2 -tema «Arqa Atlantikalıq birlespesi (nato) dıń payda bolıwı»

Birinchi kengayish

18-fevral 1952	Yunoniston	1974-jıldan 1980-jılǵasha Grekiston blokdıń basqa aǵzası — Turkiya menen krizis munasábetleri sebepli NATO áskeriy shólkeminde qatnaspaydı.
18-fevral 1952	Turkiya
Ikkinchi kengayish
9-may 1955	Germaniya	Tek Batıs Germaniya qosıladı, Saar GFR menen 1957-jılda birlesedi, GDR — 3-oktyabr 1990 -jılda.
Uchinchi kengayish
30-may 1982	Ispaniya	2001-jılı, Ispaniyanı sotsialistlar basqara baslaǵannan keyin Ispaniya NATOning áskeriy shólkemlerinen shıǵadı, biraq NATOning aǵzası bolıp qolaveradi.
To‘rtinchi kengayish
12 mart 1999	Mojariston
12 mart 1999	Polsha
12 mart 1999	Chexiya
Beshinchi kengayish
29 mart 2004	Bolgariya
29 mart 2004	Latviya
29 mart 2004	Litva
29 mart 2004	Ruminiya
29 mart 2004	Slovakiya
29 mart 2004	Estoniya
Oltinchi kengayish
1 aprel 2009	Albaniya
1 aprel 2009	Xorvatiya

3-oqıw sorawı : Arqa Atlantikalıq Áskeriy Blokı (NATO) dıń strukturalıq dúzilisi.

NATO házirgi kúnde 28 mámleketti óz ishine alǵan shólkem bolıp tabıladı. Bul shólkem qamrovida Júzlegen komitetler, gruppalar, hizmat basqarıwları yamasa áskerler hám puqaralar sheńberi astındaǵı joybarlaw bólindileri bar. Sonıń menen birge shólkem quramında mutahassislarni tayarlaw hám tayınlıqtan ótkeriw oqıw orayları iskerlik kórsetedi. NATO zárúr qararlar yamasa sharalar kóriw Shártnamaların qabıllaw ushın mámleket aǵzaların eki taypaǵa boladı — dáldalshılar hám de rezervlar gruppaları, ushırasıwlar ótkeriw hám basqa wazıypalar sheshimlerin alyansga aǵza mámleketlerdi ulıwma komandalıq qızıǵıwshılıqları hám tassavuroti kompleksine názer tastap kórip shıǵadı. Turaqlı barlıq operatsiyalar ótkerilish ushın aqshalar, shólkem astındaǵı áskerlerge, zálel kórgen puqaralarǵa NATO byudjetinen pul ajratıladı. Finanslıq jaǵdayı qatnasıp atırǵan mámleketler menen birge hal etilip NATO ǵáziynesi finanslashtiriladi.

Yadroviy turaqlılıq toparı :

NATO mámleketleriniń qorǵaw ministrleri hám qorǵaw joybarlaw komiteti jumısında qatnasadıganlar birpara zárúrli jaǵdaylarda yamasa ayrıqshaǵı jaǵdaylarda yadroviy joybarlaw toparı quramı astında ushırasıwadı. Bul gruppa aǵzaları jıynalǵanda yadroviy siyasat (qawipsizlik, qorǵaw, informatsiya sistemaları, basqarıw, yadroviy qurallar ) keń sheńberde talqılaw etilip hám ámelde targ'ib etiledi.

Joqarı dárejeli gruppa :

Bul gruppa NATOning joybarlaw sorawları hám yadroviy siyasat shólkemleri boyınsha joqarı konsultativ organ retinde jumıs Júrgizedi hám de NATOning eń tiykarǵı máseleler kórip shıǵilıwında bul gruppanıń áhmiyeti bólek rol oynaydı.

Operativ analiziy gruppa :

Dáslepki bar NATO mámleketleri hám hákimiyat basshıları 1999 -jıldıń aprel sheshe Vashington daǵı ushırasıwında Bolqon, Somali, Gaiti hám basqa aymaqlardaǵı ótkerilgen al'yans háreketlerinen NATO mámleketleriniń ózleri arasında ǵalabalıq krizisqa Júz tutayotgani belgilengen. 1990 -jıllarda jáhándıń hár bir múyeshinde teńilgan NATO shólkemi bul jaǵdaydan keyin analizshiler NATOni bul hatti háreketlerin Arqa Atlantikalıq kúshleri paydasız joǵatılıwı retinde bahalawishdi. Sol sebepli házirgi waqıtlarda bul analiziy gruppa NATOni usınıń menen birge Evropa mámleketleri húkimetlerin ashıq Júzin ayqın hám anıqlıq menen úyreniwip atır. Analiziy gruppa aǵzaları bas xatker hám orınbasarlarınıń qadaǵalawı astında bir neshe háptede jıynalısıp sol kungacha jáhánda bolıp ótken hádiyselerdi analiz etiwib, olarǵa qarsı arnawlı sharalar qabıl etiledi.

