2 -mavzu: O`zbekiston insoniyat sivilizatsiyasinining qadimgi o`choqlaridan biri

xmlns:w="urn:schemas-microsoft-com:office:word"
xmlns="http://www.w3.org/TR/REC-html40">
2 -mavzu: O`zbekiston insoniyat sivilizatsiyasinining qadimgi o`choqlaridan biri
2 -mavzu: O`zbekiston insoniyat sivilizatsiyasinining
qadimgi o`choqlaridan biri:
Reja:

1. Jaxon sivilizatsiyalar tizimida. Markaziy Osiyo siviliizatsiyasining o`rni.

2.Ibtidoiy jamoa tuzumi; Uning tarixiy davrlari.

3. Bronza va temir davri yutuqlari.

4. Yurtimizdagi dastlabki davlatlar diniy eAvestoruza maqsadi:
Dunyoning turli burchaklarida yashaydigan halqlarning o`ziga xos tarixiy davrlari, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlari mavjud, ularning manaviy madaniyatini yuksalishi, qabilalar va xalqlar o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni o`rgatishdan iborat.

2 mavzudagi bilimlarning egallanganlik darajasini aniqlash uchun tayanch tushunchalar:

Sivilizatsiya tushunchasi; paleolit, mezolit, neolit, eneolit, bronza asri, temir asri antropogenez jarayoni, davlatchilik tushunchasi, diniy etibor nixoyatda kuchaygan bir davrda, O`zbekiston xududi eng qadimgi davrlardan boshlab jaxon sivilizatsiyasining o`choqlaridan biri ekanlagiga xech qanday shubxa qolmadi. Undan tashqari, nafaqat O`zbekiston, balki, butun O`rta Osiyo xududlarida olib borilayotgan keng miqyosdagi tadqiqot ishlarining natijalari xam Vatanimizning jaxon sivilizatsiyasida tutgan yuqori o`rnini yana bir bor tanaviy madaniyatning yuksalishi, qabilalar va xalqlar o`rtasidagi o`zaro munosabatlar bilan izohlanadi.

O`rta Osiyo sivilizatsiyasi turli xududlarda turli davrlarda paydo bo`ldi va rivojlandi. Misol uchun, janubiy xududlarda yashagan qadimgi qabilalar miloddan avvalgi VI ming yillikdayoq dexqonchilikka o`tib, unumdor xo`jalikni rivojlantirgan bo`lsa, bu davrda shimoliy xududlardagi qabilalar asosan ovchilik, baliqchilik va chorvachilikning ilk shakllari bilan shug`ullanganlar. Bu notekislik jarayonini tabiiy-geografik sharoitlar va o`zaro munosabatlar bilan izoxlash mumkin. Bu o`rinda O`rta Osiyoning cho`l va dasht xududlari xamda tog`oldi va daryo voxalari xududlarining rivojlanish darajasidagi madaniy notekislikni taqqoslab ko`rish (Kopetdog`, Xisor, Zarafshon tog` oldi xududlari xamda Qizilqum, Qoraqum, Qashqadaryo va Zarafshon voxasining dasht xududlari) muximdir.

Undan tashqari O`rta Osiyoda turli tuman madaniyat yaratgan qadimgi axolining neolit davridayoq, yasir ko`rsatgan.

O`zbekiston xududlaridagi eng qadimgi odamlarning manzilgoxlari Farg`ona vodiydagi Selung`ur, Toshkent viloyatidagi Ko`lbuloq, Buxorodagi Uchtut makonlaridan topilgan. Bu davr odamlari toshlardan qo`pol qurollar (chopperlar) yasab, termachilik va jamoa bo`lib ov qilish bilan shug`ullanishgan.

Ilk poleolit davri odamlari jismoniy jixatdan xam, aqliy jixatdan xam xozirgi odamlardan farq qilishgan. Tabiat oldida ojiz bo`lib, unda tayyor bo`lgan maxsulotlarni o`zlashtirganlar. Ular na diniy tushunchani, na dexqonchilikni va na chorvachilikni bilganlar.

O`rta paleolit davri makonlari Toshkent voxasidagi Obiraxmat, Xo`jakent, Samarqanddagi Omonqo`ton, Boysun tog`laridagi Teshiktosh makonlaridan topilgan. Obiraxmat makoni yoysimon shaklda bo`lib, bu yerda 10 m qalinlikdagi 21 ta madaniy qatlam aniqlangan. Topilmalar orasida nukleuslar, parrakchalar, o`tkir uchli sihchalar, qirg`ichlar uchraydi, shuningdek, turli xayvonlar suyaklari ham ko`pchilikni tashkil etadi. Yana bir mashxur yodgorlik Teshiktosh g`or makoni bo`lib bu yerdan turli-tuman qurollar va xayvon suyaklaridan tashqari, 9-10 yashar bolaning qabri qazib ochilgan. Qabrdagi murdaning yoniga turli tosh qurollar va arxar shoxi qadab qo`yilgan. O`rta paleolit davriga kelib ibtidoiy jamiyat odamlarining mehnat qurollari takomillashib turmushida yangi unsurlar paydo bo`la boshlaydi. Eng muhimi, ibtidoiy to`dadan urug`chilik jamoasiga o`tish boshlanadi. Shimoldan ulkan muzlik siljib kelishi natijasida olov kashf etiladi. Odamlar o`choqlar atroflarida to`planib ibtidoiy turar-joylarga asos soldilar. Jamoa bo`lib ov qilish paydo bo`ldi.

