2 Боб На¢д пулсиз ¦исоб-китоблар ва нот¤ловлар муаммоси

4§. Naqd pulsiz hisob-kitoblar bo’yicha bank nazorati.

Ko’pgina rivojlangan mamlakatlarda bank tizimlari iqtisodiyotning boshqa tizimlariga nisbatan kuchaytirilgan nazorat va tekshiruv ob’ektlari hisoblanadi, chunki tijorat banklari o’z mijozlari hisoblangan davlat tashkilotlari, tijorat korxonalari va xususiy shaxslarning manfaatlari himoyalanishi uchun javob beradi. Shu sababli davlat respublika bank tizimining barqarorligi, bu barqarorlik xuquqiy ta’minlanishi va uning rivojlanishidan manfaatdordir. Respublika iqtisodiyotida davlat asosiy islohotchi bo’lsa, bank tizimida esa bu vazifa Respublika Markaziy bankiga yuklatilgan. «Markaziy bank to’g’risida»gi qonunining, 3-moddasida ko’rsatilgandek, Markaziy bankning asosiy vazifalaridan biri - respublikada to’lovlarning samarali tizimini tashkil etish va ta’minlashdan iboratdir.
Markaziy bank tejamkor to’lovlar tizimini ta’minlash maqsadida milliy to’lovlar tizimining yaqin kelgusidagi istiqbollari va rivojlanish strategiyasini belgilaydi. To’lovlar tizimi sohasida bosh moliyaviy maqsad, joylarda pul mablag’larini xavfsiz va samarali o’tkazishdan iborat. Naqd pulsiz hisob-kitoblarni o’tkazishdagi tejamkorlik masalasi esa to’lovlar tizimi samaradorligini baholashning asosiy mezonlaridan biridir.
Iqtisodiyotdagi naqd pulsiz hisob-kitoblarning samaradorligini oshirish maqsadida Markaziy bank tomonidan «Naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish to’g’risida» Nizom ishlab chiqildi va 2002 yil 12 yanvarda O’zbekiston Respublikasi Markaziy bank Boshqaruvi tomonidan tasdiqlandi. «Naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish to’g’risida»gi Nizom fuqarolik kodeksi. «Markaziy bank to’g’risida»gi «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi, «O’zbekiston Respublikasi korxonalari to’g’risida»gi Qonunlar va Markaziy bankning O’zbekiston Respublikasi hududida naqd pulsiz hisob-kitoblarni tartibga soluvchi boshqa me’yoriy hujjatlarga muvofiq ishlab chiqilgan. Ushbu Nizomning bir maromda ko’llanilishi mamlakatning butun iqtisodiy makonida hisob-kitoblarning uzluksizligini ta’minlaydi.
Iqtisodiyotdagi naqd pulsiz hisob-kitoblarning o’tkazilishi ustidan nazorat Nizomda ko’rsatib o’tilgan naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil etish printsiplarning bajarilishini tekshirishdan boshlanadi. Korxona va tashkilotlarning pul mablag’lari bankdagi depozitlar bo’yicha hisobvaraqlarda saqlangani uchun naqd pulsiz hisob- kitoblarning barchasi banklardagi hisobvaraqlardan o’tkaziladi, bu esa, korxona va tashkilotlarning kunlik faoliyatining bank tomonidan nazorat qilib turishga sharoit yaratadi. Shu bilan birga xo’jaliklar va yuqori tashkilotlar o’rtasida ham o’zaro nazoratni yuzaga keltiradi.
Mulkchlik shakllarining xilma-xilligi xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning faoliyati tovar-pul munosabatlari rivojlanishi sharoitida naqd pulsiz hisob-kitoblar qoidalari xo’jalik organlari tomonidan hisob-kitob shakllarini erkin tanlash printsiplardan kelib chiqadi va ular shartnomalarda mustahkamlanadi. Xo’jalik organlarining shartnomaviy munosabatlariga bank aralashmaydi. Xo’jaliklar o’zaro hisob-kitoblarda Nizomda ko’rsatilgan istagan naqd pulsiz hisob-kitob shaklidan foydalanishlari mumkin. Bank esa naqd pulsiz hisob-kitoblar bo’yicha nazoratni naqd pulsiz hisob-kitob shakli bo’yicha operatsiyalarni amalga oshirish davrida olib boradi. Eng avvalo, hisob-kitob hujjatlarini qabul qilishda ularning to’g’ri va to’liq rasmiylashtirilganligi xamda o’z vaqtida taqdim etilayotganligi tekshiriladi.