Joqarı bas komandirlik:

Joqarı bas komandirlik organı NATO shólkemi ishinde barlıq orınlanǵan áskeriy júriwler hám hudulardagi turaqlılıqtı saqlaw ushın qatań juwapker bolıp tabıladı. Bul organ juwapkerlikti óz moynına alǵanı sebepli NATOdagi siyasiy hám áskeriy sorawlarǵa juwap beriw hám de tiyisli usınıslar engiziw huqıqına iye esaplanadı. Joqarı bas komandirlik organı bir waqtıniń ózinde aǵza mámleketler bas xatkerler tásirden erkin halda jumıs júrgizedi hám milliy húkimetke tiyisli barlıq sorawlarǵa sheshim tabıw zárúriyatı menen juwapker bolıp tabıladı.

NATO máslahátlesleri organı :

Arqa Atlantikalıqtıń Shártnaması razılıǵı tiykarında shólkem astındaǵı mámleketlerdiń mudamı qatnasıwı qa'tiyligi menen saylaǵanı aǵzalarınan ibarat bolǵan NATO Máslahát organı atlı basshı organ ámeldegi bolıp, bul organ wákilleri belgili bir háptede ushırasıw járiyalay otirip, aldına qoyılǵan mashqalalardi sheshimin talqılaw ushın jıynalısadı.

Bul Máslahát organına aǵza bolǵan mámleketleriniń Sırtqı jumıslar ministri (kami menen jılına eki ret), qorǵaw ministri (zárúriyat tárepinen) hám basshıları hám de NATO húkimeti baslıqları da qatnasıwadı. Nato Máslahát organı ushırasıwlarında shólkemdiń alıp baratırǵan jumısları strategiyası hám ústinligin joqarı dárejede anıqlap kórip shıǵıladı. Hámme dárejelerde bul organ NATO qádem qoyıp atırǵan islerdi shólkemge aǵza mámleketlerdi deklaratsiya túsinikleri menen kórsetip beriw hám baylanıslı mashqalalardi sheshiw sonıń menen birge tiykarǵı qararlardı sheshimin sheshiw huqıqına iye. Arqa Atlantikalıq Shártnamasına aǵza mámleketler shólkem ishinde teń haqılı esaplanadi hám óz-ara NATO máslahát komiteti jıynalısları keń sheńber stol átirapında ótkerilip, qoyılǵan máseleler barlıqtıń bir dawıslıq sheshimi menen qabıl etiledi. NATOning turaqlı bas xatkeri baslıq etiwi, elshiniń jasına salıstırǵanda jáne onıń úlken járdemshisi retinde jumıs júrgizedi. NATO Máslahát organı baslıǵı hár jıllıq ótkeriletuǵın álippe tártibi menen sırtqı jumıslar ministri dárejesinde saylanadı. Organ Shólkemdiń iskerligin tabıslı hám barlıq strukturaların jaratıw ushın juwapker etip tayınlanǵan. Bul Máslahát organı sheshimleri jıyınlarda qatnasqan baslıqlar orınbasarları, olardıń máslahátshileri hám konsultantlari juwapkerlik komitetleri hám de ierarxiya tártibindegi anıqlıqları arqalı jaqsıǵana sol tártipte tayarlanadı. NATO Máslahát organınıń Konsultativ bólimi, bunda qatnasqan barlıq mámleketler wákilleri hám Bas xatker qol astındaǵı járdemshiler siyasiy sorawlar boyınsha Siyasiy Komitetke yondashilib máseleler óz-ara bóliw kóriledi.

NATO áskeriy komiteti:

NATOning eń joqarı áskeriy Júriwlerdi ótkeretuǵın arnawlı Nato áskeriy komiteti ámeldegi bolıp usılardan ibarat esaplanadi: shólkemge aǵza mámleketlerdiń joqarı ataqtaǵı áskerleri, komandirler, Islandiya puqaralar baslıǵı (áskeriy kúshke iye emesligi sebepli) hám ózleriniń áskeriy máselelerin Joqarǵı Keńes menen talqılaw ushın jılına eki márte jıynalısadı. Áskeriy komitet payda bolıwında NATO óziniń áskeriy rejimin uchga boldı hám, Bular :

- Evropadaǵı birlespediń joqarı komandirligi, bulardıń tiykarınan birlespege aǵza mámleketlikler komandirleriniń hamfikrligi astında jumıs Júrgizedi;

- Atlantikalıq okeanı komandirligi, bunda Atlantikalıq birlespein Joqarı komandirligi tárepinen basqarıladı ;

- Kanal komandirligi (bul erda La- Mansh buwazı názerde tutilyapti), bul komandirlikke barlıq áskeriy flot armiyası hám suw astı kúshleri xızmet etedi.

