlumotlar bilan birgalikda fenol birikmalariga oid maqolalar ham doimiy ravishda chop etib turibdi.

O’simliklarda ikkilamchi metabolitlar minglab sintezlanishi mumkin. Ammo uzoq vaqt mobaynida ularning o’simlik organizmi uchun ahamiyati nomahlumligicha qolgan. Hozirgi vaqtda o’simliklardan 45000 va undan ortiq ikkilamchi metabolitlar ajratib olingan. O’simliklardagi 15-25% genlar undagi ikkilamchi metabolizm uchun xizmat qiladi. Umuman, ikkilamchi metabolitlar o’simliklarning muhit bilan munosabatida asosiy elementlardan biridir.

O’simliklar tarkibidagi biologik faol birikmalar o’simlikning o’sish davrida - ontogenezda va turli faktorlar ta’sirida domiy o’zgarishda bo’ladi. Ular sintezlanadi asta-sekin ko’payadi, mahlum davrda ko’p miqdorda to’planadi, keyinchalik kamaya boradi va butunlay yo’qolib ketishi mumkin.

Bu o’zgarishlar faqat o’simlikni o’sish davrigina ontogenez sababchi bo’lmay, balki tashqi muhit omillari ham katta ta’sir ko’rsatadi. Ontogenez har qaysi o’simlikni normal hayot kechirish davri bo’lib, u tirik organizmlar tug’ilishidan to tabiiy holda o’lishigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Mahlumki, har bir o’simlikni o’ziga xos o’sadigan joyi bo’ladi va u shu sharoitda yaxshi taraqqiy etadi.Ba’zi o’simliklar,barglar chirindisi ko’p bo’lgan yerlarda ( Marvaridgul ) boshkalari sho’rxok yerlarda (Kizilmiya,shuvok,sho’rak va boshkalar ) kolganlari tog’lik,toshli yerlarda va shag’alli ( kizilcha ) yoki aholi yashaydigan joylarga yakin va iflos joylarda (mingdevona,bangidevona va boshkalar ) yaxshi rivojlanadi.

Ba’zi o’simliklar namlikni yoktirsa ( dapa kirkbo’g’imi,oqqaldirmoq va boshkalar ) boshkalari aksincha quruq cho’llarda, qirlarda (achchiqmiya, afsonak, issriq va b) o’sishni yaxshi ko’radi.Agar angishvonagulni o’sish davrida mehyoridan ortiq sug’orilsa,uni tarkibida yurak glikozidlari kam sintezlanadi,darmana,shuvoq ham namlik ko’p bo’lsa yaxshi o’smaydi.

Hamma o’simliklarga ham bir xil miqdorda issiqlik va yorug’lik kerak bo’lmaydi.Jenhshen o’simlikligi o’rmonlarning chirindisi ko’p,nam,salqin va yorug’lik kam bo’lgan yerlarda yaxshi o’sadi, angishvonagul esa yorug’lik,quyosh nuri ko’p bo’lsa, yurak glikozidlarini yaxshi sintez qiladi.Ko’pchilik yefir moyi saqlovchi o’simliklar issiq va yorug’likni sevadi.SHuning uchun janubiy tumanlarning florasi tarkibida yefir moyi saqlovchi o’simliklar ko’p uchraydi va o’zining mahsus hidi bilan farqlanadi.Aksincha ba’zi o’simliklar (radiola,lavzeya ) salqin yerda tog’li tumanlarda yaxshi o’sadi.Bunday yaxshi o’simliklardan k yaxshi o’plab keltirish mumkin.

Yaxshi bilish kerakki,har bir o’simlik o’ziga xos sharoit va iqlimda o’ssa, o’ziga xos bo’lgan biolagik faol moddalarni ko’p sintez qiladi.

O’simliklar tarkibidagi biologik faol moddalarni ko’p to’planish vaqti yana o’simlikni o’sish davrigi ham bog’liqdir. Ko’pchilik o’simliklarning yer ustki qismi va barglari tarkibida asosiy ta’sir qiluvchi biologik faol moddalar ularni gullari gullashdan oldin va gullash davrida ,gullarini qiyg’os gullagan vaqtida, meva va urug’larda ular to’luq yetilganda, yer ostki organlarda- o’sumlik vegetatsiya davri ( ontagenezni ) ning oxirida ko’p miqdorda to’planadi.

Ba’zi bir alkaloidlar o’simlik endi ko’karib, ildiz,barg chiqarayotgan davrida maqsimal to’planib,so’ngra asta-sekin kamayishi va o’simlikni gullash vavqtida boshqa birikmalarga aylanib ketishi aniqlangan. Bunday o’zgarishlar faqat alkaloidlargagina xos bo’lmay,bahlki boshqa biologik faol moddalarda ham yuz berishi mumkin. Darmana, shuvoq o’simligini guli gullagan davrida emas aksincha ularni ochilmagan – g’uncha holatida yig’iladi. CHunki ta’sir etuvchi biologik faol modda santonin g’unchasida maksimal to’planib, gullay boshlaganida keskin kamayib ketadi.

Fiziologik faol moddalar yagona manbai inson organizmi uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan yengil xazm bo’ladigan uglevodlar, vitaminlar, fermentlar, organik kislotalar, mineral xushbo’y, alkaloidlar, efir-moylari va b.larning manbai bo’lib o’simliklar xizmat qiladi.

Tarkibida fiziologik faol birikmalar tutuvchi o’simliklardan davolash maqsadida qo’llash mumkin bo’lgani uchun ularni dorivor o’simliklar deb ataladi. Fiziolgik faol moddalar qatoriga ko’pgina birikmalarni kiritish mumkin. Ulardan eng asosiylari: alkaloidlar, yurak glikozidlari, saponinlar, oshlovchi moddalar, flavanoidlar, smolalar, efir moylari, vitaminlar, fitontsidlar va boshqalar.