2 -ma’ruza: Muhit omillari haqida ta’limot. Asosiy iqlim omillari

2 –ma’ruza: Muhit omillari haqida ta’limot. Asosiy iqlim omillari.

Yorug’likning ekologik ahamiyati. Suv hayotiy muhiti

Reja:

1. Hayvonlarning hayot muhitlari

2. Suv yashash muhitlarining o’ziga xosligi.

3. Hayvonlarda yorug’likning ekologik ahamiyati

Tayanch iboralar: hayvonlarning yashash muhitlari, suv. tuproq, havo muhitiga

hayvonlarning moslashishi, suvning yo’ishqoqligi, plankton, nekton, bentos,

perifiton, neyston, migratsiya

Suv muhitidagi hayot ilmiy ma’lumotlarga qaraganda, bundan 3,5-4 mlrd. yil

avval dayot dunyo okeanida paydo bo’lgan. Hayotning birinchi qoldiqlari,

baktyeriyalar, yuk yashil suvo’tlarning namunalari 3 mlrd. yildan ortiq yoshga ega

bo’lgan geologic toshlarda saqlanib qolgan.

Suvda haroratning, tuzlikning, yorug’likning, yerigan gaz va

mineral moddalarning nisbiy doimiyligi o’simlik va hayvonlarning vujudga

kelishiga sabab bo’ldi. Suv muhitida 150 mingdan ortiq

hayvon turlari va 10 o’simlik turlari bor. Bu raqam yer yuzida uchraydigan

hayvonlarning 7% ni, o’simliklarning 8%ini tashkil qiladi.

Suv doim harakatda bo’lib, u oqadi, yutariladi yoki pasayadi. Shamol va

harorat ta’sirida suv massasining almashinuvi kuzatiladi. Suv

organizmlarni O2 va oziq moddalar bilan ta’minlaydi. Organizmlar esa suv

muhitining harakatchanligiga moslashgan bo’ladi. Masalan, plankton

organizmlar suv massasi ichida bo’lsa, bentos hayvonlar va o’simliklar suvtagidagi

tosh yoki qoyalarga brikkan, yo’ishgan bo’ladi. Bularga yashil

suvutlar, diatomlar, moxlar, qo’ng’ir va qizil suvo’tlar va boshqalar kiradi.

Hayvonlar ham suvning bunday holatiga moslashgan. Masalan, tez oqar

daryolarda uchraydigan forel baliqlarining tanasi dumaloqdir. Daryodagi

umurtqasiz qayvonlar asosan suvning tagida yashaydi, ularning tanasi yapaloq

bo’ladi.

Dengiz va okean qirg’oqlarida suv to’linlari tegib turadigan toshlar va

qoyalarda muylovli qisqichbaqasimonlar uchraydi. Gidrosferaning ikki joyida

hayotsiz bioto’lar uchraydi Qizil dengizning Atlantis chuqurligi 12000 metr,

suvning harorati 50° C bo’lgan sho’rligi 320 % bo’lib, suvda turli metall

tuzlarining ko’pligi suv muhitida tirik organizmlarning bo’lmasligiga sabab

bo’ladi. Antarktidadagi San-Xuan yulining suvi xech qachon muzlamaydi. Chunki

suvda CaCI2 ning 45 % li yeritmasi uchraydi.

Suvning zichliigi va bosim organizmlar tarqalishida katta ahamiyatga ega.

Organizmlarning bosimga keng moslashgan guruhiga evribatlar, bosimning

keskin o’zgarishiga va ma’lum bosimga moslashgan gidrobiontlar stenobatlar deyiladi. Dengiz va okeanlarda uchraydigan ko’p organizmlar stenobatlar

bo’lib,ularning ayrimlari suvning sayoz, bosimi kam joylarda uchrasa,

chuvalchang, mollyuska turkumi ayrim hayvonlar (dengiz yulduzlari, balo’lar)

vakillari suvning chuqurroq qatlamlarida 400-500 atmosfera bosimiga moslashib

rivojlanadilar.

Qisqichbaqasimonlar, boshoyoqlilar, ikki chanoqli mollyuskalar bosim

ko’tarilishi bilan yuqoriga harakat qilib, fototaksis xislatini namoyon qiladi. Bosim

pasayishi bilan aksincha bo’ladi, bosim ham harorat kabi gidrobiontlarning

tarqalishida o’ziga xos ekologik ahamiyatga ega.

SUVNING YO’ISHQOQLIGI

Suv juda kam yo’ishqoqlik xususiyatiga ega. Suvning kam yo’ishqoqligi

organizmlar suzishini engillashtiradi. Gidrobiontlar suvning ichki qarshiligiga ko’p

uchramasdan harakat qiladilar. Suv harakatlarining ko’tarilishi uning

yo’ishqoqligini kamaytiradi. Suvning yo’ishqoqligi santi’auz (spz) bilan

ifodalanadi. Suvning darorati 10° C bo’lganda suvning yo’ishqoqligi 1,3l SPZ ga

tengdir.

Harorat - °C 10 20 30

Yo’ishqoqlik - spz 1,31 1,1 0,87

Suvning sho’rligi ortishi bilan uning zichligi va yo’ishqoqligi ortib boradi va

kichik gidrobiontlar harakatini qiyinlashtiradi. Suv muhitida organizmlarning

plankton, nekton, bentos, perifiton, neyston kabi ekologik guruhlari uchraydi. Suv

massasida muallaq, holda uchraydigan organizmlar plankton organizmlar deyiladi.

Plankton organizmlar quyidagicha harakatlanadi.

1. Ularning tanalari kattaligining qisqarishi hisobiga tananing umumiy

yuzasining kattalashishi, yalpoq, uzun holatga kelishi, turli tikanlar,

o’simtalarning hosil bo’lishi esa organizmlarning suvda ishqalanishini kamaytiradi.

2.Plankton-organizmlarning tana zichligining kamayishi, ular tanasidagi

skeletning redukqiyalanishi (yuqolishi) xujayra va tanada yog hamda gaz

pufakchalarining hosil bulishi natijasida yuzaga kelgan.

Fotoplankton suvning sig’imi bilan uzoq masofalarga olib ketiladi,

zooplankton vakillari esa suv qatlamlarida vertikal tarqalishga ega bo’lganligi

uchun suvda yuzlab metr ‘astga tushadi va yuqoriga yutarilib turadi.

Katta kichikligi bo’yicha plankton organizmlar: makro (katta), mezo (o’rtacha

1-10 sm), mikro (kichik -1-0,05 mm) va nano’lankton xaddan tashqari katta

1metrdan katta (kitlar) organizmlarga bo’linadi.

Gidrobiontlarning migratsiyasi -gidrobiontlarning fasllar bo’yicha va

yoruglikka mos holda migratsiya qilishi suvning abiotik omillarining o’zgarishi va

organizmlarning biologik holati asosida yuzaga keladi. Fasllar bo’yicha migratsiya

qilishda organizmlar 2-3 ming metr qatlamdada tushib chiqib yuradi.Gidrobiontlarning yoshlariga bogliq bo’lgan migratsiya ularning

ko’payish davrida ozuqaga bo’lgan talabning o’zgarishi, yorug’lik va boshqa

omillarning almashinishi natijasida yuzaga keladi.

Migratsiya organizmlarning saqlanish va energiya hosil qilishidan tashqari

gidrobiontlarning tarqalish, areallarini saqlash, kengaytirish bo’yicha ahamiyati

kattadir.

Organizmlar ichida aktiv gorizontal yunalishda migratsiya qilish nekton

guruhiga kiruvchi baliqlar va sut emizuvchilar uchun xosdir.

Ular dengizning ochiq qismidan qirg’oqda va daryolarga qarab migratsiya

qilinishiga anadrom, aksincha unga qarama-qarshi yunalishdagi migratsiyasiga

katadrom deyiladi. Baliqlar (osyotr, lososlar) tuxum quyish uchun dengizdan

daryoga o’tsalar, selg’d, treska kabi okean baliqlari qirg’oqqa

yaqinlashadi,ilonbaliqlar tuxum tashlashga daryodan dengizga tushadilar.

Ekologik mohiyati bo’yicha organizmlarning migratsiyasi uch xil ya’ni

ozuqa qidirish,tuxum tashalsh va qishlash yo’nalishida bo’ladi. Masalan, sel’d,

treska baliqlari fevral, mart oylarida tuxum tashlash uchun ochiq dengizdan

Norvegiya qirgoqlariga qarab suzadi. Tuxum tashlagandan so’ng ular orqaga

qaytishda tinimsiz ovqatlanadilar. Grenlandiya tyulenlari parchalangan muzlar

orasida oziqlanib, kuzda janubga migratsiya qilib, muz ustida ko’payadilar va

bahorgacha shu yerda qoladilar. Bentos organizmlar suv tagidagi loy, tosh va

boshqa narsalarga yo’ishgan - birikkan holda yashaydi. Tananing ostki qismi loy,

qoyalarga birikib,tananing asosiy qismi suv massasi ichida bo’ladi. Bu guruhlarga

ipsiimon, lentasimon, yashil, qo’ngir, qizil suvutlar va gulli o’simliklarning

vakillari kiradi.

Bentos hayvonlarga krablar, osminoglar, dengiz yulduzlari kiradi.

Perifiton atamasi 1924 yilda A.L.Ben tomonidan fanga kiritilgan. Bularga

suvo’tlar, ayrim gulli o’simliklar va hayvonlar kemalar, qayiqlar suvga botib

turgan temir, yogoch ustunlar, qamish, qo’g’a, daraxt tanalari, shoxlari ustida

o’sib, yashaydigan, ya’ni suvga botib turgan o’lik va tirik narsalar ustida

rivojlangan organizmlar pyerifitonlardir. Nektonlar tez suzib, suv oqimiga qarshi

harakat qila oladi. Bularga baliqlar, kalmarlar, delfinlar, akulalar kiradi.

Suv yuzasining tarangligi neystonni hosil qiladi. Ko’lmaklar, kichik hovuzlar,

ko’l, dengiz yuzasida juda ko’p parda hosil bo’lib, bu yerlarda yashil suvo’tlar

evglena uchraydi. Suv muhitida neyston organizmlar bo’lib, ularni tanasining

yarmi suvda,yarmi havo muhitida bo’ladi.

Quruqlik asosiy hayot muhitlaridan biridir. Suv va quruqlik muhitlari o’rtasida

quyidagi ekologik farq mavjud:

1.Quruqlikda namlik eng muhim chegaralovchi omildir, Yer ustida yashovchi organizmlar transpiratsiya yoki bug’lanish natijasida

suv yuqotadi.