So`ngi paleolit qadimgi tosh asrining so`ngi bosqichidir. Bu davrga oid makonlar Ohongorondagi Ko`lbuloq, Toshkentning g`arbidagi Bo`zsuv 1, hamda Samarqand shahridan topilgan. Ulardan topilgan topilmalar orasida qirg`ichlar, kesgichlar, sihchalar, pichoqlar, boltalar kabi qurollar bor. Bu davrga kelib odamlar faqat tog`li xududlarda emas, tekisliklarga ham tarqala boshlaydilar. Bu davrning eng katta yutug`i urug`chilik tuzumiga (matriarxat) o`tilishidir.

Mezolit davri yodgorliklari Surxondaryodagi Machoy g`or - makonidan, Markaziy Farg`onaning ko`pgina yodgorliklaridan topib o`rganilgan. Bu davrga kelib muzlik yanada shimolga qaytadi. Hayvonot va o`simlik dunyosida katta o`zgarishlar sodir bo`ladi. Insoniyat o`z tarixidagi dastlabki murakkab moslama - o`q - yoyni kashf etadi.

Mezolit davri qurollari paleolitga nisbatan ihchamligi va sifatliligi bilan farq qiladi. Mezolit davri qabilalari asosan ovchilik va termachilik xo`jaligini yuritganlar.Bu davrning oxirlariga kelib dastlabki uy chorvachiligi yoki xayvonlarni xonakilashtirish boshlanadi.

Neolit davriga kelib qadimgi qabilalar xayotida katta - o`zgarishlar sodir bo`ladi. Bu davr odamlari aksariyat xollarda daryo sohillari va tarmoqlari yoqasida, ko`llar bo`ylarida yashab, tabiiy imkoniyatlardan kelib chiqib, baliqchilik va ovchilik yoki dehqonchilik va chorvachilik xamda qisman xunarmandchilik bilan shug`ullanganlar. Eng katta yutuqlardan biri - kulolchilikning paydo bo`lishidir. Shuningdek, bu davrga kelib to`qimachilik va qayiqsozlik ham paydo bo`ladi. Neolit davri qabilalari xo`jalik shakllariga qarab quyidagi madaniyatlarga bo`linadi: Joytun madaniyati, Kaltaminor madaniyati, Hisor madaniyati.

Joytun madaniyati. Janubiy Turkmaniston hududidagi mil. avv. XI-V ming yilliklarga oid madaniyat. Bu yerdan O`rta Osiyodagi birinchi paxsa uylar qoldiqlari, sopol idishlar namunalari aniqlangan. Aholisi asosan chorvachilik, dehqonchilik va qisman ovchilik bilan shug`ullangan.

Kaltaminor madaniyati. Qadimgi Xorazm hududidan topilgan bo`lib, mil. avv. V-IV ming yilliklarga oiddir. Topilmalar Kaltaminor qabilalarining baliqchilik, ovchilik va qisman hunarmandchilik bilan shug`ullanganligidan dalolat beradi.

Hisor madaniyati. Asosan, Hisor - Pomir tog`laridan topilgan. Mil. avv. V-IV ming yilliklarga oid. Hisorliklar sopol idishlar yasab, asosan chorvachilik, ovchilik, qisman termachilik bilan shug`ullanganlar.

Eneolit - mis-tosh davrida odamlar dastlabki metal bilan tanishdilar. Bu davrga kelib mis qurollar ancha takomillashgan bo`lsada, undan og`ir mehnat qurollari yasashning imkoni yo`q edi. Misdan asosan uy-ro`zg`or buyumlari, taqinchoqlar va xarbiy qurollar yasalgan. Eneolit davri yodgorliklari Buxoro viloyatining Lavlakon, Beshbuloq, Uchtut (mis koni) mavzelarida, Samarqand atroflarida (Sarazm madaniyati) topib tekshirilgan. Bu davrga kelib dehqonchilik O`rta Osiyoning shimoliy-sharqiy hududlariga ham yoyildi.

