2-bosqich 229-guruh talabasi ning ona tili fanidan yozgan mustaqil ishi

Mashqlar
I.Berilgan matnni davom ettiring. Mustaqil to‘ldiruvchilarni aniqlang.
Non — bu mo‘jiza. Non — bu ilohiy ne’mat. Non — bu ona kabi muqaddasdir. Ha, nonni ta’riflashga har qanday so‘z ojizlik qiladi. Non to‘g‘risida rejissorlar yuzlab filmlar yaratdilar. Uning shifobaxsh xususiyati haqida shifokorlar ilmiy asarlar yozdilar. Non haqida ertakchilar ajoyib rivoyatlar-u ertaklar to‘qidilar... II.Nuqtalar o‘rniga quyidagi kelishik qo‘shimchalari va ko‘makchilardan mosini qo‘ying. -ga, -da, -ning, -ni; qarab, tomon, yanglig‘, sari... 1.O‘z otasi... o‘zi tosh otgan padarbezorilar... qo‘llari shol bo‘lsa?! 2.Koshkiydi, ozod qush... aylansam-u qoshingiz... uchib borsam, diydangiz yarasi..., dilingiz jarohati... malham bo‘lolsam! 3. Koshkiydi, hayotbaxsh shamol... boshingiz ustidagi qora bulutlar... quvolsam! 4. Qismat bu isnod-u uyat... ayni biz... boshimiz... solgan erkankim, shul zamon... tug‘ilganim... pushaymonda..., musibatli damlar... qulayotgan saltanat tojdori... — Sizga, Qiblagoh, qanot bo‘lolmaganim... ozurda va armondaman! 5. Dushmanlar Xorazm... bormoqdalar, chunki tuprog‘i ofatlar... bardoshli, el-ulusi sabrqanoatli, jo‘mard, tili... Olloh kalomi, dili... iymon-e’tiqod quvvati bisyordir.
Vositali to`ldiruvchi. O`zx okim bo`lagiga bog`lanib, shu bo`lak orqali ifodalangan harakatning yuzaga kelishida qurol-vosita vazifasini vositali to`ldiruvchi bajaradi.

Vositali to`ldiruvchilar vositali kelishik shaklidagi so`zlar va ko`makchili konstruksiyalar bilan ifodalanadi hamda ularning so`roqlariga javob beradi. Vositali to`ldiruvchilar o`tisiz fe`liga bog`lanib keladi. Kelishikli to`ldiruvchilar, qaysi kelishik shaklida kelishiga qarab, turli xil ma`nolarni ifodalaydi:

1) Jo`nalish kelishigi shaklidagi vositali to`ldiruvchilar quyidagi ma`nolarni ifodalaydi:

Suyu`ekt harakati yo`nalgan o`rin ob`ektini ko`rsatadi: Men baxorda Qattortolga borgan edim (A.Qaxxor).

Harakatni bajarilishida vosita bo`lgan predmetni ko`rsatadi: Safar bo`zchi sandal ko`rpasiga uraniboq o`tirdi (A.Qaxxor). Kelin kattakon doka ro`molga burkangan (A.Qaxxor).

Harakat vosita ta`sir qilgan predmet-ob`ektni ifodalaydi: Mahdum yostiqqa bexol suyandi (A.Qodiriy).

Harakat atalgan ob`ektni ko`rsatadi: Mirzayev shoshib qolib bir kunning o`zida Latofatga ikkita xat yozdi (A.Qaxxor).

Harakatning maqsad ob`ektini ko`rsatadi: O`rtada ikki laganda palov quyilib, Gulshan bilan yetti qiz oshga o`tirdilar (A.Qodiriy).

Tenglik evaz ma`nosidagi ob`ektni ifodalaydi. Ba`zan sut, qaymoqni donga alishar edik (A.Qaxxor).

Biror predmetga o`xshatilgan predmet-ob`ektni ifodalaydi: bu garamlar xudi cho`l o`rtasida bodrab chiqqan azamat qo`ziqoinga o`xshab ketadi (S.Ahmad).

Xolatni, psixik o`zgarishlarni yuzaga keltirilgan, ko`zlangan ob`ektni ifodalaydi: Mahdum bu xolga ortiq chidab turolmadi. (A.Qodiriy).

Sub`ekt harakati qaratilgan predmet-ob`ektni ko`rsatadi: Ra`no onasiga o`pka aralash kulib qaradi (A.Qodiriy).

So`zlovchining nutqi qaratilgan shaxsni ko`rsatadi: Siddiqjon O`rmonjonga minnatdorchilik bildirdi (A.Qaxxor).

2. O`rin-payt kelishigidagi vositali to`ldiruvchilar quyidagi ma`nolarni ifodalaydi:

• Xolat yuzaga chiqqan o`rinni-ob`ektni ko`rsatadi: Nilufarning ko`zlarida quvonch aralash bir hayrat porladi. (O.Yoqubov)

  
  

• Harakatning bajarilish paytini bildiradi: Saida uyga kech soat o`n birlarda qaytdi (A. Qaxxor).

  
  

• Harakatning bajarilishida vosita bo`lgan ob`ektni ko`rsatadi: Chol kechga qolgan yo`lovchilarni daryodan shu qayiqda o`tkazib quydi (G`.G`ulom)

  
  

• Harakat va holatning yuzaga chiqishida vosita bo`lgan ob`ektni ifodalaydi:

  
  

Bobolar mehnatda xorgandir deya,

Aziz nabiralar, uylarsiz beshak (A.Oripov).