2.Quruqikda haroratning o’zgarib turishidan havo to’lqinlarining

natijasida, havoda O2 va CO2 ning mivdori bir xilda bo’lishi ta’minlanadi.

3. Yer muhitida rivojlangan organizmlar uchun tuproq, tayanchdir.

4.Quruqlik okeanga qaraganda doimiy muhitdir, turli geografik

to’siqlar (tog’lar, daryolar, ko’llar) organizmlarning ko’chishiga imkon

bermaydi.

5.Tuproq, muhiti organizmlar mineral va organik uchun katta

adamiyatga ega ,tuproq turli mineral va organik moddalarning manbai

hisoblanadi.

6.Yer muhitidagi iqlimlar (harorat, namlik, yorug’lik) yashash joyi

(rel’ef, tuproq) quruqlikda turli organizmlar guruhlari va ularning ekosistemalarini

hosil qiladi.

7.Ko’p hayvonlar qattiq, tuproq, ustida harakat qiladi. O’simliklar esa

ildizlari bilan maxkamlanadi,quruqlikdagi hayot organizmlarni yuksak darajada

tuzilishiga olib kelgan, ayniqsa, nafas olish, suv almashinish,

harakat va

quruqlikka moslashish takomillashgan.

8.Yer usti muhiti evolyuqion jarayonda suv muhitidan keyin organizm

tomonidan o’zlashtirilgan. Yer usti muhitida havoning zichligi kam, organizmning

shakli, og’irligi, katta-kichik bo’lishiga olib kelgan.

Quruqlik muhitida quyidagi ekologik omillar mavjud:

1. Suv muhitiga qaraganda yer ustidagi yorug’lik ancha intensiv

2. Harorat keskin o 'zgarib turadi

3. Namlikning miqdori kun davomida fasllar va tabiiy zonalar bo 'yicha

o 'zgaradi

4. Ayrim ekologik omillarning ta’siri havo massasi shamol harakatiga

bog’liq

Yer muhitida uchraydigan organizmlarda anatomik, morfologik, fiziologik va

xulqiy moslashish hosil bo’lgan.

1. Nafas olish jarayonida O2ni o’zlashtiradigan organlar (o’’ka, traxeya)

mexanik va tayanch tuqimalar paydo bo’lgan.

2.Turli noqulay sharoitlardan saqlanadigan murakkab moslamlar (teri,

jun, chanoqlar,patlar), issiqlikni boshqrish,suv va modda almashinishi kabi

xususiyatlar yuzaga kelgan.

3.Tuproq bilan organizm o’rtasida doimiy bog’liqlik paydo bo’lgan.

4.Hayvonlarda ozuqa va yashash uchun joy izlash natijasida harakatchanlik

kelib chiqgan.5. Yer muhitida uchraydigan hayvonlar havo to’lqinlari – shamol yordamida

tarqaladigan o’simliklar urug’lari,sporalari hosil bo’ladi. Bu holatni anemoxoriya,

uchadigan organizmlarni esa ayeroplanktonlar deyiladi.

Yer usti organizmlari har xil ekologik guruhlarga mansubdir. Ya’ni yashash

joyiga, harakatiga, morfologik tuzilishiga, oziqlanishiga qarab ekoguruhlarga

bo’linadi. Masalan: oziqlanishiga yura avtotrof va getyerotroflarga bo’linadi.

Yer muhitida hayot turlicha tarqalgan. Masalan: quruqlikda tirik

organizmlardan hayvonlar 5 metr chuqurlikkacha, o’simliklarning ildizlari 17-20,

hatto 53,3 metr chuqurlikda bo’ladi. Botqoqlikda 0,5 metr, ko’llarda 25-50 metr,

dengizda 100, okeanda 250 (10-11000 m) chuqurlikda tirik organizmlar uchraydi.

Yer muhitidagi avtotrof va geterotrof organizmlardan umumiy yillik

maqsuldorligi 176x109

tonna quruq moddadan iborat. Yer yuzidagi o’simliklarning

hosil qilgan biomassasi 85 % o’rmon o’simliklarining fitotmassasidir. Quyosh

energiyasidan foydalanish hisobiga okeanda 27 x1010 t quruq organik modda hosil

bo’ladi. O’rmonda 2,04x1010 t, o’t o’simliklari 0,38 x1010 t, cho'1 o’simliklari

0,11-1010t, madaniy o’simliklar 0,56x1010 t organik moddalar hosil qiladi.

Tabiatda uchraydigan o’simliklarning ko’p qismi inson tomonidan

madaniylashtirilgan. Madaniy o’simliklar soni 25 mingdan ortiq bo’lib, o’simliklar

olamining 10%ini tashkil qiladi. Inson oziq-ovqat sifatida 20 o’simlik turi va

ularning yuzlab navlaridan foydalanadi. Ular yer yuzidagi aholining 2/3 qismiga

ozuqa hisoblanadi.

Tabiiy sharoitda ko’p tarqalgan ayrim o’simliklar turlari inson tomonidan

foydalanilmaydi. Masalan, Astragal turkumining 100 dan ortiq turidan 1-2

tasidan foydalaniladi, zig’ir turkumlarining 200dan ortiq turi bor, shulardan

faqat bir turi, ‘ista turkumidan 1 turi ishlatiladi. O’zbekiston hududida 4200 dan

ortiq, gulli o’simliklarning turlari mayjud.

Yer muhitidan 28 % maydoni o’rmonzorlar bilan qo’langan. Yil sayin

o’rmonlardan foydalanish ortib bormoqda. Har yili dunyo bo’yicha 30 mln. ga

maydondagi o’rmon daraxtlari kesiladi. Kesilgan daraxtlarning 20-25% I

foydalaniladi, qolgan qismi isrof bo’ladi yoki yoqilg’i sifatida ishlatiladi.

Yer hayot muhitining asosiy komponentlaridan biri hayvonlar dunyosi bo’lib,

sobiq Ittifoq hududida ularning 128-130 mingdan ortiq turi uchraydi, ular Yer

sharidagi hayvonlar turlarining 805 % ini tashkil qiladi.

Unga sut emizuvchilar (350 tur), qushlar (710), sudralib yuruvchilar (160),

baliqlar (1500), mollyuskalar (2000), bo’g’imoyoqlilar (9000-10000)kabi katta

guruhlar kiradi.

Qushlar 8600 tur, baliqlar 25 mingga yaqin, suv va quruqda yashovchilar 1900,

sudralib yuruvchilar 6000, shulardan sayroqi qushlar 5100, sut emizuvchilar 2500 turdan iborat.Umurtqali hayvonlarning turlari soni 50000 dan ortiqdir. Turli xil

ekologik muhitlardagi yirtqich hayvonlar biomassasi 1-0,1 % ni tashkil qiladi.

Yer usti muhitidagi havo gazsimon bo’lib, kam zichlikka ega. Ularning

tarkibida O2 ko’p, suv bug’lari kam bo’ladi. Bu esa yer ustidagi organizmlarning

nafas olishi, suv almashinishi, harakat qilishini aniqlaydi.

Atmosferaning pastki qatlamlarida havo to’lqinlari vertikal va gorizontal

ravishda aralashib turadi. Yer ustidagi o’simlik va hayvonlarning morfologik

tuzilishiga, fiziologik jarayonlari, hulqiy hislatlariga ta’sir etib, muhitdagi boshqa

ekologik omillar ta’sirlarini kuchaytiradi yoki kamaytiradi. Havo zichligining

kamligi yer havo muhitiga, o’simliklar va hayvonlar moslashishiga olib kelgan.

Puma yirtqich hayvon Amerika komponentida Kanadadan to

Pentagoniyagacha, Osiyo yo’lbarsi Xindiston tropik o’rmonlaridan Ussuriyagacha,

Ximolay tog’laridan 4000 metr balandlikkacha tarqalgan. Shu 2 umurtqali

hayvonlar evriterm tur bo’lib, ular tarqalgan arealdagi yer usti muhitining harorati

keng chegarada o’zgaradi.

Havo zichligi kamligidan hayvonlarning 75 % uchishga moslashganlari

ichida lochin soatiga 350 km, Osiyo tasqarasi 170 km uchadi. Gepard 100-150 km,

qulonlar 80 km, otlar 70 km yuguradi. Suv muhitidagi kitlar 18-41 km suzadi.

Yer yuzi bo’ylab havo massasining harakat qilishi katta ekologik ahamiyatga

ega. Okeanlar yuzasidan ko’tariladigan havo to’lqinlari suv bug’lari bilan

to’yingan bo’lib, atmosferadan tushadigan namlikni ko’paytiradi. Shamol

doimiyligi kuchining ahamiyati agar bir tomondan shamol bo’lsa, daraxt, o’to’simliklar shamol yo’nalishi tomonga qiyshayadi, shohlari bir tomonlama yoki

yer bag’irlab o’sadi. Shamol o’simliklarning changlanishiga, ularning mevalari

tarqalishida katta ahamiyatga ega. Shamol ta’sirida tuproq, yuzasi uchib, yeroziya

holatiga keladi, natijada o’simlik ildizlari ochilib, qurib qoladi. Ildiz atrofidagi turli

hayvonlar shamol bilan uchib ketadi. o’simliklarning shamolga qarshi ekologik

ahamiyati bor. Butazorlar, o’rmonzorlar, sun’iy ixotazorlar, shamol kuchini,

tezligini kamaytirib, tuproqni qurshdan, yeroziyadan saqlab, hashoratlarni,

qumlarni havo to’lqinlari bilan ketishdan saqlaydi.Yer usti muhitidagi organizmlar

havoning kam zichligida (760 mm sim.ustunida) yashaydi, Balandlikda bosim kam

bo’ladi, bu esa organizmlarning tarqalishini chegaralaydi.

Organizmlarning eng kam bosimga moslashishlari 6000 metr balandda

uchramaydi. Ammo ayrim o’rgimchaklar 7000 metr balandlikda ham tarqalgan.

7,5-8000 metr balandlik tirik organizmlar uchun xavfli hisoblanadi. Burgutlar

4000-5000 metr, hashorotlar 1000 metr balandlikda uchraydi. Bosimning

kamayishi havoda O2 miqdorining kamayishiga olib keladi. Natijada

organizmlarda nafas olish tezlashadi. Yuqori tog’li sharoitda bosim kam bo’lib, u

yerda mushuk, quyon va qo’ylar bo’lmaydi.Atmosfera ekologik omil sifatida muhim ahamiyatga ega. Ularning tarkibi yer

yuzining barcha qismida bir xil bo’ladi.

