Гулларнинг
диаметри
кичрайиб,
тожибаргларнинг
найчалари
узунлашган. Бу эса уз навбатида хашаротлар хартумчаларининг
ривожланишига
олиб
келган.
Пардаканотли,
кушканотли
ва
тангачаканотли хашаротлар асосий чангловчиларга айланишган.
Умурткали хайвонлар
(кушлар,
куршапалаклар,
кемирувчилар)
асалширали усимликлар тараккиётига кейинчалик кушилишган, лекин
улар тропик урмон усимликларининг чангланиш ж араёнида
мухим
роль уйнай бошлаган.
Маълумки, хашаротлар гулдан озик (гул чанги ва нектар) олиш
учун келишади. Бундан ташкари, улар гулларга бошпана излаб,
гулларга тухум куйиш, курилиш материалларини йигиш ва бошка
сабабларга кура кунишади.
Гул чанги хашаротлар гулдан оладиган асосий озик манбаи
хисобланади. Уларнинг таркибида оксиллар, ёгл ар ,
углеводлар,
ферментлар ва витаминлар юкори сифатли озикалар хисобланади. Шу
сабабли хашаротлар нафакат энтомофил, балки анемофил усимликлар
гул чангини хам йигишади, бунда уларни чанглантиришмайди. Чанг
хосил киладиган анемофил усимликлар чангловчи хашаротларни
чалгитиши натижасида баъзан энтомофил усимликлар чангланишига
билвосита таъсир хам курсатиши мумкин ва уларнинг чангланиш
интенсивлиги пасайиши мумкин. Энтомофил ва анемофил усимликлар
гул чангларининг ким ёвий таркибида катта фарклари булади.
Биринчисида у
ёF л а р
ва
оксилларга,
иккинчисида
эса -
углеводларга, асосан, крахмалга бой булади. Шунинг учун хам
энтомофил усимликлар гул чанги озик сифатида анемофилларникига
нисбатан устунликка эга булади.
Энтомофил усимликлар гул чангининг бир-бирига ёпиш иш и ва
гулга келган хашаротларга ёпишкоклиги 2 усулда амалга ошади:
1. гул чанги ажратадиган полленкит деб аталадиган ёпиш кок
модда ёрдамида;
2. эгилувчан махсус виссин ипчалар ёрдам ида хашаротларнинг
танасига ёпиш ади.
Гул чангининг х а ётч а н л и ги бир неча кунни ташкил килади. Сув
гул чанги учун халокатли таъсир курсатади. Усимликларда уни ём ги р
ва шудрингдан саклашнинг бир канча мосланишлари мавжуд.
Масалан, ёгингарчилик вактида кунгирокгул ва ангишвонагулларда
гул огизчаларининг пастга караган холда туриши,
сугурутда
гулбандининг эгилиши, эрбахоси усимлигида гулларнинг ёмгирдан
олдин ёпилиш и, ялпизда юкориги лаблар орасида булиши ва хоказо.
71
Барча чангловчи хашаротлар учун нектар хам озик манбаи
хисобланади. Улар гулларнинг махсус экскретор безларида -
нектардонларда хосил булиб, одатда рангсиз булади.
Унинг таркибида
шакарнинг сувдаги эритмаси - фруктоза, сахароза, мальтоза ва
бошкалар булади. Шакарнинг нектардаги концентрацияси усимлик
турига ва ташки мухит шароитларига боглик булиб, 70-80 % гача
боради. Одатда эса, унинг концентрацияси 30-50%
атрофида булиб,
кун давомида узгариб туради. Юкори ва паст концентрацияли
нектарларга асаларилар боришмайди. Нектар таркибида шакардан
ташкари
аминокислоталар,
оксиллар,
органик
кислоталар,
витаминлар, алкалоидлар, гликозидлар булиши мумкин.
Гулларнинг
ривожланиш
стадияларига
боглик
равишда
нектарнинг ажралиш динамикаси хам узгариб туради, етилган
тумшукчали фазада нектар купрок ажралади. Айрим усимликларда
эрталаб, баъзиларида кундузи, айримларида эса кечки ёк и
эрталабки-
кечки вактларда нектарнинг интенсив ажралиши кузатилади.
Айрим жинсли гулларда нектар ажралиши хар хил булиши
мумкин, масалан, бир уйли Кокос пальмасида (Cocos nucifera) чангчи
гуллар куп микдорда нектар ажратиб, сахароза концентрацияси 90%
дан ортик булади. Уругчи гуллари ундан хам купрок нектар ажратади,
лекин сахарозанинг концентрацияси 10 % дан камрок булади. Айрим
усимликларда бу холат тескари булади.
Гулдаги нектардонларнинг шакли ва жойланиши турли-тумандир.
Улар гулнинг хар хил органларида (косачабаргларда, тожибаргларда,
гул урнида, чангчи ипида ва бошк.) жойлашиши мумкин. Баъзан улар
нектардонга айланган косачабаргларнинг пихларида (настурция) ёк и
тожбаргларнинг пихларида (исфарак) жойлашиши мумкин.
Шундай
килиб,
содда
тузилишга эга
булган
оилаларда
нектардонлар
гул кисмларининг ташки доирасида жойлашса,
мураккаброк тузилишдагиларида эса устунчанинг остки кисмида
жойлашади.
Download
Do'stlaringiz bilan baham: