2- мавзу. Марказий Осиё цивилизация ўчоқларидан бири

Замонбобо – милоддан аввалги 3–2 мингйилликларда яшаган қадимги чорвадор ва зироатчилар ёдгорлиги. Бухоро вилоятининг Қоракўл туманида жойлашган.
Сополлитепа – бронза даврининг Ўзбекистон жанубидаги милоддан аввалги 2–мингйилликка оид манзилгоҳи.
Саразм – энеолит ва бронза даври қадим зироатчиларининг милоддан аввалги 3–2 мингйилликларга доир манзилгоҳи.
Жарқўтон – ҳозирги Сурхондарё вилоятининг Шеробод тумани яқинидаги манзилгоҳ бўлиб, жарлик устидаги қўтон деган маънони англатади.
Тозабоғёб маданияти – милоддан аввалги 2–мингйиллик ўрталарида Амударёнинг қуйи оқимларида яшаган зироатчи ва чорвадор қабилалар маданиятидир.
Бронза давридаги илк шаҳарларга Сополлитепа, Жарқўтон ва Афросиёб шаҳар харобалари киради. Ундан ташқари сўнгги бронза даври ва темир даврига ўтиш давридаги манзилгоҳларга эса Хоразм (Якка порсон, Тагискен мақбараси), Чуст маданияти (Фарғона водийси), Кучуктепа, Бўйрачи, Бандихон, Қизилтепа (Сурхондарё вилояти), Сангиртепа, Янгитепа, Ерқўрғон (Қашқадарё воҳаси) кабилар киради.
Археологлар Сополлитепа ёдгорлигини қазиб ўрганишганида бронза даврига хос кенотафларни топишган. Бу шундан далолта берадики, Сополлитепа аҳолиси “у дунё”га ишонишган. Марҳумнинг жасадини унинг шахсий буюмларини билан дафн этишган. Агар инсон бедарак йўқолса, унинг руҳини дафн этганлар. Қабрга сопол идишлар ва бронза буюмлар қўйилган. Олимлар бундай қабрни кенотаф деб атаганлар. Бир сўз билан айтганда кенотаф – майитсиз қабр.
Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, инсон ўзининг ақлу заковати ва тафаккури орқали юксак ривожланиш даражасига етиб келган. Айнан бизнинг ҳудудимизда инсониятнинг цивилизацион тараққиёти кўплаб тарихчи олимларимиз томонидан ўрганилиб исботлаб берилган. Инсон ўзининг онги орқали биологик мавжудотдан ижтимоий мавжудотга айлана олди (Ҳомо ҳабилисдан ҳомо сапиенсга), ҳайвонот дунёсига ажралиб чиқди. Ҳудудимизда қадимги даврлардан бошлаб чорвачилик, деҳқонличилик, боғдорчилик, полизчилик, савдо ва ҳунармандчилик маданиятлари таркиб топди. Бу ерда яшаган энг қадимги одамлар ҳам яратувчанликни ўзида мужассам этган.
Албатта, ибтидоий даврнинг ўзига хос маънавий асослари мавжуд.
Уларда ҳам байрамлар, маросимлар бўлганлиги, содда тасвирий санъат ривожланганлигини олимлар аниқлаган. Ибтидоий одамлар қояларга кўпроқ ов ва табиат манзараларини акс эттирганлар (Такалисой, Сармишсой, Зараутсой, Соймалитош). Қадимги одамлар нимадандир ғазабланса ёки хурсандчилик (чақалоқ туғилса ёхуд ов бароридан келса) бўлса олов атрофида айланиб рақс тушганлар.
Ибтидоий даврда тиббиётнинг содда куртаклари намоён бўла бошлаган. Бундай соддалик тиббиёт деб аталмаса, ўша даврларда инсонлар ўзларини ҳимоя қилишдаги ижтимоий зарурат деб қараганлар. Афросиёб харобаларидан туйнуги қуёш кўпроқ тушадиган томонга қараб қурилган уй ичидаги махсус хоналар топилган. Археологлар берган маълумотларга қараганда, бу аёлларнинг туғруқ жараёнидаги хоналар бўлган ва биринчи доялар ҳам аёллар бўлишган. Шунингдек, одам калла суягининг трипанация қилинган бўлаги, уйларнинг бурчакларидан зарарли ҳашаротларни қириб юборувчи ўт–уланларнинг куйган қолдиқлари топилган. Демак, буни санитария гигиенанинг илк куртаклари дейиш мумкин.
Шунинг учун ҳам тарих фанида инсониятнинг илк пайдо бўлишини ўрганиш муҳим аҳамият касб этади. Негаки, бугунги фан техника, қишлоқ хўжалиги ютуқларига қадимги даврлардан бошлаб асос солинган. Фақат бу кейинчалик инсоният томонидан янада такомиллашиб борди.