Yorug’lik hayvonlar hayotida muhim rol o’ynaydi.

a) yorug’lik ko’p hayvonlar uchun fazoda mo’ljal olishda yordam beradi.

Masalan: asalari asal shira ko’p bo’lgan joyni bildirish uchun va iniga

qaytgach uzoq muddat davomida gir aylanib quyosh bilan uzoqqa

joylashishiga nisbatan ma’lum burchak hosil qilgan holda to’xtaydi. Uzoq

joylarga uchib ketayotganida quyoshga qarab mo’ljal oladi.

b) Dengiz va okean suvlari tagida yashaydigan jonivorlar, quruqlikda

yashaydigan ba’zi qo’ng’izlar o’z tanasidan nur chiqarish xususiyatiga ega.

Bu hodisa biolyuminestentsiya deyiladi. Bunday xususiyat sodda

hayvonlardan tortib baliqlargacha hosdir. Bakteriyalar, zamburug’lar va ayrim

tuban o’simliklar ham shunday xususiyatga ega. Biolyuminestentsiya

hayvonlar hayotida signal vazifasini o’taydi. Signal tufayli ular turli hayot

jarayonlari (jinsi marosim, dumandan himoyalanish, dushmanni chalg’itish,

o’ljaga tashlanish kabilar) ni bajaradi.

v) Yorug’lik organizmlardan rivojlanishiga ham ta’sir ko’rsatadi.

Masalan: o’rmon suvsariga qish mavsumida qo’shimcha yorug’lik ta’sir

etilganda uning homiladorligi tezlashib, muddatidan oldinroq bolalagan.

Uzoq muddat yorug’lik ta’sir ettirilganda hashorotlar va sut emizuvchi

hayvonlarda jinsiy balog’atga yetish tezlashgan. Suv tagida yashaydigan

karakatitsa o’zini dushmandan himoya qilish uchun suvni yoritib yuboradigan

suyuqlik chiqaradi. Suv betida yashaydigan ba’zi hayvonlar esa qora suyuqlik

chiqarib dushmandan himoyalanadi.

Ba’zi hashorotlar ko’p qisqarishi natijasida ko’payish jarayonini

to’xtatadi, kun uzayishi bilan esa ko’payishi qayta tiklanadi. Uzun kun bosh

miyadagi gipofiz beziga ta’sir etib, ichki sekretsiya bezlari ishini kuchaytiradi

va jinsiy bezlarga ham signal beradi. Amaliyotda kun uzunligini sun’iy

ravishda o’zgartirib o’simlik va hayvonlar hosildorligini naslini ko’paytirish

yoki qisqartirish mumkin.

Harakatda bo’ladigan hayvonlar o’ziga joy tanlashda yoritilish darajasini

ham hisobga oladi. Kecha kunduz davomidagi faollik uchun ma’lum darajada

yorug’lik talab etiladi. Hayvonlar kunduzgi, tungi va g’ira-shirada faol hayot

kechiruvchi turlarga ham ajratiladi. Ularning faolligi yilning mavsumi, iqlim

sharoitlari va yorug’likning o’zgarishiga qarab turishi mumkin. Masalan:

cho’l zonalarida yumronqoziqlar jazirama issiq kunlari ertalab va kechki

paytlari aktiv faoliyatda bo’lib, kunduzgi vaqtni uyalarida o’tkazadi. Ular

havo bulut bo’lganda kunduzi uyalaridan chiqishi mumkin. Huddi shuningdek

cho’ldagi qushlar ham yozning issiq kunlari boshqa joylarga uchib ketadi, ularning o’ta aktiv faoliyati bahor, kuz, qish fasllarining soatlariga to’g’ri

keladi.

Shunday qilib, hayvonlar ham yorug’likka bo’lgan munosabatiga ko’ra bir

necha guruhga yorug’sevar, soyasevar hayvonlarga va yorug’likning

o’zgarishiga keng yoki tor (qisqa doirada moslashgan) guruhlarga bo’linadi.

Hayvonlar yorug’lik yordamida atrofdagi mavjudotlarni ko’radi va yonatrofga qarab mo’ljal oladi. Turli hayvonlarning ko’rish organlari ularning

rivojlanish pog’onasiga ko’ra turli darajada taraqqiy etgan va yashash

sharoitlari bilan bog’liq holda rivojlangan. Masalan: ba’zi chirildoq ilonlar

infraqizil nurlarini ko’rib olganligi sababli o’ljasini qorong’ida ham ovlaydi.

Asalari esa ultrabinafsha nurlarini ajrata oladi, ammo infraqizil nurlarini ajrata

olmaydi.

Harorat hayvonlarning qaysi iqlim zonasida yashashi bilan bog’liq holda

avvalo ularning vazniga va ichki organlarning katta kichikligiga, ko’payishiga

va boshqa hayot jarayonlariga ta’sir ko’rsatadi. Masalan: issiq sharoitda

yashovchi sut emizuvchi hayvonlar vazni, yuragi, buyragi, jigari sovuq

o’lkalarda yashovchi shu xildagi hayvonlarnikiga nisbatan yengil va kichikdir.

Shuningdek harorat hayvonlarning tashqi qiyofasiga ko’payishiga ta’sir

ko’rsatadi. Masalan: tundrada, mo’otadil zonada yashovchi tulki va

Afrikadagi fenek degan tulkini olsak, ular ekologik jihatdan o’xshash yoki birbiriga yaqin turlardir. Lekin turli iqlim zonada yashaganliklari uchun ular

tashqi ko’rinishi, quloqlarining shakli, katta kichikligi bilan bir-birlaridan

keskin farq qiladi. Arktika va baland tog’ mintaqasida yashovchi ba’zi

hashorotlarning rangi quyosh nurini ko’proq yutganligi sababli qoramtir

rangda bo’ladi. Ko’pchilik suv hayvonlarining tuxumi ham shunday qoramtir

pigmentga boy bo’ladi. Hayvonlarning haroratga moslanishi 3 xildir.

1.

Kimyoviy.

2.

Fizik termoregulyatsiya.

3.

Xulq atvor moslanishlari.

Tashqi muhit haroratsining pasayishiga javoban faol ravishda tanadan

issiq ajralish kimyoviy termoregulyatsiya deyiladi. Bu moslanish ba’zi bir

baliqlarda hashorotlarda (ari, kapalaklarda) uchraydi.

Tanadan issiq ajratishning o’zgarishi ya’ni ortiqcha bo’lsa tashqariga

chiqarib yuborish yoki uni ushlab qolish fizik termoregulyatsiya deyiladi.

Masalan: tananing yunglar bilan qoplanishi, pat yoki patlarga ega bo’lishi,

yog’ zahirasining joylanish teri yoki nafas yo’li orqali suv bug’latishi…

Ko’pchilik hayvonlar uchun tana haroratsini boshqarishda ularning

instinktdan kelib chiqadigan harakatlari katta ahamiyatga ega. Bularga poza

(gavdaning holati) larni o’zgartirish, boshpana topish, murakkab yer osti uyalar qurish, boshqa joylarga uya qurish, uzoq yoki yaqin masofalarga

ko’chish (migratsiya)lar kiradi. Tana haroratsini idora etishda hayvonlarni

guruhli hatti-harakatlari ham muhim ahamiyatga ega. Masalan: cho’lda

yashovchi tuyalar jazirama issiq kunlari bir-birlariga yonboshlagan holda bir

joyga to’planib yotadilar. Natijada ular to’plangan joyni o’rtasidagi harorat

300S ya’ni tana haroratsiga teng bo’ladi. Eng chekkadagi tuyalarni yelka

tomonidagi yunglari 700S gacha qizib ketadi. Gomeoterm hayvonlarning

issiqlik balanslarini idora etishda yuqoridagi moslanish yo’llaridan birgalikda

foydalanish ularning har qanday tashqi noqulay harorat ta’siridan saqlanish

imkonini beradi.

3- ma’ruza: Quruqlik muhitining ekologiyasi

Reja

1. Suv va quruqlik muqitlari o’rtasidagi asosiy ekologik farq.

2. Quruqlikdagi organizmlarning ekologik tuzilishi.

3.Quruqlik muhitida atmosferaning tarkibi

Tayanch iboralar: Quruqlik muhiti, suv va quruqlik muhitlari, atmosfera

tarkibi, geografik to’siqlar

Quruqlik asosiy hayot muhitlaridan biridir. Suv va quruqlik muhitlari

o’rtasida quyidagi ekologik farq mavjud:

1.Quruqlikda namlik eng muhim chegaralovchi omildir,

Yer ustida yashovchi organizmlar transpiratsiya yoki bug’lanish natijasida

suv yuqotadi.

2.Quruqikda haroratning o’zgarib turishidan havo to’lqinlarining

natijasida, havoda O2 va CO2 ning mivdori bir xilda bo’lishi ta’minlanadi.

3. Yer muhitida rivojlangan organizmlar uchun tuproq, tayanchdir.

4.Quruqlik okeanga qaraganda doimiy muhitdir, turli geografik

to’siqlar (tog’lar, daryolar, ko’llar) organizmlarning ko’chishiga imkon bermaydi.

5.Tuproq, muhiti organizmlar mineral va organik uchun katta adamiyatga

ega, tuproq turli mineral va organik moddalarning manbai hisoblanadi.

6.Yer muhitidagi iqlimlar (harorat, namlik, yorug’lik) yashash joyi

(rel’ef, tuproq) quruqlikda turli organizmlar guruhlari va ularning

ekosistemalarini hosil qiladi.

7.Ko’p hayvonlar qattiq, tuproq, ustida harakat qiladi. O’simliklar esa

ildizlari bilan maxkamlanadi,quruqlikdagi hayot organizmlarni yuksak darajada

tuzilishiga olib kelgan, ayniqsa, nafas olish, suv almashinish,

harakat va

quruqlikka moslashish takomillashgan.

8.Yer usti muhiti evolyuqion jarayonda suv muhitidan keyin organizm

tomonidan o’zlashtirilgan. Yer usti muhitida havoning zichligi kam,

organizmning shakli, og’irligi, katta-kichik bo’lishiga olib kelgan.