• Harakat yoki xolatning qay jihatdan yuzaga chiqishini ifodalaydi: Mayxo`rlikka, kurashda, ot chopishda, o`q o`zishda yigitlari bilan do`st tutinishiga ulgurdi (Oybek)

  
  

• Harakatning xolatini bildiradi: Faqat tabassumda yashardi olam... (A.Oripov)

  
  

• Harakatning bajarilish maqsadini bildiradi: u anxor buyida jinday yozilish, yuragini qoplab olgan qora dudni jinday tarqatish umidida kelgan edi. (O.Yoqubov)

  
  

• Chiqish kelishigi vositali to`ldiruvchilar quyidagi ma`nolarni ifodalaydi:

  
  

• Haraktaning boshlanishi, chiqish, yo`nalish o`rnini ko`rsatadi: Nilufar tez yurib mehmonxonadan chiqdi. (O.Yoqubov).

  
  

• Harakatning chiqish ob`ektini bildiradi: Ahmadjon hozircha xat yozishdan voz kechdi (A.Qaxxor)

  
  

• Harakatning vosita ob`ektini ifodalaydi: qo`sh tumshug`idan ilinar (Maqol)

  
  

• Harakatning bajarilishida vosita bo`lgan shaxsni ko`rsatadi: Xikmat buva xatni nevarasidan berib yubordi (A.Qaxxor)

  
  

• Harakatning manba-ob`ektini ko`rsatadi. Mehnatdan do`st ortar, g`iybatdan dushman (Maqol).

  
  

• Harakatning bajarilish paytini bildiradi: Oyim bizlarning yoshlikdan ishga o`rgatganlar (M.Alaviya)

  
  

• Harakat ob`ektning o`lchovini-miqdorini ko`rsatadi: Bir-ikki piyoladan choy ichdilar (O.Xusanov)

  
  

• Harakatning chog`ishtirish ob`ektini ko`rsatadi: Nevara degan o`z bolangdan ham shirin bo`lar ekan (“Sharq yulduzi”).

  
  

• Harakatning ro`y berishi uchun sababchi bo`lgan ob`ektni ko`rsatadi: Qalandarov mashq va ashuladan mazmun bo`ldi (A.Qaxxor)

  
  

• Harakatning qay tarzda bajarilishini bildiradi: Jon-dildan ishlaymiz, chunki qalbingiz, ezgu umid bilan sevgiga to`liq (Zulfiya)

  
  

Ko`makchili to`ldiruvchilar, qaysi ko`makchi bilan kelishiga qarab, harakatning kim yoki nima haqida ekanligini, atash, maqsad, sabab, birgalik kabi ma`nolarni ifoda etadi: Sultonmurod Iskandar Zulqarnayn to`g`risida latifa suyladi (Oybek). Shuni balkim, jon uchun jon olamiz, shuni balkim, tukamiz qon uchun qon (H.Olimjon). Qobil bobo yor-do`stlari bilan kengashdi (A.Qaxxor). Anvar o`z istiqbolini yolg`iz muxabbat orqali ko`rar edi. (A.Qodiriy).

To`ldiruvchilar tuzilishiga ko`ra sodda va murakkab bo`ladilar. Bir so`z bilan ifodalanib, bir sodda tushunchani anglatadigan to`ldiruvchi sodda to`ldiruvchi sanaladi% Yaxshiga yondash, yomondan qoch (maqol).

Ikki va undan ortiq so`zlarning tobelanish munosabatidan tashkil topib, bir murakkab tushuncha anglatsa, murakkab to`ldiruvchi sanaladi: mardikor olish voqeasidan xalq nafratlanadi (Oybek).

1.Harakat nomi bilan ifodalangan vositasiz to‘ldiruvchi qo‘llangan gapni toping.
A. Uning kulib boqishlarini bir zum ham unutmayman.
B. o‘quvchilar dam olishga dala shiyponiga kelishdi
C. Mening borishimdan sizga nima foyda?
D. So‘rashdan uyalma, bilmaslikdan uyal
2.o‘rin-payt kelishigi kelishigi shaklidagi so‘zning to‘ldiruvchi vazifasida kelishi qaysi qatorda berilgan?
A. Yozda qilingan mehnat o‘z natijasini berdi
B. Birlashma idorasi uch qavatli binoda edi
C. Katta chinni kosada suv olib chiqdi
D. Nemis do‘stlarimizni Buxoroda uchratdik
E. Ohangni chuqur sukutda tingladilar
3.Chiqish kelishigi shaklidaga so‘zning to‘ldiruvchi vazifasida kelishi qaysi qatorda berilgan?
A. Anvar bolalikdan otlarni sevardi
B. G`ulomjon uyidan erta chiqib ketgan ekan
C. Sultonovning gapini chin yurakdan qarshiladi
D. Men Farg`onaning bir chekka qishlog`idanman
E. U ham muhabbat zavqidan bahramand bo‘ldi
4.Otlashgan so‘z bilan ifodalangan to‘ldiruvchini toping.
A.Sen o‘zingni maqtama, seni birov maqtasin
B. Chiniqqanga dard yuqmas
C. Kulgu yuzni go‘zal qiladi
D. Dardsiz odamdan ijodkor chiqmaydi
E. Ko‘rmaganlar ko‘rishni orzu qildilar

Savol va topshiriqlar.

\1.To‘ldiruvchi qanday gap bo‘lagi hisoblanadi?
2.Qaysi so‘z turkumlari bilan ifodalanadi?
3.Vositali to‘ldiruvchi qanday ifodalanadi?
4.Vositasiz to‘ldiruvchi qanday ifodalanadi?
5.Kelishikli to‘ldiruvchiga misol keltiring.
6.Ko’makchili to‘ldiruvchiga misol keltiring.
7.Mustaqil to‘ldiruvchi qanday ifodalanadi?
8.Nomustaqil to‘ldiruvchi qanday ifodalanadi?