NATO áskeriy komitetiniń wazıypası birlespe mámleketler arasında, qolaversa dúnya mámleketleri arasında ápiwayı xalıq paraxatshiliqtin tilekleslik retinde saqlaw jobaların jetilistiriw jáne bul islerdi ámeliy túrde jonlashtirishdan ibarat esaplanadi. Evropa joqarı bas komandirlini Nato joqarı komandirligi (tiykarınan amerikalıq komandirler) qadaǵalaw etedi. Bul komandirlikke úsh Evropa áskeriy teatr komandirligi atınıń alǵan koloniyalar boysunadı :

- Arqa Evropa komandirligi

- Oraylıq Evropa komandirligi

- Qubla Evropa komandirligi

Bul sharalar arasında áskeriy komitet máselelerin NATO máslahátlesler komiteti tárepinen kórip shıǵıladı.

Qorǵawlar joybarlaw komiteti:

Shólkemde 1967-jıldıń dekabrinen Joqarı áskeriy hám siyasiy organ rukni astında Qorǵawlar joybarlaw komiteti shólkemlestirildi. Bul organ óziniń ishine alǵan qamtılǵanlıǵı nátiyjelerinde Máslahát organı menen teń haqılı bolıp tabıladı. Bul alyansning joqarı áskeriy húkimeti esaplanadi hám de strukturası turaqlı aǵza mámleketlikler baslıqlarınan quram tapqan bolıp, keminde eki jılda bir ret áskeriy baylanıslar menen qawipsizlikti taminlash barasidigi sorawlardı talqılawlaw ushın óz-ara mudofa ministrleri dárejesinde jıyınlar uYushtirilib hal etilip turıladı. Komitet NATOga aǵza mámleketlerdi ulıwma qawipsizlikti támiyinlew hám Kóteriw kózqarasın NATOning siyasiy húkimetine usınıs etip keledi. Qorǵawlar joybarlaw komiteti hár jıllıq qala hám mámleketler kóleminde tınısh xalıqtı qawipsizlik menen taminlashga tayınlıq natiyjeliligin asırıwına kómeklesedi. Krizis júz bergende yamasa urıs waqtında komitet urıs jaǵdayın bahalaw máslahátin usınıs etip, áskeriy kúshlerdiń paydalanılıwı hám jańa qaǵıydalar islep shıǵıwdı usınıs etedi. Bul komitet qararları menen derlik NATOning basqa máseleleri tez hal bolıpǵana qalmay usınıń menen birge tayınlıqlar, sheshimlerdiń qabıl etiliwi áhmiyetke iyelik etiw dárejede hám tikkeley baylanıslı.

Bas shtab:

NATOning áskeriy komiteti baslıqları hám Joqarı bas komandirlik organı menen birge joqarı áskeriy kórinetuǵındachilar hám de qurallı kúshler birlespesi retinde NATO bas qarargohida joqarı tekshelerden orın alǵanlar. Birlesken birlespe sheńberinde Evropa regionindegi eki komandirlikti óz maqsetlerine jóneltirediler.

Tiykarǵı qarargoh — Italiyanıń Neapol qalasında jaylasqan.

Atlantikalıqtıń joqarı komandirligi bes tiykarǵı bólindilerden ibarat :

- Arqa Atlantikalıq,

- Batıs Atlantikalıq,

- Qubla Atlantikalıq,

- Zarba beretuǵın flot,

- Suvosti kemeleriniń birlesken komandirligi.

Halqaro áskeriy shtat :

