2 Боб На¢д пулсиз ¦исоб-китоблар ва нот¤ловлар муаммоси

Ishlab chiqarilgan materiallariga qarab:

• 
  Qog’ozli (kartonli);
  
• 
  Plastik;
  
• 
  Metall.
  

Kartaga ma’lumotlar yozilishiga qarab:

• 
  Grafik yozuv;
  
• 
  Shtrix-kodlashtirish;
  
• 
  Magnit chiziqdagi kodlashtirish;
  
• 
  Chip;
  
• 
  Lazer yozuv.
  

Emitentlariga qarab:

• 
  Bank kartochlari;
  
• 
  Xususiy kartochkalar;
  

Mijozlarga qarab:

• 
  Oddiy karta;
  
• 
  Kumush karta;
  
• 
  Oltin karta;
  
• 
  Elektron karta.
  

Texnik belgilariga qarab kartochkalar 2 yirik turga bo’linadi:

1. 
   Magnit lentali kartochkalar. Hozirgi paytda kartochkada 4 ta magnit yo’l bo’lishi mumkin. Ularning birida kartochka nomeri, amal qilish muddati, ish kodi, shaxsiy kodni tekshiruvchi zona, bo’sh kodlar joylashadi. Chiziq o’zida egasining ismi va anologik ma’lumotni aks ettiradi. Frantsiyada 2 chiziq T2 va T3 chiziqlari ishlatiladi. Chunki bir yozilgan ma’lumot boshqa o’zgarmaydi. Shuning uchun har bir hisob-kitobda mijozning schetida mablag’ bo’lishini tekshirish uchun va u yoki bu summada to’lovni amalga oshirishga ruxsat olish uchun kartochkaniing identifikatsiyasini amalga oshiruvchi avtorizatsiya markazi bilan bog’lanish kerak. Eng asosiy kamchiliklardan biri, ma’lumotni yangilash imkoniyati yo’q va magnit chiziq tez ishdan chiqadi. Shuning uchun ham bank kartochkaning 1 yillik ishigagina kafolat beradi. Bu kamchiliklardan elektron kasheleklar ya’ni smart - kartalar xolidir.
   
2. 
   Mikrosxema o’rnatilgan kartochkalar, «smart kartalar». Ular 1974 yili
   

frantsuz injeneri Rolan Monero tomonidan yaratilgan o’z o’rnida smart kartalar 2 turga bo’linadi:

• 
  xotirali kartalar ularda PZU mikrosxemalar o’rnatiladi hajmi 32 Bt dan 8 Kbtgacha.
  
• 
  asl smart kartalar tarkibida mikroprotsessor xotira ma’lumotning kirim-chiqim qurilmasi, shuningdek o’z operatsion tizimini o’zida mujassam etgan mikrosxema bilan ta’minlangan.
  

Smart kartalar o’z ishonchliligi va ishlatish xarakteristikasi bilan oddiy magnit kartalardan ustun turadi.
Smart kartalar of-layn rejimida ishlaydi Smart kartalarning ishlashi moliyaviy ta’minlangan mijozlarning xaridini nazorat qilishga yordam beradi. Kartochka egasi tomonidan kartochkaga ma’lum mablag’ yoziladi. Sotib olingan tovar uchun to’lov rider orqali amalga oshiriladi u kartada bor mablag’larni tekshiradi va kerakli summani oladi.
Hozirgi vaqtda 200 dan ortiq davlatlarda plastik kartochkalardan to’lov hisob- kitoblarda foydalanilmoqda.
Plastik kartochkalarning bunchalik ommaviyligining sababi nimada, uning afzaliklari nimadan iborat degan savollar tug’iladi. Uning afzalliklari albatta ommaviyligini ta’minlaydi. Ular quyidagilardan iborat.

1. 
   Xavfsizlikning pasayishi, ya’ni foydalanuvchi o’zi bilan juda ko’p miqdorda naqd pul olib yurmasligi, boshqa tomondan to’lovni tezda amalga oshirishi.
   
2. 
   Valyuta konvertatsiyasidan xavotir olmaslik, buni bankning o’zi amalga oshiradi.
   
3. 
   Byudjet rejasi va nazorati yanada oshadi.
   
4. 
   Plastik kartochka yo’qolsa, bankka xabar berib o’z hisob-kitob raqamini muzlatib qo’yish mumkin.
   
5. 
   Bankka qo’yilgan qo’yilmalarga bank foiz tulaydi.
   
6. 
   Kartochka egasi naqd pul egasidan ko’proq savdoni amalga oshirishi mumkin va hakazolar.
   

Plastik kartochkalarining o’ziga yarasha kamchiliklari mavjud. Mijozlar uchun kredit kartochkalarining salbiy tomoni shundaki, u xarajatlar bilan bog’liq bo’ladi. Ular quyidagilar:

1. 
   Plastik kartochka yaratgan afzalliklar uchun haq to’lanishi kerak bo’ladi.
   
2. 
   Kartochka hamma magazinlar savdo va xizmat ko’rsatish doirasida xizmat qilavermaydi.
   
3. 
   Kartochkadan faqat 18 yoshga to’lganlar foydalanishi mumkin.
   

Kredit kartochkaga ega bo’lishi uchun avval bank mijozga bir qancha savollar majmuasidan iborat maxsus blanka to’ldirishini talab etadi.
Unda mijoz haqida, uning moliyaviy ahvoli haqida savollar mavjud bo’ladi. Ana shu manbalarga asoslanib, bank moliyaviy ahvolga e’tibor berib, saldo belgilaydi. Agar mijozning moliyaviy ahvoli bankni qanoatlantirsa mijoz kredit kartochka egasiga aylanadi.
Mana shu kabi jarayonlar O’zbekistonda ham rivoj topmoqda. Deyarli mavjud barcha banklarning hammasida plastik kartochka emissiyasi mavjud. Bu borada
«O’zbekiston tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki», «Tadbirkor bank», «Asaka bank» kabi banklar boshqa banklarga nisbatan bu kabi kredit kartochkalar emissiyasi, kartochka turlari ko’pligi bilan ajralib turadi.