Quruqlik muhitida quyidagi ekologik omillar mavjud:

1. Suv muhitiga qaraganda yer ustidagi yorug’lik ancha intensiv

2. Harorat keskin o 'zgarib turadi

3. Namlikning miqdori kun davomida fasllar va tabiiy zonalar bo 'yicha

o 'zgaradi

4. Ayrim ekologik omillarning ta’siri havo massasi shamol harakatiga

bog’liq

Yer muhitida uchraydigan organizmlarda anatomik, morfologik, fiziologik va

xulqiy moslashish hosil bo’lgan.3- ma’ruza: Quruqlik muhitining ekologiyasi

Reja

1. Suv va quruqlik muqitlari o’rtasidagi asosiy ekologik farq.

2. Quruqlikdagi organizmlarning ekologik tuzilishi.

3.Quruqlik muhitida atmosferaning tarkibi

Tayanch iboralar: Quruqlik muhiti, suv va quruqlik muhitlari, atmosfera

tarkibi, geografik to’siqlar

Quruqlik asosiy hayot muhitlaridan biridir. Suv va quruqlik muhitlari

o’rtasida quyidagi ekologik farq mavjud:

1.Quruqlikda namlik eng muhim chegaralovchi omildir,

Yer ustida yashovchi organizmlar transpiratsiya yoki bug’lanish natijasida

suv yuqotadi.

2.Quruqikda haroratning o’zgarib turishidan havo to’lqinlarining

natijasida, havoda O2 va CO2 ning mivdori bir xilda bo’lishi ta’minlanadi.

3. Yer muhitida rivojlangan organizmlar uchun tuproq, tayanchdir.

4.Quruqlik okeanga qaraganda doimiy muhitdir, turli geografik

to’siqlar (tog’lar, daryolar, ko’llar) organizmlarning ko’chishiga imkon bermaydi.

5.Tuproq, muhiti organizmlar mineral va organik uchun katta adamiyatga

ega, tuproq turli mineral va organik moddalarning manbai hisoblanadi.

6.Yer muhitidagi iqlimlar (harorat, namlik, yorug’lik) yashash joyi

(rel’ef, tuproq) quruqlikda turli organizmlar guruhlari va ularning

ekosistemalarini hosil qiladi.

7.Ko’p hayvonlar qattiq, tuproq, ustida harakat qiladi. O’simliklar esa

ildizlari bilan maxkamlanadi,quruqlikdagi hayot organizmlarni yuksak darajada

tuzilishiga olib kelgan, ayniqsa, nafas olish, suv almashinish,

harakat va

quruqlikka moslashish takomillashgan.

8.Yer usti muhiti evolyuqion jarayonda suv muhitidan keyin organizm

tomonidan o’zlashtirilgan. Yer usti muhitida havoning zichligi kam,

organizmning shakli, og’irligi, katta-kichik bo’lishiga olib kelgan.

Quruqlik muhitida quyidagi ekologik omillar mavjud:

1. Suv muhitiga qaraganda yer ustidagi yorug’lik ancha intensiv

2. Harorat keskin o 'zgarib turadi

3. Namlikning miqdori kun davomida fasllar va tabiiy zonalar bo 'yicha

o 'zgaradi

4. Ayrim ekologik omillarning ta’siri havo massasi shamol harakatiga

bog’liq

Yer muhitida uchraydigan organizmlarda anatomik, morfologik, fiziologik va

xulqiy moslashish hosil bo’lgan.1. Nafas olish jarayonida O2ni o’zlashtiradigan organlar (o’’ka, traxeya)

mexanik va tayanch tuqimalar paydo bo’lgan.

2.Turli noqulay sharoitlardan saqlanadigan murakkab moslamlar (teri,

jun, chanoqlar,patlar), issiqlikni boshqrish,suv va modda almashinishi kabi

xususiyatlar yuzaga kelgan.

3.Tuproq bilan organizm o’rtasida doimiy bog’liqlik paydo bo’lgan.

4.Hayvonlarda ozuqa va yashash uchun joy izlash natijasida harakatchanlik

kelib chiqgan.

5. Yer muhitida uchraydigan hayvonlar havo to’lqinlari – shamol yordamida

tarqaladigan o’simliklar urug’lari,sporalari hosil bo’ladi. Bu holatni

anemoxoriya, uchadigan organizmlarni esa ayeroplanktonlar deyiladi.

Yer usti organizmlari har xil ekologik guruhlarga mansubdir. Ya’ni yashash

joyiga, harakatiga, morfologik tuzilishiga, oziqlanishiga qarab ekoguruhlarga

bo’linadi. Masalan: oziqlanishiga yura avtotrof va getyerotroflarga bo’linadi.

Yer muhitida hayot turlicha tarqalgan. Masalan: quruqlikda tirik

organizmlardan hayvonlar 5 metr chuqurlikkacha, o’simliklarning ildizlari 17-20,

hatto 53,3 metr chuqurlikda bo’ladi. Botqoqlikda 0,5 metr, ko’llarda 25-50 metr,

dengizda 100, okeanda 250 (10-11000 m) chuqurlikda tirik organizmlar uchraydi.

Yer muhitidagi avtotrof va geterotrof organizmlardan umumiy yillik

maqsuldorligi 176x109

tonna quruq moddadan iborat. Yer yuzidagi

o’simliklarning hosil qilgan biomassasi 85 % o’rmon o’simliklarining

fitotmassasidir. Quyosh energiyasidan foydalanish hisobiga okeanda 27 x1010 t

quruq organik modda hosil bo’ladi. O’rmonda 2,04x1010 t, o’t o’simliklari 0,38

x1010 t, cho'1 o’simliklari 0,11-1010t, madaniy o’simliklar 0,56x1010 t organik

moddalar hosil qiladi.

Tabiatda uchraydigan o’simliklarning ko’p qismi inson tomonidan

madaniylashtirilgan. Madaniy o’simliklar soni 25 mingdan ortiq bo’lib,

o’simliklar olamining 10%ini tashkil qiladi. Inson oziq-ovqat sifatida 20 o’simlik

turi va ularning yuzlab navlaridan foydalanadi. Ular yer yuzidagi aholining 2/3

qismiga ozuqa hisoblanadi.

Tabiiy sharoitda ko’p tarqalgan ayrim o’simliklar turlari inson tomonidan

foydalanilmaydi. Masalan, Astragal turkumining 100 dan ortiq turidan 1-2

tasidan foydalaniladi, zig’ir turkumlarining 200dan ortiq turi bor, shulardan

faqat bir turi, ‘ista turkumidan 1 turi ishlatiladi. O’zbekiston hududida 4200 dan

ortiq, gulli o’simliklarning turlari mayjud.

Yer muhitidan 28 % maydoni o’rmonzorlar bilan qo’langan. Yil sayin

o’rmonlardan foydalanish ortib bormoqda. Har yili dunyo bo’yicha 30 mln. ga

maydondagi o’rmon daraxtlari kesiladi. Kesilgan daraxtlarning 20-25% I

foydalaniladi, qolgan qismi isrof bo’ladi yoki yoqilg’i sifatida ishlatiladi.Yer hayot muhitining asosiy komponentlaridan biri hayvonlar dunyosi bo’lib,

sobiq Ittifoq hududida ularning 128-130 mingdan ortiq turi uchraydi, ular Yer

sharidagi hayvonlar turlarining 805 % ini tashkil qiladi.

Unga sut emizuvchilar (350 tur), qushlar (710), sudralib yuruvchilar (160),

baliqlar (1500), mollyuskalar (2000), bo’g’imoyoqlilar (9000-10000)kabi katta

guruhlar kiradi. Qushlar 8600 tur, baliqlar 25 mingga yaqin, suv va quruqda

yashovchilar 1900, sudralib yuruvchilar 6000, shulardan sayroqi qushlar 5100, sut

emizuvchilar 2500 turdan iborat.Umurtqali hayvonlarning turlari soni 50000 dan

ortiqdir. Turli xil ekologik muhitlardagi yirtqich hayvonlar biomassasi 1-0,1 % ni

tashkil qiladi.

Yer usti muhitidagi havo gazsimon bo’lib, kam zichlikka ega. Ularning

tarkibida O2 ko’p, suv bug’lari kam bo’ladi. Bu esa yer ustidagi organizmlarning

nafas olishi, suv almashinishi, harakat qilishini aniqlaydi.

Atmosferaning pastki qatlamlarida havo to’lqinlari vertikal va gorizontal

ravishda aralashib turadi. Yer ustidagi o’simlik va hayvonlarning morfologik

tuzilishiga, fiziologik jarayonlari, hulqiy hislatlariga ta’sir etib, muhitdagi boshqa

ekologik omillar ta’sirlarini kuchaytiradi yoki kamaytiradi. Havo zichligining

kamligi yer havo muhitiga, o’simliklar va hayvonlar moslashishiga olib kelgan.

Puma yirtqich hayvon Amerika komponentida Kanadadan to

Pentagoniyagacha, Osiyo yo’lbarsi Xindiston tropik o’rmonlaridan

Ussuriyagacha, Ximolay tog’laridan 4000 metr balandlikkacha tarqalgan. Shu 2

umurtqali hayvonlar evriterm tur bo’lib, ular tarqalgan arealdagi yer usti

muhitining harorati keng chegarada o’zgaradi.

Havo zichligi kamligidan hayvonlarning 75 % uchishga moslashganlari

ichida lochin soatiga 350 km, Osiyo tasqarasi 170 km uchadi. Gepard 100-150

km, qulonlar 80 km, otlar 70 km yuguradi. Suv muhitidagi kitlar 18-41 km

suzadi.

Yer yuzi bo’ylab havo massasining harakat qilishi katta ekologik ahamiyatga

ega. Okeanlar yuzasidan ko’tariladigan havo to’lqinlari suv bug’lari bilan

to’yingan bo’lib, atmosferadan tushadigan namlikni ko’paytiradi. Shamol

doimiyligi kuchining ahamiyati agar bir tomondan shamol bo’lsa, daraxt, o’to’simliklar shamol yo’nalishi tomonga qiyshayadi, shohlari bir tomonlama yoki

yer bag’irlab o’sadi. Shamol o’simliklarning changlanishiga, ularning mevalari

tarqalishida katta ahamiyatga ega. Shamol ta’sirida tuproq, yuzasi uchib, yeroziya

holatiga keladi, natijada o’simlik ildizlari ochilib, qurib qoladi. Ildiz atrofidagi

turli hayvonlar shamol bilan uchib ketadi. o’simliklarning shamolga qarshi

ekologik ahamiyati bor. Butazorlar, o’rmonzorlar, sun’iy ixotazorlar, shamol

kuchini, tezligini kamaytirib, tuproqni qurshdan, yeroziyadan saqlab,

hashoratlarni, qumlarni havo to’lqinlari bilan ketishdan saqlaydi.Yer usti muhitidagi organizmlar havoning kam zichligida (760 mm sim.ustunida)

yashaydi, Balandlikda bosim kam bo’ladi, bu esa organizmlarning tarqalishini

chegaralaydi.

