2- раем. Бактерияларнинг асосий турлари

Бир ҳужайрали ёки содда жскиворлар
морфологияси
Тайёрланиш учун саволлар:

1. 
   Содда жонли организмларнинг тузилиши.
   
2. 
   Бир ҳужайрали ёки тубан организмлар таснифи.
   
3. 
   Содда жонзотлар сирасига кирувчи илдизоёқлилар, хивчинлилар, споралилар ва киприклиларнинг ўзига хос хусусиятлари.
   

Содда жонзотлар (Рго1охоа — бир ҳужанрага эга бўлган микроскопии тирик организмлардир. Улар тузилиши, шакли ва катталигига кўра жуда хилма-хилдир. Уларнинг ҳар бир тури катта-кичиклигига ёки ўлчами- га кўра фарқланиб туради (бир неча микрометрдан 2 см гача). Бактериялардан фарқли ўлароқ кўпгина бир ҳу- жайрали организмлар анча мураккаб тузилишга эга, уларнинг ҳужайрасида тугал ўзак кўзга ташланиб туради. Унинг цитоплазмасида эса тубан жонзотларга хос бўлган бир қатор ажралма органоидлар борлиги маълум. Ҳозирги кунда тубан жонзотларнпнг 15 мингта тури аниқланган бўлиб, улар асосан сув ва тупроқда сапрофит ҳаёт кечирадилар. Ленин улар орасида инсон ва жонзотларда турли касалликларни келтириб чиқа- радиган патоген хусусиятлилари ҳам учрайди. Тубан жонзотларнинг^цитоплазмаси икки қатламдан иборат: ташқи (эктоплазма) ва ички (эндоплазма). Эндоплазма ҳам ўта мураккаб шаклда тузилган бўлиб, унинг тарки- бида вакуоллар, киритмалар, яхши ривожланган мито- хондриялар учрайди. Узак ҳам ҳар хил чўзинчоқ шарси- мон, тухумсимон ва нотўғри ёки қийшиқ шаклда бўлиши мумкин. Бир ҳужайрали организмларнинг айримлари икки ўзакли бўлиб, улар макронуклеус ва микронуклеус деб аталади. Ҳужайрасининг қобиғи иккиқат бўлиб, таркиби- да бўғимоёқларнинг типига кирувчи ҳайвонларнинг гав- даларини ўраб турадиган қаттиқ модда, яъни хитин кўп бўлса, бундай зич ўрама кутикула дейилади. Тубан организмлардан баъзи турларининг қобнғи яримўтка- зувчан мембрана вазифасини бажарадиган, эгилувчан бўлса, бошқа бир хилларида умуман ҳужайра қобиғи бўлмайди, унинг ўрнига эктоплазмаси ривожланган бў- лади.
Бир ҳужайрали содда жонзотлар оддий бўлиниш ва жинсий йўл билан кўпаядилар. Кўпгина содда жонзот-


30




лар яшаш учун номувофиқ му-
ҳитга тушиб қолганда модда
алмашинуви кескин камайган,
мустаҳкам ҳужайра қобиғига
эга бўлган ҳаракатсиз ёки
турғун форма — циста ҳосил
бўлади. Циста энг содда орга-
иизмларнинг сиртқи пўсти бў-
либ, бу ўша жонзотни ташқи
муҳит таъсиридан сақлаш ва-
зифасини бажаради.
Бир ҳужайрали энг содда
жониворлар оёқ вазифасини
ўтайдиган махсус аъзоси (оёқ-
симон бўртма) псевдоподий
хивчинлар, киприкчалар ёрда-
мида ҳаракатланиш усулига кўра тасниф қилинган.