Áskeriy komitetke izbe-izlik boyınsha xalıq aralıq áskeriy shtat járdem beredi hám áskerlerden quram tapqan bolıp mámleketlik jumısların tuwrı dereklerde jóneltiriw qaǵıydası menen NATO tiykarǵı qarargohida iskerlik júrgizedi. Bul komitet NATOning sheshimlerin analiz etip tayarlaydı hám de áskeriy sheriklikti aǵza mámleketlerdiń ortasında úshinshi qatnasıwshı retinde pitim dúzedi (bul erda NATOning wákilleri hám oǵan aǵza mámleketlerden tısqarı bólek keltirilyapti). 2002 jılda shtat qatnasıwındaǵı iskerlikte 16 mıńǵa jaqın adam qatnasqan. Xalıq aralıq áskeriy shtat ha'yati NATO mámleketleri aǵzaları tárepinen usınıs etilgen dawagerlerdi Áskeriy komitet járdeminde saylaǵanı tórt Juldızlı komandir tárepinen basqarıladı. Bul komandir ózi menen birge besew bo'ysinadigan vitse-direktorlarǵa iye, bulardıń hár biri tiyisli shtab astında bólingen juwapkershiliklerge juwapker bolıp tabıladı (yaǵnıy jobalar hám siyasat boyınsha, analiziy ámeliyatlar, pitimler, regionlar qawipsizligi, qurallı hám áskeriy rezervlar). SHtab ishinde máslahátshiler toparı, konsultantlar hám qadaǵalawshılarǵa iye.

Ekonomikalıq komitet:

Mámleketler arasında hámme táreplama sheriklik maqsetlerin turmıslıqlastırıw hám NATO máselelerine tiyisli Shártnama jaratıw Ekonomikalıq komitet tárepinen óz moynına alınǵan hám bul komitet aǵza mámleketler arasında qızıqtırǵan sorawlar, yaǵnıy ekonomikalıq rawajlanıw hám de qawipsizlikti támiyinlew maqseti hám qorǵawǵa qábiletli mámleketler arasında ótkeriletuǵın forumdı kórip shıǵadı. Bul komitet tabiy tárepten ekonomikalıq sheriklik máselelerin talqılawda keń dúńyaǵa kózqaras hám Sharayat jaǵdayların qorǵaw qábiletine tayarlaw názeri menen názer saladı (byudjet degi áskeriy shıǵın qarjları, qorǵaw kompleksler sanaatınıń rawajlanıwı, qorǵaw jobaların ámelge asırıw ushın zárúrli rezervlar menen taminlash hám taǵı basqa ). Bul máseleler sheńberine kiretuǵın sorawlar boyınsha hár jılı NATO shólkemlestiriwshileri arasında ortaǵa taslanıp ekonomikalıq máseleler hám sheki onimler boyınsha dodalawlar etilip, nátiyjeni ámelde qollanıw etiledi. Bunday jıyınlardı tayarlaw hám ótkeriwge Ekonomikalıq komitet basshılıq etedi.

Komandirlik xatkeri:

Derlik kún bezew NATOning barlıq komitetleri iskerligindegi xalıq aralıq xatkeriyat jıyının húkimetke tayınlanǵan aǵza Komandir xatkeri basshılıǵında shólkemlestiriledi.

Komandirlik xatkeri bir waqtıniń ózinde NATO máslahátlesler organı baslıǵı, mudofalar joybarlaw komiteti, yadroviy jobalar toparı hám de NATOning basqa barlıq komitetlerdiń rásmiy baslıǵı wazıypasına tayınlanǵan. Bul shaxs dodalawlardı háreketlentiriw hám shólkemlestiriw, usınıń menen birge ámelde nátiyjeni ámelde qollanıw qılıw ilajların onıń sheshimi hám dúnyaǵa kóz qarasına tıykarlanıp kórip shıǵadı. Komandirlik xatkeriniń ózi NATO sheńberindegi aǵza mámleketler máselelerin talqılawı, tartıslar menen bólesiwi, óziniń jeke xızmetinen paydalanıwı hám qabıl etilgen qararlardı usınıw boyınsha tiyisli huqıqlardı qabıl etedi. Ol NATOning sırtqı kólemligi boyınsha tiykarǵı baslıǵı hám bólek húkimet yamasa jámiyet menen baylanıs etetuǵın úgitshisi esaplanadi. Birpara jaǵdaylarda bas xatker óz ornında bolmaǵanında, onıń wazıypaların waqtınsha barlıq komitetlerdiń orta dárejedegi baslıǵı, yaǵnıy bas xatker orınbasarı iyelep turadı.

Komandirlik xatkeriniń basqarıw kepillikine xalıq aralıq sherikler, Komandirlik xatkeriniń xızmeti ushın ajıratılǵan bes operatsiya bólimi, basqarma xızmeti hám finanslıq qadaǵalaw xızmetlerin kiredi hám qatań qaǵıydalarǵa ámel etip erkin paydalanıw huqıqına iye. Bul bólimlerdiń hár birine Komandirlik xatkeriniń járdemshilerinen biri basshılıq etedi. Járdemshi bolsa tiykarǵı komitet juwapkerligi bóliminiń baslıǵı esaplanadı. Komandirlik xatkeri NATO shólkeminiń Júrgizeip atırǵan jumıslarına ministrler dárejesinde ótew etiwshi xatker retinde juwapkerlikti óz moynına aladı.