Organizmlarning eng kam bosimga moslashishlari 6000 metr balandda

uchramaydi. Ammo ayrim o’rgimchaklar 7000 metr balandlikda ham tarqalgan.

7,5-8000 metr balandlik tirik organizmlar uchun xavfli hisoblanadi. Burgutlar

4000-5000 metr, hashorotlar 1000 metr balandlikda uchraydi. Bosimning

kamayishi havoda O2 miqdorining kamayishiga olib keladi. Natijada

organizmlarda nafas olish tezlashadi. Yuqori tog’li sharoitda bosim kam bo’lib, u

yerda mushuk, quyon va qo’ylar bo’lmaydi.

Atmosfera ekologik omil sifatida muhim ahamiyatga ega. Ularning tarkibi yer

yuzining barcha qismida bir xil bo’ladi.

Atmosfera takibi

Atmosferadagi gazlar

Hajmiy miqdori, %

Og’irlik miqdori, %

1. Azot

78,01

75,53

2.Argon

0,93

1,28

3.Geliy

5,24x104

7,24x105

4.Azot oksidi

5x103

7,6x105

5.Kislorod

20,95

23,14

6.Kripton

1,14x104

3,3x104

7.Metan

1,4x104

1,25x103

8.Karbonat angidrid

0,032

0,046

Atmosferada yuqoridagi gazlardan tashqari vodorod, azon, ksenon,

oltingugurt angidridi, uglyerod oksidi, ammiak kabi gazlar, suv bug’lari,

o’simlikdan ajralgan efir yoglari, turli gazsimon aralashmalar, mayda qattiq

zarrachalar uchraydi.Ularni turli sanoat korxonalari, trans’ortlar chiqaradi.

Masalan, Toshkentda 1989 yili 180 ming avtomobil havoga 360 ming tonna

zaharli gaz chiqargan bqlsa, O’zbekiston bo’yicha har yili 4,2 mln. tonna zaharli

azot oksidi, oltingugurt oksidi(SO3) chiqarilgan.

Havo tarkibidagi gazlar ichida eng muhimi O2 bo’lib, u hayot uchun

zarurdir.Kislorodsz joy anaerob muhit bo’lib, u yerda faqat baktyeriyalar uchrashi

mumkin.Atmosferada 12-2,0x1015 tonna O2 bor. Har yili 7-1010 tonna O2

qo’shiladi. Fotosintez jarayonida hosil bo’lgan O2 dan 5,5x1010 tonnasi

o’rmonzorlar hisobiga to’g’ri keladi.

Havoda O2 14 % kamaysa, sut emizuvchi hayvonlarning nafas olishi

og’irlashadi. O’simlik ildizlarining o’sishi va urug’larni unib chiqishi uchun tuprovda 15-20 % havo, buning l-2% i O2 bo’lishi kerak, aks holda o’simlikning

ekologik holati og’ir bo’lib, rivojlanmaydi.

tuprovda 15-20 % havo, buning l-2% i O2 bo’lishi kerak, aks holda o’simlikning

ekologik holati og’ir bo’lib, rivojlanmaydi.

4- ma’ruza: Tuproq muhitining ekologiyasi

Reja:

1. Tuproqning tabiiy tuzilishining ekologik mohiyati.

2. Tuproqda yerigan tuzlarga o’simliklarning ekologik moslanishi.

3. Tuproqda yashaydigan hayvonlarni ekologik moslanishi.

4. Tuproq tarkibining buzilishi va muhofazasi

Tayanch iboralar: tuproq muhiti, tuproq tarkibi, ekologik moslanish, namlik,

harorat, gaz, mineral, organik moddalar

Litosfera bu — yer yuzidagi tuproq qatlamini asosini litosfera tashkil qiladi.

Litosfera qobigi va yer mag’zi (mantiya) yuqori qismidan tashkil. to’pgan. Yer

qobig’ini qalinligi 5 kmdan 60 kmga etadi. Qit’alarda bu qalinlik 40-50 yuqori

tonda 85 km tashkil qiladi. Dengiz va okeanlarda 6-10 kmga boradi. Litosferani

eng yuqori qismini cho’kindi jinslar — qobiq egallaydi. Yer qobig’i yuzasini

tuproq qatlami tashkil qilib, bu qatlam tiriklik biosferani buzilmas qismi

hisoblanadi.

Tuproq qatlami yer qobig’i (pedosfera) dan iborat. Tuproq bu o’simliklar,

hayvonlar va mikroorganizmlardan, tog’ jinslari va iqlim bilan hamjihatlikda

hosil bo’lgan mahsulotdir.

Tuproq — biokos jism (tana), bir vaqtni o’zida dam tirik, dam o’lik

(noorganik, moddalardan) suv, havo va organik qoldiqlardan tashkil to’pgan.

Tuproqni fizikaviy va kimyoviy xususiyatlarini yig’indisi va ularni tirik

organizmlarga ta’sir qilishi omillarga (namlik, harorat, gaz, mineral, organik

moddalar...) kiradi. Tuproq qatlami doimo tabiiy ravishda yuviladi, parchalanadi,

emiriladi va hosil bo’ladi.

Tuproq qatlami tirik organizmlarga hayot muhiti hisoblanadi.

Keyingi ma’lumotlarga ko’ra tuproq qatlami (gorizonti) 5 taga bo’linadi.

1.o’lik organik qatlam (o’simlik bargi, shoxi, tuproq organizmi tarqalgan

qatlam).

2.Gumus qatlam — chirigan organik material, mineral komponentlar bilan

aralashgan.

3. Mineral ionlar yuvilib ketadigan qatlam. Bu qatlamda o’simlik

ildizlari joylashgan. Bu yerdagi mineral moddalar suvda yerigan va

o’simliklarni qabul qilishga qulay holda bo’ladi.

4. Kam organik material tutuvchi qatlam. Bu qatlamda ustki qatlamdan

yuvilib tushgan ionlar to’planishi mumkin.

5. Eng pastki, kam yemiriladigan qatlam bo’lib, o’lik materik jinslarga

o’xshaydi.Tuproqni tuzilishida uni hosil qiluvchi zarrachalar katta ahamiyatga ega.

Tuproq komponentlari quyidagacha bo’ladi.

A). Katta zarrachali qum 0,2-2,0 mm.

B).Mayda zarrachali qum 0,2mm-20mk.

V).Qumtuproq 2-20mk.

G). Mineral kalloidyar 2 mkdan kichik.

D).2mmdan katta komponentlar (shag’al).

Tuproq va atmosferada gazlar tarkibi (hajmi % bilan)

(Likov... 1991 yil)

Gazlar

Atmosferada Tuproqda

Farqi

Azot

78,08

78,08-80,24

2,24

Kislorod

20,95

20,90-0,0

0,0

Karbonat angidrid

0,03

0,03-20,0

20,0



Tuproqda keltirilgan (N, O2. CO2) gazlardan tashqari ozroq miqdorda CH4, H2

kabi gazlar ham bo’ladi. Tuproqnning yuza qismida harorat doim o’zgarib turadi,

kunduzi qizigan tuproq tungi payt o’zidan issiqlik chiqaradi va sezilarli darajada

soviydi, harorat pasayadi, lekin tuproqni pastki qatlamlarida harorat doimiy. Tuproq

harorati kun davomida o’zgarib turadi. Masalan: cho’l xududlarda tuproq yuzasi yoz

faslida harorat 50° dan ortsa, 50 sm chuqurlikda harorat kun davomida 2

-3° ga

o’zgarishi mumkin.

Demak, tuproq tirik organizmlar uchun hayot muhit bo’lishi bilan suv o’tkazish,

issiqlik va havo saqlash qobiliyatiga ega jins. Sho’rlangan yerlardagi o’simliklarni

o’sish va rivojlanishi tuproqda erigan tuzlarni tarkibi va kontsentratsiyasiga

bog’liq.Tuproqda namlik ko’p bo’lgan zonalarda sho’rlangan tuproqlar NaCl tuzlari,

cho'l zonasidagi tuproqlarda Ma, Ca, Mg sul’fatlari va karbanatlari ko'proq

uchraydi. Ularni ta’siri suvni osmotik bosimi va tuzlar ionlarini o’simliklar

protoplazmasiga o’tkazadigan ta’siri orqali yuzaga keladi. Agar suv bilan o’tgan

yuqori kontsentratsiyadagi tuz ionlari o’simlik xujayrasiga o’tsa, uning hayot

faoliyatini shu ionlarga moslashgan protoplazmalar va ularning chidamliligi hal

qiladi. Natriy va xlor ionlarining ortiqcha to’planishidan o’simlik tanasi shishadi,

xujayra membranalaridagi fermentlar faolligi pasayadi, modda almashishning son,

sifati va energetik xususiyatlari o’zgaradi. Tuzga chidamlilik organizmlarning

protoplazmasiga xosdir.

Tuzga sezgir protoplazmalar natriy xlorid 1-5 % li eritmasida nobud bo’ladi.

Sul’fat, nitrat va xloridlarning MgSO3, Na2SO4, KNO3, MgCl2, CaCl2, NaCl

zaharligi bir oz pastdir. Tuzga chidamli organizmlardan yashil xivchinli suvo’tlar

ko’k-yashil suvo’tlarning ba’zi bir turlari O’rta Osiyoning yuqori tuzli tuproqlarida

uchraydi. Bakteriya va zamburug’larning ba’zi bir turlari tuproqdagi tuzlar natriyxlor eritmasi 20-24 % bo’lganda ham ularning xujayrasidagi fermentlar faolligi

saqlanib qoladi.

