2. Amaliy ishiı (4 saat) Mavzu

Minerallar. Er ichki va yuzasida xar xil fizik-kimyoviy holatda paydo bwlgan bir yoki bir nechta kimyoviy elementdan turuvchi tabiiy birikmalar minerallar deb nomlanadi. Misol uchun, Kvarts - S8O2, Kaltsit - CaCO3, Galenit - PbS, Gips – CaSO4 x H2O, Talk –Mg3(OH)2(S84O10) va boshqalar.
Minerallarning fizik xosiyatlari bwyicha qwyidagi turlarga bwlinadi.
1. Shakli
2. Rangi
3. Yoltiroqligi
4. Qattiqligi
5. Tutashligi
6. Nur wtkazuvchanligi
7. Zichligi
8. Wziga xos xususiyatlari
Minerallarning tutashligi (spaynost) va sinuvchanligi (izlom). Minerallarning parallel` qismlarga bwlinishi uning tutashligi darajasini aniqlaydi. Tutashligi va sinuvchanligi minerallar parallel bwlaklarga bwlinib ketishi uning tutashligi minerallar strukturaga va atmolarda parallel` kuch kam bwlgan joylarda uchrashadi. Tutashligi bwyicha qwyidagi turlarga bwlinadi.
1. Druz (shyotka)
2. Konkretsiya (aylana turida)
3. Oolit minerallar bwlgan boksit
4. Sekretsiya aylanasi
5. Oqim turidagi forma (shpatit va shpalatit)
Minerallarning rangi –doimiy G`idioxromotik` va uzgaruvchan G`alloxromotik buladi. Birinchisi minerallarning ichki tuzilishiga va tarkibiga, ikkinchisi esa minerallarning ichiga kirib kolgan Mayin rang beruvchi moddalarga boglik.
Doimiy rangli minerallar-yashil xlorit, ok albit, tilla sarik auripigment. Uzgaruvchan rangli mnerallarga-kvarts kiradi. Uning turlari oranj `serdalin` binafsha ametist`, kora marion, shaffof tog billuri, sarik tsitrin, yashil,xrizokraz, sutdek ok rangda buladi.
Minerallarning rangi 2 xilda aniqlanadi:
1. Tabiiy turida
2. Untoq orqali
V) Minerallarldın` fizik-diagnostik tu`rleri: minerallardın` qattılıg`ı, shaffofligi, jıltıraqlıg`ı, da`mi, magnitliligi. Japısqaqlıg`ı ha`m ht.b. laboratoriya sharayatında minyerallardı anıqlaw, diagnostika usılları. (2- soat)
Minerallarning qattiqligi. Xar bir mineral wz qatttiqlig darajasiga ega. Minerallarning qattiqligi ularning tashqi mexanik ta`siri orqali aniqlanadi. Aniqlash uchun minerallarning etaloni tashkil qilinadi. Bu etalonda minerallarni bir-biriga chizib kwrish orqali aniqlaymiz. Etalon mineral 10 turda bwladi. Ularning qattiqligi qwyidagicha joylashadi.
Qattiqlikni aniqlash uchun Moos shkalasi qabul qilingan. Bu shkalaga wnta mineral kiritilgan bwlib, ularning qattiqligi birinchisidan keyingisiga tomon ortib boradi, shunga kwra, har bir oldingi mineralni keyingisi chiza oladi. Qattiqlikni minerallarning yangi yuzasida aniqlash kerak. Tekshiriladigan mi­neralning yuzasiga qattiqlik shkalasidagi mineral bi­lan ohista botiriladi, masalan, magnetit ortoklaz bi­lan tirnalsa, lekin wzi ortoklazni tirnay olmasa u vaqtda magnetitning qattiqligi 6 dan kam bwladi. Biroq magnetitni apatit tirnay olmaydi, aksincha magnetit apatitda chiziq qoddiradi. Demak, magnetitning qattiqligi 5 dan kup. Shunday qilib magnetitning qattiqligi 5-6, ya`ni 5,5 bwladi.
Qattiqlik shkalasidagi minerallarning tartib raqami, masalan, olmos tal`kdan 10 barobar, kvarts esa 7 barobar qattiq degan ma`noni bildirmaydi. Agarda kvartsning qattiqligini 1 deb olsak, olmosning qattiq­ligi undan 1150 barobar ortiq, tal`kning qattiqligi kvar-tsnikidan 3500 barobar kam ekanligi maxsus asboblar yordamida aniq wlchashlarda ma`lum bwldi. Minerallarning q attiqligini qattiqlik shkalasi­dagi minerallardan foydalanmay qalam (qattikdigi 1), tirnoq (qattiqligi 2), bronza chaqa (qattiqligi 3,4-4), shisha (qattiqligi 5), pichoq (qattiqligi 6), kvarts yoki egov (qattiqligi 7) dan foydalanib aniqlash ancha oson. Qattikligi 1-2 bwlgan minerallar tirnoq bilan, 4 dan kam bwlgan minerallar bronza chaqasi (mis chaqasining qattiqligi 3) bilan tirnalishi amalda sinalgan.
Shishani tirnay olmaydigan minerallarning qattiq­ligi 5, shishani tirnab kvartsni tirnamaydigan minerallarniki 5-7 orasida bwladi. Ya`ni, wtkir pwlat pichoq bilan mineral yuzasiga chizilganda, uning ustida metallarning qora chizig`i qolsa mineralning qattiqligi 6 yoki undan bir oz kwproq bwladi.
Ulanish - minerallarning eng muhim aniqlash belgilaridan biri. Ulanish, bu kristallik minerallarning tekisliklar bwylab bir va bir necha kristallografik ywna-lishlar bwiicha, oynadek yaltiroq tekis yuza hosil qili-shidir. Bunday tekis yuzaulanish tekiashgideb yuritiladi. U uncha mayda bwlmagan mineral donalarda aniqlanadi.
Kristallarning yonlari kwpincha ulanish tekisligi deb yuritiladi. Ulanish tekisligi kwrinishi va yaltiroqligi bilan kristallning tomonlaridan farq qiladi.