NATOning jumıs alıp baratuǵın rásmiy tilleri anglichan tili hám fransuz tili bolıp tabıladı.

NATO mákemesi qarargohi Belgiya paytaxtı Brussel qalasından orın alǵan.

4-oqıw sorawı : Arqa Atlantikalıq Áskeriy Blokı (NATO) dıń ፆ Tınıshlıq jolındaǵı sheriklikፅ programması.

NATO shólkemge aǵza bolǵan Evropa mámleketlerinen tısqarı, taǵı bir neshe mámleketlikler menen pitim tuzdi hám Tınıshlıq jolında sheriklik atı menen atadi.

ፆ Tınıshlıq jolında sheriklikፆ programması qatnasıwshıları : Avstriya, Azerbaydjan, Armeniya, Belarus, Bosniya hám Gersegovina, Gruziya, Irlandiya, Kazaxstan, Kirgizstan, Makedoniya, Malta, Moldaviya, Rossiya, Serbiya, Tadjikistan, TurkmenistanÓzbekstan, Ukraina, F

inlandiya, Chernogoriya, Shvetsariya, Shvetsiya.

Mámleket	Pitimde qatnasıwı baslawı
Finlandiya	May 1994
Shvetsiya	May 1994
Turkmaniston	May 1994
Qirg‘iziston	Iyun 1994
Rossiya	Iyun 1994
O‘zbekiston	Iyul 1994
Belarus	Yanvar 1995
Avstriya	Fevral 1995
Shveysariya	Dekabr 1996
Irlandiya	Dekabr 1999
Tojikiston	Fevral 2002
Serbiya	Dekabr 2006
Malta	Aprel 1995 (1996 oktyabrine shekem); aprel 2008

Ózbekstan hám NATO ortasındaǵı sheriklik 1994-jıl 13-iyulda tastıyıqlanǵan NATOning „Tınıshlıq jolında sheriklikፆ programmasınıń dóńgelek pitimine muwapıq, hám de 1996 -jıldan baslap hár jıl islep shiǵarılatuǵın sherikliktiń zárúrli tarawların óz ishine alatuǵın (áskeriy tálim, qorǵaw siyasatı, terrorizmga qarsı gúres, ilimiy izertlewler, ayrıqsha jaǵdaylarda puqaralar qáwipsizligin támiyinlewdi joybarlaw ) serikshilik boyınsha individual programmalar sheńberinde ámelge asıriladı.

Ózbekstan hám NATOning EAHK sheńberindegi arnawlı jıynalıslarında, atap aytqanda EAHKning sırtqı jumıslar hám qorǵaw ministrleri, elshiler, siyasiy komitetler, joqarı áskeriy-siyasiy komitetler, „Tınıshlıq jolındaǵı fanፆ boyınsha Komiteti hám puqaralar qáwipsizligi boyınsha Komiteti jıynalıslarında qatnasıw etip kelip atır.

Xalıq aralıq ilimiy-texnikalıq sheriklikti rawajlandırıwda NATOga aǵza mámleketler menen sherikik, yaǵnıy NATOning pán komiteti bólek áhmiyetke iye boladı. Sońǵı jıllardaǵı Ózbekstannıń NATOga aǵza mámleketlikler menen sherikligi tájiriybesi onıń júdá nátiyjeli ekenligin kórsetip atır. Házirgi waqıtta Ózbekstanda NATO menen informatsion texnologiyalar, medicina hám basqa qatar joybarlar ámelge asırılıp atır. 2007-jıl may hám 2008-jıl oktyabr aylarında NATOning pán komiteti baslıǵı K. Uspelerning Ózbekstanǵa saparı sherikliktiń jáne de jańa basqıshlarǵa eliriwine dúmpish bolǵan.

2008-jıl 3 aprelde Ózbekstan Respublikası Prezidenti I. A. Karimov NATO Bas xatkeri Ya. Sxefferning usınısına qaray NATO/EAHKning Buharest qalasındaǵı sammitinde qatnastı hám Afganistanda turaqlılıqtı támiyinlew maqsetinde „6+3ፆ toparın shólkemlestiriw ǵayratın ilgeri surdi.

Ózbekstan hám NATO ortasındaǵı óz-ara baylanıslardı rawajlanıw máselelerin talqılaw maqsetinde Oraylıq Aziya hám Kavkaz mámleketleri boyınsha NATO Bas xatkeriniń arnawlı wákili R. Simmons Respublikaǵa bir neshe márte sapar buyırǵan.