2-amaliy mashg’ulot

Obrazlilik tamoyili. Obrazlilik- she’riyatning muhim sharti. Zero, obraz tasviriga jon bag’ishlaydi, poetik joziba baxsh etadi. Obrazsiz she’r bamisoli ryhsiz tandir. Chinakam she’rda chuqur mazmun oharli obraz vositasida ifodalanadi. Obraz timsolida nomoyon bo’lmas ekan, she’rning oddiy xabardan farqi qolmaydi.

Tuyg’uning samimiligi tamoyili. She’r texnikasining puxta egallangani, metafora va tashbehlarni o’rinli qo’llay olish ijod namunasining saviyasiga qo’yilgan talablarning ayrimlari, xalos. Agar she’rda tuyg’ular rost va samimiy bo’lmasa ko’ngillarga yetib bora olmaydi. Bu borada hazrat Navoiyning o’gitlariga muhtojmiz. Buyuk mutafakkir:

Nukta su yanglig’ eritur toshni,

Topsa haqiqat o’tidin choshni,

-deganda aynan tuyg’uning rost va samimiy bo’lishini nazarda tutgan.

She’r nasriy asardan ko’ra kuchliroq estetik ta’sir etib, o’ziga xos zavq bera olishi bilan ajralib turadi. Albatta bu bir tarifi, she’rda his-tuyg’uning mos ritm, musiqiy ohangda ifodalanishi bilan ham bog’liq, shu narsa she’rning tasirdorligini oshiradi. Biroq she’rning ta’sir kuchi ohangdorlikning o’zi bilangina ta’minlanmaydi. She’r his-tuyg’u ifodasi ekan, uning ta’siri ko’p jihatdan shu his-tuyg’uning qanday ifoda etilishiga ham bog’liq bo’ladi. She’riy ifoda obraz asosida amalga oshib, obrazda shoir o’z his-tuyg’ularini tavsiflab yoki xuddi musavvirday tasvirlab ifodalashi mumkin.

Yangi davr adabiyoti she’rning tashqi qurilishi, uning grafik shakli ham axamiyatli ifoda vositasi ekanligini ko’rsatadi. Jumladan, XX asr o’zbek she’riyatida zinapoya shaklidagi misralar, so’zlarni alohida misraga chiqarish, turli usullarda tovush tovlanishlarini berishga intilish, bosh harflar bilan yozish kabi qator usullarning keng ommalashgani buning dalilidir. O’tgan asrning oxirgi choragidan boshlab she’riyatimizda kuzatilgan ijodiy izlanishlar bu jabxani ham chetlab o’tmadi. Ammo shunday asarlar ham uchrab turadiki, bir qarashda buning nima ekanligini anglab olish juda mushkul tuyuladi.

Faxriyor qalamiga mansub “geometrik bahor” she’ri adabiyotimiz uchun yangi hodisa sanaladi. Boshi she’r shakli jihatdan, aniqrog’i, ifoda jihatdan o’ziga xos bo’lib, uning matnida turli grafik belgilardan muhim ifoda vositasi sifatida foydalangan. Yangi hodisaga munosabat ham turlicha: ayrimlar uni ma’qullaydi, ba’zilar shakilbozlikka moyillik deydi, boshqalar esa o’ta ketgan be’manilik deb qo’l siltab qo’yaqoladi. Aslida ham shundaymikan? Nahotki she’rdagi geometrik shakl, belgi va suratning lirik ifodaga taalluqli jihati yo’q bo’lsa.

XX asrga kelib shoirlar she’r shakli ustida ko’plab izlanishlar olib borishadi. Bunga o’sha davr san’atida sodir bo’lgan o’ziga xos o’zgarishlarni misol qilib ko’rsatish mumkin. San’atdagi ifoda usuli tubdan o’zgarib, ilk yo’nalishlardayoq (kubizm, fovizm) shaklining qiymati va ahamiyati ortdi. Shu davrda ijod qilgan modern shoirlar mavjud shakliy ifodani rivojlantira boshladilar. Xususan, fransuz shoiri G.Apolliner she’r shaklida keskin burilish yasaydi. Apolliner ma’lum bir shakilni yodga soluvchi ko’rinishda she’rlar bitadi. Uning she’rlari turlicha bo’lib, shoir ba’zan belgilar va suratlardan ham foydalangan. Apolliner o’zi yaratgan figurali she’rlarni kalligramma deb ataydi. Shoir 1918-yili “Kalligrammalar” nomli kitobini ham e’lon qilgan. Ammo u yaratgan kalligrammalar nazmning asl tabiatiga xos emasdi. Ular she’riyatning boshqa san’at turlari bilan sintezlashuvi mahsuli bo’lib, o’zining kalligrammalari haqida so’z yuritgan Apolliner: “Bu san’atning imkoniyatlari juda katta, biz unda rang-tasvir va musiqaning sintezini ko’rishimiz mumkin bo’ladi”, - deb yozadi.