Hozirgi kunda ibtidoiy jamoa tuzumining turli sabablarga bahs bo`layotgan muammolaridan biri antropogonez - odamning paydo bo`lashi va rivojlanishidir. Turli hududlarda qadim zamonlarda yashagan ilg`or mutafakkirlar odamning paydo bo`lishi haqida ilmiy taat, xususan g`orlarning devorlariga turli tasvirlar chizish so`ngi paleolit davriga oiddir. O`rta Osiyodagi g`orlar, ungurlar va qoyatoshlarga ishlangan rasmlar mezolit davrida paydo bo`ladi. Neolit davriga kelib esa rivojlangan bosqichga ko`tariladi. Kaltimanor, Hisor, ayniqsa Joytun madaniyatiga mansub yodgorliklardan ibtidoiy sanni, mil. avv VIII-IV ming yilliklarga oiddir. Qoyatosh rasmlari orqali o`sha davr odamlarining ov, mehnat va jangovor qurollarini bilib olishimiz mumkin. Shuningdek, qoyatosh rasmlar qadimgi avlodlarimizning g`oyaviy qarashlari va diniy eni vohalarda, ko`llar, daryolar va soylar bo`ylarida dehqonchilikka, dasht va tog`oldi hududlarida chorvachilikka (mehnatning dastlabki yirik taqsimoti) o`tib oldi.

Bu davrga kelib O`rta Osiyoning ijtimoiy tuzumida ham o`zgarish jarayonlari bo`lib o`tdi. Urug`chilik tuzumi bronza davrida ham davom etgan bo`lsada, ona urug`ining mavqei yo`qolib bordi. Metal eritish va xo`jalikning rivojlanishi natijasida jamiyatda erkaklar mehnati va mavqei birinchi darajali ahamiyatga ega bo`lib bordi. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, bronza davri jamiyat taraqqiyotida, dehqonchilik, chorvachilik, ovchilik va xunarmandchilik rivojlanishida erkaklar yetakchilik qilganlar. Ayollar erkaklar ishlab chiqargan narsalarni istezi birlari qashshoqlashib ularga qaram bo`lib boradi.

Bronza davriga mansub madaniyat izlari O`zbekistonda dastlab Xorazm, keyinchalik esa Zarafshon va Qashqadaryo hamda Farg`ona vodiylarida topilgan. Bu hududlardagi manzilgohlarni o`rganib shunday xulosa chiqarish mumkinki, bu davrda ikki xil madaniyat xukum surgan. Birinchisi dehqonchilik bilan shug`ullanadigan qabilalar madaniyati. Ikkinchisi, qurg`oqchilik yerlarda, tog`oldi yaylovlarda chorvachilik bilan shug`ullanuvchilar. Metalldan ishlangan qurollar qadimgi ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotni tezlashtirgani tufayli Markaziy Osiyo dasht va tog` oldi xududlarida yashagan aholi boshqa aholidan (dehqonlardan) ajralib chiqadi va asosan chorvachilik bilan mashg`ul bo`ladi. Bu tarixiy jarayon kishilik jamiyati taraqqiyotidagi dastlabki yirik mehnat taqsimoti edi.

O`zbekistonda bronza davrida asosan chorvachilik va dehqonchilik bilan shug`ullangan qabilalarning moddiy-madaniy yodgorliklari Xorazmdagi Tozabog`yob madaniyati (atrofdagi kanal nomi) nomi bilan mashhur. Tozabog`yob madaniyatiga mansub Ko`kcha makoni atrofidan qadimiy mozorlar ochilgan. Qabrdagi o`liklar bukchaytirib, boshlari g`arbga qaratib qo`yilgan. Bosh tomonda idishlar va bronza, zeb-ziynatlar topilgan. Umuman olganda, Tozabog`yob madaniyatiga mansub yodgorliklar Xorazmda 50 dan ziyodi o`rganilgan.

Xorazmda tekshirilgan so`ngi bronza davri yodgorliklari Amirobod madaniyati nomi bilan atalgan. Bu davr yodgorliklari yarim yerto`la, turar joy, sug`orish inshootlari izlari va qo`lda yasalgan sopol idishlar bilan izohlanadi.

Ilmiy adabiyotlarda quyi Zarafshon bronza davri yodgorlaklari Zamonbobo nomi bilan ataladi. Ochilgan 46 ta qabr qoldiqlaridan 8 tasi juft 28 tasi esa yakka holda dafn etilgan jasad skeletlari qayd etildi. Xatto ikki qabrda kattalar yoniga yosh bola jasadi qo`yilgani aniqlangan. Erkaklar qabrlaridan asosan o`q - yoy paykonlari, pichoqlar, tosh qurollar, ayollar qabrlarida esa sopol idishlar bilan bir qatorda bronza ko`zgu, surmadon, upadon kabi pardoz buyumlari, qimmatbaho va yarim qimmatbaho toshlardan turli shaklda ishlangan munchoq va marjonlar qayd etildi.

Zamonboboliklar asosan, dehqonchilik va xonaki chorvachilik bilan kun kechirib, chaylasimon kulbalarda istiqomat qilganlar.

Zamonbobolik jamoasida xunarmandchilikning turli tarmoqlari, xususan kulolchilik, bronzani eritib undan xar xil ashyolar yasash, ayniqsa toshni ishlash texnikasi ancha rivojlangan.

Sopollitepa topilmalari mil. avv. II ming yillikning birinchi yarmi va o`rtalariga oiddir, ilmiy adabiyotlarda i nomi bilan mashxur va O`zbekistonning janubdagi dastlabki dehqonchilik qishlog`i hisoblanadi.