Madaniy o’simliklarni juda chidamlilariga arpa, qand lavlagi, paxta, ismaloq,

raps, uzum, anor, akatsiya, olma, kararaklarni kiritish mumkin. Mevali daraxtlarni

ayrimlari shaftoli, o’rik, limon, bug’doy, sabzi, dukkaklilar, kartoshka, urug’li

mevalilar tuzli tuproqlarga ekologik jihatdan chidamsiz bo’ladi. Sho’rlangan

tuproqlarda o’sadagan o’simliklar galofitlar deyilib, ular tanalarida ko’p miqdorda,

tuzni o’zlashtarib oladi, O’rta Osiyo va boshqa zonalarda sho’rlangan tuproqlarida

sho’radosh o’simliklar uchraydi, Yomg’ir paytlarida sho’radosh o’simliklar

tuproqdagi osh tuzi sho’rligini l,5 % ga, yoz faslida 10-20% ortishiga bardosh

beradi.Tuproqni sho’rlilik darajasi kamayishi bilan umurtqasiz hayvonlarni turli soni

tuproqda 120-295 taga boradi.Tuproqda uchraydigan hayvonlarni soni, sifati, xillari

turlichadir, M: lm2 tuproq qatlamida 600 mlrd. dan ortiq mikroskopik tirik

organizmlarni xujayralari uchraydi. 1ga tuproqda yuzlab, millionlab bakteriya, bir

necha ming sodda hayvonlar mavjud, 1gek. igna bargli o’rmonlarda 200 kg, bargli

o’rmonlarda 1000 kg, cho'1 tuproqda 10kg atrofida zoomassa bo’ladi.

M.S.Gilyarovni ma’lumotiga ko’ra, tuproqdagi hayvon o’romonlardagi barg,

shoxlarni 25% ni qayta ishlaydi. Bog’larni 1 m2 maydonida 400 dan ortiq yomg’ir

chuvalchanglari bo’ladi, ular 1 m2da 80 g. massa hosil qiladi. Tuproqni organik

qoldiqlarini parchalashda umurtqasiz hayvonlar bilan birga mikroorganizmlar

(baktyeriya, suvo’tlar, zamburug’lar) qatnashadi. Ularni soni 1sm2

tuproqda 100 mln

dan ortiq bo’ladi.

Tuproq hayvonlari 3 ta ekologik guruhga bo’linadi.

1. Geobiontlar — tuproqda doimiy yashovchi yomg’ir chuvalchanglar va

qanotsiz hashoratlar.

2.Geofillar — bu guruhga rivojlanishni 1 fazasi tuproqda o’tadigan hashorat,

chigirtkalar, qo’ng’izlar, pashshalar kirib ularni lichinkalari tuproqda rivojlanib,

balog’atga yetganda yer usti muhitiga o’tadi.

3. Geoksinlar — guruhiga kiruvchi hayvonlar vaqtincha tuproq ichida, yer ostida

yashaydi. Bularga suvaraklar, yarim qattiq qanotlilar, sug’urlar, kemiruvchi va sut

emizuvchilar kiradi.

Tuproqda uchraydigan organizmlarga o’zlarini katta-kichikligiga ekologik

guruhga bo’linadi.

1. Mikrobionta —bu guruhga yashil ko’k, yashil suvo’tlar, baktyeriyalar,

zamburug’lar va sodda tuzilgan hayvonlar kiradi.

2. Mezobiota — guruhiga mayda hayvonlarni, hashoratlarni, qurtlarni,

kanalarni kiritish mumkin 3. Makrobionta — guruhiga tuproq qatlamlaridagi o’simlik ildizlari, katta

hashoratlar, yomgir chuvalchanglari, yer kavlovchi kalamush, bo’rsiqlar,

sug’urlar kiradi.

Tuproqni shamol va suv ta’siridan buzilishi tabiiy yeroziya deyiladi. Yeroziya

ekinlaridan o’rtacha 15-20% kam hosil olinadi.

5- ma’ruza: Hayvonot olamidagi moslanishlar (adaptatsiya). Hayvonlardagi

moslanishlarning nisbiyligi Turli ekologik omillarning kompleks ta’siri.

Reja:

1. Hayvonot olamida moslanish tushunchasi

2.Hayvonlardagi moslanishlar

3. Moslanishlarning nisbiyligi

Tayanch iboralar: hayvonlarning moslanishi, maskirovka, raqobatchanlik,

nasl qoldirish, maskirovka, nasl qoldirish, mimikriya, moslanishning nisbiyligi.

Ch.Darvin fan tarixida birinchi bo’lib organizmlarning moslanish

muamolarini ilmiy asosda tushuntirib berdi. Organizmning moslanishi ularning

yashovchanligi. Raqobatchanligi va nasl qoldirishi bilan uzviy aloqador.

Yashovchanlik. Ontogenezda sodir bo’ladigan mutatsion o’zgaruvchanlik

tufayli organizmning yashovchanligi pasayadi, ba’zan o’limga ham olib keladi.

Yashovchanlik organizmlarning o’zi tarqalgan muhitda genotipini keskin

o’zgartirmagan holda saqlab qolishidir.

Raqobatchanlik. Organizmlarning yashash joyiga, ozuqa nisbatan raqobatidir.

Nasl qoldirish. Organizmlarning urchishini normal borishi bilan bog’liqdir.

Hayvonlarning muhit sharoitiga moslanishi tashqi va ichki tuzilishida,

bajaradigan funktsiyasida, urchishida, nasl uchun qayg’urishida hamda boshqa

hatti-harakatlarida namoyon bo’ladi.

Himoya rangi. Ko’pchilik hayvonlarning tashqi rangi, o’zi yashayotgan muhit

rangiga mos bo’ladi. masalan, cho’lda yashaydigan hayvonlar, suvda yashaydigan

hayvonlar.

Maskirovka. Ayrim hayvonlarning tana shakli va rangi atrofdagi barg, novda,

kurtak, o’simliklarni eslatadi. Masalan, cho’pchik degan hashorotning rangi va

shakli ingichka novdaga, nina baliq suv o’simliklarini eslatadi.

Ogohlantiruvchi rang. Ba’zi hayvonlar tashqi ko’rinishi rang-barang bo’lib,

ko’zga yaqqol tashlanadi. Tilla qo’ng’izlar, tugmacha qo’ng’izlar, kapalaklar,

qovoq ari, tukli ari ko’zga yaqqol tashlanib , dushmanlarini ogohlantiradi. Bu

hayvonlarda dushmanlardan himoyalanuvchi vositalari bo’ladi. ular qo’llansaxid

chiqarish bilan nayzalari, tuklari bilan dushmanlaridan himoyalanadi.

Mimikriya. Hayvonlarning dushmanlari tomonidan ko’p qiriladiganlari,

dushmanlari tomonidan kam qiriladigan hayvonlarga tahlid qiladi.

Yer muhitida uchraydigan organizmlarda anatomik, morfologik, fiziologik va

xulqiy moslashish hosil bo’lgan.

1. Nafas olish jarayonida O2ni o’zlashtiradigan organlar (o’’ka, traxeya)

mexanik va tayanch tuqimalar paydo bo’lgan.2.Turli noqulay sharoitlardan saqlanadigan murakkab moslamlar (teri,

jun, chanoqlar,patlar), issiqlikni boshqrish,suv va modda almashinishi kabi

xususiyatlar yuzaga kelgan.

3.Tuproq bilan organizm o’rtasida doimiy bog’liqlik paydo bo’lgan.

4.Hayvonlarda ozuqa va yashash uchun joy izlash natijasida harakatchanlik

kelib chiqgan.

5. Yer muhitida uchraydigan hayvonlar havo to’lqinlari – shamol yordamida

tarqaladigan o’simliklar urug’lari,sporalari hosil bo’ladi. Bu holatni

anemoxoriya, uchadigan organizmlarni esa ayeroplanktonlar deyiladi.

Yorug’lik hayvonlar hayotida muhim rol o’ynaydi.

a) yorug’lik ko’p hayvonlar uchun fazoda mo’ljal olishda yordam beradi.

Masalan: asalari asal shira ko’p bo’lgan joyni bildirish uchun va iniga qaytgach

uzoq muddat davomida gir aylanib quyosh bilan uzoqqa joylashishiga nisbatan

ma’lum burchak hosil qilgan holda to’xtaydi. Uzoq joylarga uchib ketayotganida

quyoshga qarab mo’ljal oladi.

b) Dengiz va okean suvlari tagida yashaydigan jonivorlar, quruqlikda

yashaydigan ba’zi qo’ng’izlar o’z tanasidan nur chiqarish xususiyatiga ega. Bu

hodisa biolyuminestentsiya deyiladi. Bunday xususiyat sodda hayvonlardan tortib

baliqlargacha hosdir. Bakteriyalar, zamburug’lar va ayrim tuban o’simliklar ham

shunday xususiyatga ega. Biolyuminestentsiya hayvonlar hayotida signal

vazifasini o’taydi. Signal tufayli ular turli hayot jarayonlari (jinsi marosim,

dumandan himoyalanish, dushmanni chalg’itish, o’ljaga tashlanish kabilar) ni

bajaradi.

v) Yorug’lik organizmlardan rivojlanishiga ham ta’sir ko’rsatadi. Masalan:

o’rmon suvsariga qish mavsumida qo’shimcha yorug’lik ta’sir etilganda uning

homiladorligi tezlashib, muddatidan oldinroq bolalagan.

Uzoq muddat yorug’lik ta’sir ettirilganda hashorotlar va sut emizuvchi

hayvonlarda jinsiy balog’atga yetish tezlashgan. Suv tagida yashaydigan

karakatitsa o’zini dushmandan himoya qilish uchun suvni yoritib yuboradigan

suyuqlik chiqaradi. Suv betida yashaydigan ba’zi hayvonlar esa qora suyuqlik

chiqarib dushmandan himoyalanadi.

Ba’zi hashorotlar ko’p qisqarishi natijasida ko’payish jarayonini to’xtatadi,

kun uzayishi bilan esa ko’payishi qayta tiklanadi. Uzun kun bosh miyadagi

gipofiz beziga ta’sir etib, ichki sekretsiya bezlari ishini kuchaytiradi va jinsiy

bezlarga ham signal beradi. Amaliyotda kun uzunligini sun’iy ravishda o’zgartirib

o’simlik va hayvonlar hosildorligini naslini ko’paytirish yoki qisqartirish

mumkin.

Harakatda bo’ladigan hayvonlar o’ziga joy tanlashda yoritilish darajasini ham

hisobga oladi. Kecha kunduz davomidagi faollik uchun ma’lum darajada yorug’lik talab etiladi. Hayvonlar kunduzgi, tungi va g’ira-shirada faol hayot

kechiruvchi turlarga ham ajratiladi. Ularning faolligi yilning mavsumi, iqlim

sharoitlari va yorug’likning o’zgarishiga qarab turishi mumkin. Masalan: cho’l

zonalarida yumronqoziqlar jazirama issiq kunlari ertalab va kechki paytlari aktiv

faoliyatda bo’lib, kunduzgi vaqtni uyalarida o’tkazadi. Ular havo bulut bo’lganda

kunduzi uyalaridan chiqishi mumkin. Huddi shuningdek cho’ldagi qushlar ham

yozning issiq kunlari boshqa joylarga uchib ketadi, ularning o’ta aktiv faoliyati

bahor, kuz, qish fasllarining soatlariga to’g’ri keladi.