Hisob-kitob operatsiyalari amalga oshirilayotganda asosiy e’tibor hisob-kitob hujjatlarining tovarliligini nazorat qilishga qaratiladi. Korxonalarning davlat tassarufidan chiqarilayotgan bir vaqtda davlatga qarashli korxona va tashkilotlardan boshqa mulkchilik shakllariga tegishli korxona va tashkilotlarga pul o’tkazishni kuchliroq nazorat qilishni davr taqazo etadi. Shu maqsadda, davlat korxonalaridan xususiy korxonalar nomiga kelib tushgan pul mablag’lari avval alohida hisob varaqqa o’tkazib turiladi, 3 kun ichida xususiy korxona rahbarlari tomonidan tovar jo’natilgani, xizmatlar bajarilgani haqidagi va boshqa kerakli hujjatlar taqdim qilishlari lozim. Ushbu hujjatlar bankka taqdim qilingandan so’ng aloxida hisobvaraqdagi pul mablag’lari o’tkazishi lozim bo’lgan hisob varaqga o’tkaziladi. Agar tovar jo’natilganligi haqidagi hujjatlar bankka taqdim etilmasa, egasiga qaytariladi. Chunki, asossiz hisob-kitob hujjatlarini taqdim qilish to’lov tizimidagi jiddiy qonunbuzarchilik hisoblalanadi, hamda korxona va tashkilotlarning mavqeini va moliyaviy faoliyatini izdan chiqaradi. Bank agar korxona va tashkilotlar tomonidan nokonuniy hisob-kitoblar rasmiylashtirilganligini aniqlasa, jarima undirish va boshqa chora-tadbirlardan tashqari korxona yuqori tashkiloti va huquqiy organlarni ham bu haqda xabardor qiladi.
Bank muassasalari korxona va tashkilotlarning o’zaro shartnoma va majburiyatlarining bajarilishi ustidan ham qisman bo’lsada, nazorat qiladilar. Lekin bank shartnoma shartlarining buzilish sabablari, yoki kelib chiqish sabablarini aniqlashga aralashmaydi va tahlil etmaydi. Shartnoma shartlarining bajarilishi, hisob- kitoblarning o’z vaqtida tashkil etilishini ta’minlashda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning «Xalq xo’jaligida hisob-kitoblarni o’z vaqtida o’tkazish uchun korxona va tashkilotlar raxbarlari ma’suliyatini oshirish chora-tadbirlari» to’g’risidagi Farmoni alohida o’rin tutadi. 1995 yil 12 mayda chiqarilgan ushbu Farmonga asosan, mulk shaklidan qat’iy nazar, har qanday korxona yoki tashkilot olinadigan mahsulot qiymatining albatta 15 foizidan kam bo’lmagan miqdorini oldindan to’lashi kerak. Bu jarayon ham bank nazorati orqali o’tadi. Bundan tashqari, xar qanday korxona uchun u jo’natgan mahsulot yoki ko’rsatgan xizmatning to’lov puli 60 kun ichida bankka kelib tushmasa, bu summa korxonaning debitorlik qarzi hisoblanadi. Bunday xolga yo’l qo’ygan korxona hamda bosh buxgalterlari ma’muriy, zarur bo’lgan hollarda esa jinoiy javobgarlikka tortiladilar.
Respublikada korxona va tashkilotlar o’rtasida to’lov intizomini yaxshilash maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining yana bir «Hisob-kitoblar tizimi hamda to’lov intizomini mustaxkamlash chora-tadbirlari to’g’risida»gi 1996 yil 24 yanvardagi Farmoni chiqarildi. Farmonda korxona va tashkilotlar tomonidan 15 foizdan kam bo’lmagan avans to’lovlari to’lanishi majburiyligi, to’lov topshiriqnomalarida qat’iy ravishda shartnoma nomeri, to’lov tartibi; avans to’lovining miqdori ko’rsatilishi shart qilib belgilandi. Bunday Farmonning chiqarilishiga asosiy sabab, xalq xo’jaligida o’zaro debitorlik va kreditorlik qarzdorliklarining mavjudligidir. O’zbekistonda o’zaro debitorlik va kreditorlik qarzlarning yuzaga kelishi ob’ektiv va sub’ektiv omillarga bog’liq bo’lib, u ayrim hollarda xo’jaliklarni bankrot bo’lishiga olib kelmoqda yoki korxonalarning ishlab chiqarish jarayonlarining qisqarishiga, ishchi-xizmatchilar ish xaqining o’z vaqtida berolmay qolishiga sabab bo’lmoqda. Umuman, debitorlik va kreditorlik qarzlarning
ko’payishi iqtisodiyotda nochor va qoloq korxonalarning sonini oshishiga olib keladi, bu esa o’z navbatida bunday korxonalarga xizmat ko’rsatuvchi bank reytingini pasaytiradi.
Hozirgi kunda respublika iqtisodiyoti oldida turgan dolzarb muammolardan biri debitor va kreditor qarzdorliklar zanjirini echishdir. Umuman olganda, naqd pulsiz hisob-kitoblar ustidan bank nazoratini to’g’ri tashkil etish nafaqat bank o’z faoliyatini yuritishda, balki butun xalq xo’jaligidagi makroiqtisodiy darajadagi ko’rsatkichlarning xolatiga, ularning dinamikasiga ta’sir ko’rsatadi, iqtisodiyotdagi to’lov tizimini yaxshilashga yordam beradi.