Shunday qilib, hayvonlar ham yorug’likka bo’lgan munosabatiga ko’ra bir

necha guruhga yorug’sevar, soyasevar hayvonlarga va yorug’likning o’zgarishiga

keng yoki tor (qisqa doirada moslashgan) guruhlarga bo’linadi. Hayvonlar

yorug’lik yordamida atrofdagi mavjudotlarni ko’radi va yon-atrofga qarab mo’ljal

oladi. Turli hayvonlarning ko’rish organlari ularning rivojlanish pog’onasiga

ko’ra turli darajada taraqqiy etgan va yashash sharoitlari bilan bog’liq holda

rivojlangan. Masalan: ba’zi chirildoq ilonlar infraqizil nurlarini ko’rib olganligi

sababli o’ljasini qorong’ida ham ovlaydi. Asalari esa ultrabinafsha nurlarini ajrata

oladi, ammo infraqizil nurlarini ajrata olmaydi.

Harorat hayvonlarning qaysi iqlim zonasida yashashi bilan bog’liq holda

avvalo ularning vazniga va ichki organlarning katta kichikligiga, ko’payishiga va

boshqa hayot jarayonlariga ta’sir ko’rsatadi. Masalan: issiq sharoitda yashovchi

sut emizuvchi hayvonlar vazni, yuragi, buyragi, jigari sovuq o’lkalarda yashovchi

shu xildagi hayvonlarnikiga nisbatan yengil va kichikdir. Shuningdek harorat

hayvonlarning tashqi qiyofasiga ko’payishiga ta’sir ko’rsatadi. Masalan:

tundrada, mo’otadil zonada yashovchi tulki va Afrikadagi fenek degan tulkini

olsak, ular ekologik jihatdan o’xshash yoki bir-biriga yaqin turlardir. Lekin turli

iqlim zonada yashaganliklari uchun ular tashqi ko’rinishi, quloqlarining shakli,

katta kichikligi bilan bir-birlaridan keskin farq qiladi. Arktika va baland tog’

mintaqasida yashovchi ba’zi hashorotlarning rangi quyosh nurini ko’proq

yutganligi sababli qoramtir rangda bo’ladi. Ko’pchilik suv hayvonlarining tuxumi

ham shunday qoramtir pigmentga boy bo’ladi. Hayvonlarning haroratga

moslanishi 3 xildir.

1. Kimyoviy.

2. Fizik termoregulyatsiya.

3. Xulq atvor moslanishlari.

Tashqi muhit haroratsining pasayishiga javoban faol ravishda tanadan issiq

ajralish kimyoviy termoregulyatsiya deyiladi. Bu moslanish ba’zi bir baliqlarda

hashorotlarda (ari, kapalaklarda) uchraydi.

Tanadan issiq ajratishning o’zgarishi ya’ni ortiqcha bo’lsa tashqariga chiqarib

yuborish yoki uni ushlab qolish fizik termoregulyatsiya deyiladi.Masalan: tananing yunglar bilan qoplanishi, pat yoki patlarga ega bo’lishi,

yog’ zahirasining joylanish teri yoki nafas yo’li orqali suv bug’latishi…

Ko’pchilik hayvonlar uchun tana haroratsini boshqarishda ularning instinktdan

kelib chiqadigan harakatlari katta ahamiyatga ega. Bularga gavdaning holati,

o’zgartirishi, boshpana topish, murakkab yer osti uyalar qurish, boshqa joylarga

uya qurish, uzoq yoki yaqin masofalarga ko’chish (migratsiya)lar kiradi. Tana

haroratsini idora etishda hayvonlarni guruhli hatti-harakatlari ham muhim

ahamiyatga ega. Masalan: cho’lda yashovchi tuyalar jazirama issiq kunlari birbirlariga yonboshlagan holda bir joyga to’planib yotadilar. Natijada ular

to’plangan joyni o’rtasidagi harorat 300S ya’ni tana haroratsiga teng bo’ladi. Eng

chekkadagi tuyalarni yelka tomonidagi yunglari 700S gacha qizib ketadi.

Gomeoterm hayvonlarning issiqlik balanslarini idora etishda yuqoridagi

moslanish yo’llaridan birgalikda foydalanish ularning har qanday tashqi noqulay

harorat ta’siridan saqlanish imkonini beradi.

Hayvonlar jamoalarining barqarorligi o’simliklar jamoasi bilan bog’langan

bo’ladi. Agar yer yuzida bitta o’simlik turi yo’qolsa, shu o’simlik turi hayoti

bilan bog’liq 5 ta umurtqasiz hayvon yo’qolishi mumkin.

Hayvonlarning gavda shakli va o’lchami ham har xil bo’ladi. Masalan,

hayvonlar orasida eng yirigi ko’k kitning uzunligi 33 m, vazni 150 t. bo’lsa,

ko’pchilik mikroskopik hayvonlar gavdasining o’lchami 1mmga ham etmaydi.

Hayvonlar tanasining tuzilishi ham har xil bo’ladi. Ko’pchilik baliqlarning tanasi

mayda suyak tangachalar, qushlarniki-pat, sutemizuvchilar-yung,

qisqichbaqasimonlar-ohak shimilgan xitin bilan qoplangan bo’lsa, yomg’ir

chuvalchanglari tanasi sirti yalong’och bo’ladi.

Hayvonlarning harakatlanishi ham har xil bo’ladi. Ko’pchilik quruqlikda

yashovchi umurtqali hayvonlar to’rt oyo’qda, hasharotlar olti oyo’qda,

o’rgimchaksimonlar sakkiz oyo’qda harakatlanadi; ko’pchilik

bo’g’imoyo’qlilarning oyo’qlari ko’p bo’ladi;yomg’ir chuvalchanglari gavdasini

cho’zilib va qisqarib, ilonlar esa gavdasini bukib va yozib, mollyuskalar sirpanib

harakatlanadi. Bir qancha hayvonlarning harakatlanish organlari bo’lmaydi.

Masalan, korall poliplar, g’ovak tanlilar, suv tubidagi narsalarga, parazit yassi

chuvalchanglar ichak devoriga yopishib yashaydi.

Hayvonlar bir-biridan tashqi va ichki tuzilishi, yashash sharoiti, oziqlanishi,

ko’payishi va rivojlanishi bilan ham farq qiladi. Hayvonlarning tabiatdagi

ahamiyati. Tabiatda hayvonlar ham, o’simliklar kabi, katta ahamiyatga ega.

Hayvonlarning hayoti o’simliklar bilan bog’liq. Yashil o’simliklar o’txo’r

hayvonlar uchun oziq bo’ladi. Ammo hayvonlar ham o’simliklar hayotida katta

ahamiyatga ega. O’simliklarning o’sishi va ekinlarning hosildorligi tuproqning

unumdorligiga bog’liq. Tuproq hosil bo’lishi jarayonida esa turli mikroorganizmlar bilan birga hayvonlar ham ishtirok etadi. Daraxtlardan

to’kilgan barglar, kuz kelishi bilan qurib qolgan o’tlar turli xil bakteriyalar,

zamburug’lar, bir hujayrali hayvonlar, har xil chuvalchanglar, hasharotlar va

boshqalar uchun oziq hisoblanadi. Tuproq organizmlarining faoliyati natijasida

o’simliklar qoldig’i maydalanadi, tarkibidagi organik moddalar parchalanib

chiriydi va tuproqda boshqa o’simliklarninig o’sishi uchun zarur moddalar

to’planadi.

Tuproqda yashovchi hayvonlar; yomg’ir chuvalchanglari, zaxkashlar,

chumolilar, hasharotlar va ayrim sut emizuvchilar (kemiruvchilar,

chumolixo’rlar) tuproqni aralashtiradi, yumshatadi, kislorodga boyitadi va unga

suv shimilishini yaxshilaydi. Bundan tashqari, bir qancha hayvonlar gulli

o’simliklarning changlanishida ishtirok etib, ularning hosildorligini oshirishga

yordam beradi. Kungaboqar, grechixa, qoqio’t, sebarga kabi bir qancha

o’simliklar faqat hasharotlar bo’lgandagina changlanadi. Ko’pchilik gulli

o’simliklar hasharotlar yordamida changlanganida ancha yuqori hosil berishi

ma’lum.

Hayvonlar tabiatda sanitar vazifasini ham bajaradi. Bir qancha hayvonlar

o’lgan hayvonlarning murdasi, o’simliklar qoldig’i, to’kilgan barglar bilan

oziqlanib, ulardan er yuzini tozalaydi. Suvda yashovchi ko’pchilik hayvonlar

suvni o’z ichagidan filtrlab o’tkazib, o’ziga oziq topadi va suvni ifloslanishdan

saqlaydi.

Hayvonlarning inson hayotidagi ahamiyati. Odamlar hayotida hayvonlar katta

ahamiyatga ega. Odamlar qadimdan hayvonlarni ov qilib kun kechirishgan.

Hayvon go’shti ibtidoiy odamlar uchun oziq-ovqat bo’lgan, ularning terisidan

kiyim-bosh, suyaklaridan turli ov qurollari tayyorlangan. Ular hayvonlarni qo’lga

o’rgatib, xonakilashtira boshlashgan. Itlar qo’lga o’rgatilgan dastlabki yovvoyi

hayvon bo’lgan. Keyinroq odamlar cho’chqa, qoramol va parrandalarni

xonakilashtirganlar.

Hozirgi davrda ham inson hayotida hayvonlarning ahamiyati katta. Uy

hayvonlaridan oziq-ovqat mahsulotlari, sanoat uchun teri, yung va pilla olinadi.

Yovvoyi hayvonlar, xususan baliqlar, qisqichbaqasimonlar va mollyuskalar oziqovqat sifatida ishlatilishidan tashqari, dori-darmon va vitaminlar olishda

foydalaniladi. Ularning chiqindisidan tayyorlangan un chorva mollari ozuqasiga

qo’shib beriladi yoki erga solinadigan o’g’it sifatida yerga solinadi. Yovvoyi

hayvonlarning terisidan kiyim tiqiladi, pati, shoxi va suyaklaridan ham sanoatda

foydalaniladi. Yovvoyi qushlar zararkunanda hasharotlar, sichqon va

kalamushlarni qirib, katta foyda keltiradi. Asalarilar qimmatli asal berish bilan

birga, o’simliklarni changlatib, hosildorligini oshirishga katta hissa qo’shadi. Tut

ipak qurtidan to’qimachilik sanoati uchun qimmatli xomashyo olinadi. Yirtqich va parazit hasharotlar qishloq xo’jaligi ekinlari zarakunandalariga qarshi kurashda

insonning eng yaqin yordamchisi hisoblanadi.

Hayvonlar orasida inson salomatligiga, chorva mollari va qishloq xo’jalik

ekinlariga zarar keltiradigan turlari ham bor. Ular ekinlarni eb, hosildorlikni

pasaytiradi, oziq-ovqat qishloq xo’jalik mahsulotlari (teri, yung, yog’och) va

ulardan tayyorlanadigan buyumlarni buzib, katta zarar keltiradi. Ko’pgina

hayvonlar odam, chorva mollari va uy hayvonlarida parazitlik qilib, har xil

kasalliklar keltirib chiqaradi. Ayrim hasharotlar va kanalar odam va hayvonlarga

turli xavfli kasalliklar (vabo, bezgak, tif va boshqalar) ni yuqtiradi. Bir qancha

hayvonlar: baqalar, dengiz cho’chqalari, kalamushlar, itlar, mushuklar, quyon lar,

maymunlar, hasharotlar (masalan, drozofila pashshasi) va boshqalardan

biologiya, tibbiyot, veterinariya, qishloq xo’jaligi va boshqa sohalarda

laboratoriya hayvonlari sifatida ilmiy maqsadlarda foydalaniladi.

6- ma’ruza: Ekologik omillar tushunchasi.

Reja:

1. Hayvonlardagi biotik munosabatlar

2. Biologik maromlar haqida tushuncha.

3.Fasllar va yil davomidagi maromlar.

5.Organizmlarda tinim davrining o’tishi.

Tayanch iboralar: Ekologik omillar, hayvonlarning o’simliklarga ta’siri, biotik

munosabatlar, biologik maromlar, tinim davri.

Biotik munosabatlar yoki biotik omillar deyilganda barcha tirik

organizmlarning yashash jarayonida o’zaro birbiriga nisbatan ma’lum

munosabatda bo’lishi yoki ta’sir ko’rsatishi tushuniladi. Bu organizmlar o’z hayot

jarayonlari davomida normal yashash, hayot kechirish, urchish, tarqalish uchun

tashqi muhit bilan ham ma’lum munosabatda bo’ladi. Natijada organizm o’sadi,

rivojlanadi, nasl qoldiradi va hayotining so’nggi bosqichida halok bo’ladi.

Ayrim hayvonlar (kanalar, termitlar, pashshalar, arilar va hokazo) uchun

o’simliklar ijara (in qurish) uchun ham muhim rol o’ynaydi.

Hayvonlarning o’simliklarga ta’siri odatda quyidagi hollarda namoyon bo’ladi.

Masalan, ko’pgina hayvonlar o’simliklar bilan oziqlanganda (tuproq nematodlari,

mikrofitofaglar, makrofitofaglar) o’simliklarning spora, urug’ va mevalarining

tarqalishiga ta’sir ko’rsatadi. Ba’zi zararkunandalarning o’simliklar hayotiga salbiy

ta’sir ko’rsatishi ko’pchilikka ma’lum. Masalan, karam kapalagi, g’o’za qurti,

meva, sabzavot ekinlari, o’rmon daraxtlari, donli ekinlar zararkunandalari bunga

yaqqol misoldir.

Hayvonlarning hayvonlarga ta’sirini yirtqich va o’lja o’rtasidagi munosabatda

aniq ko’rish mumkin. SHu o’rinda o’ljaning dushmandan himoyalanishiga

intilishlarini aytish joizdir. Bunday himoya aktiv yoki passiv ko’rinishlarda

namoyon bo’ladi.

Mikroorganizmlarning o’simlik va hayvonlarga ta’siri ba’zi kasallik

tug’diruvchi mikroblarning (patogen bakteriyalar, viruslar va parazit zamburug’lar)

o’simlik va hayvonlarda turli kasalliklarni keltirib chiqarishida ko’rinadi. O’simlik,

hayvon va mikroorganizmlarning o’zaro ta’siri avvalo ularning tuprovda birgalikda

yashashida seziladi. Natijada ular o’zaro murakkab munosabatlarda bo’ladilar. Bun

day munosabat ozuqa zanjiridagi biotik munosabatlarda yaqqol ko’rinadi.

Tirik organizmlar birgalikda yashar ekan ularning o’zaro turlicha biotik

aloqalarda bo’lishi ham tabiiydir. Bunday aloqalar natijasiga ko’ra u yoki bu orga

nizm uchun ularning foydali.yokjzararli ekanligi haqida xulosa chiqarish

mushyshGAgarda aloqalar ikki organizmdan biriga foydali bo’lsa qo’shuv belgisi 6- ma’ruza: Ekologik omillar tushunchasi.

Reja:

1. Hayvonlardagi biotik munosabatlar

2. Biologik maromlar haqida tushuncha.

3.Fasllar va yil davomidagi maromlar.

5.Organizmlarda tinim davrining o’tishi.

Tayanch iboralar: Ekologik omillar, hayvonlarning o’simliklarga ta’siri, biotik

munosabatlar, biologik maromlar, tinim davri.

Biotik munosabatlar yoki biotik omillar deyilganda barcha tirik

organizmlarning yashash jarayonida o’zaro birbiriga nisbatan ma’lum

munosabatda bo’lishi yoki ta’sir ko’rsatishi tushuniladi. Bu organizmlar o’z hayot

jarayonlari davomida normal yashash, hayot kechirish, urchish, tarqalish uchun

tashqi muhit bilan ham ma’lum munosabatda bo’ladi. Natijada organizm o’sadi,

rivojlanadi, nasl qoldiradi va hayotining so’nggi bosqichida halok bo’ladi.

Ayrim hayvonlar (kanalar, termitlar, pashshalar, arilar va hokazo) uchun

o’simliklar ijara (in qurish) uchun ham muhim rol o’ynaydi.

Hayvonlarning o’simliklarga ta’siri odatda quyidagi hollarda namoyon bo’ladi.

Masalan, ko’pgina hayvonlar o’simliklar bilan oziqlanganda (tuproq nematodlari,

mikrofitofaglar, makrofitofaglar) o’simliklarning spora, urug’ va mevalarining

tarqalishiga ta’sir ko’rsatadi. Ba’zi zararkunandalarning o’simliklar hayotiga salbiy

ta’sir ko’rsatishi ko’pchilikka ma’lum. Masalan, karam kapalagi, g’o’za qurti,

meva, sabzavot ekinlari, o’rmon daraxtlari, donli ekinlar zararkunandalari bunga

yaqqol misoldir.

Hayvonlarning hayvonlarga ta’sirini yirtqich va o’lja o’rtasidagi munosabatda

aniq ko’rish mumkin. SHu o’rinda o’ljaning dushmandan himoyalanishiga

intilishlarini aytish joizdir. Bunday himoya aktiv yoki passiv ko’rinishlarda

namoyon bo’ladi.

Mikroorganizmlarning o’simlik va hayvonlarga ta’siri ba’zi kasallik

tug’diruvchi mikroblarning (patogen bakteriyalar, viruslar va parazit zamburug’lar)

o’simlik va hayvonlarda turli kasalliklarni keltirib chiqarishida ko’rinadi. O’simlik,

hayvon va mikroorganizmlarning o’zaro ta’siri avvalo ularning tuprovda birgalikda

yashashida seziladi. Natijada ular o’zaro murakkab munosabatlarda bo’ladilar. Bun

day munosabat ozuqa zanjiridagi biotik munosabatlarda yaqqol ko’rinadi.

Tirik organizmlar birgalikda yashar ekan ularning o’zaro turlicha biotik

aloqalarda bo’lishi ham tabiiydir. Bunday aloqalar natijasiga ko’ra u yoki bu orga

nizm uchun ularning foydali.yokjzararli ekanligi haqida xulosa chiqarish

mushyshGAgarda aloqalar ikki organizmdan biriga foydali bo’lsa qo’shuv belgisi bilan, aksincha, zararli /bo’lsa ayiruv belgisi bilan,har ikki organizm uchun' befarq

bo’lsa nol bilan belgilanib biotik aloqalarni quyidagicha turkumlash

mumkin: mutualizm, kommensalizm, yrtqichlik, parazitizm, neytralizm, antibioz,

raqobat.

Organizmlar o’rtasidagi aloqalar har ikki organizm uchun foyda keltirsa

mutualistik munosabatlar kelib chiqadi. Har ikki organizm uchun foydali

hisoblangan bunday o’zaro munosabatlar simbiotik munosabatlar deb qaraladi.

Hayvonot olamida esa mollyuska chig’anog’i ichiga kirib yashovchi

qisqichbaqa bilan aktiniyni, chumolilar iniga kirib yashovchi ba’zi qo’ng’izlarni,

chumolilar bilan o’simlik bitlarini, timsoh bilan troxilus deb atalgan qush kabilar

o’rtasidagi aloqalarni misol sifatida keltirib o’tish mumkin. Hayvonlar bilan

o’simliklar o’rtasida mutualistik aloqaga hayvonlarning o’simliklarni

changlatishda ishtirok etishi va meva hamda urug’larni tarqatishi kabilar kiradi.

Organizmlardan biri qandaydir foyda ko’rib bu hol ikkinchi organizm uchun

uncha zarar keltirmasa kommensalizm turidagi aloqa kelib chiqadi. Yirik sut

emizuvchi hayvonlar tomonidan maxsus ilashuvchi o’simtalarga ega bo’lgan meva

va urug’larning tarqalishi, akulalar terisiga yopishib olib undan qolgan ozuqa

qoldiqlari bilan oziqlanib hayot kyochiruvchi prilipala balig’i, xuddi shuningdek

baliqlar terisiga yopishib yashovchi gidroid poliplar va ko’pchilik hayvon turlari

o’rtasidagi munosabatlar kommensalizmning ko’rinishlaridir.

Organizmlar o’rtasida keng tarqalgan biotik munosabatlarning muhim turi

yirtqichlik hisoblanadi. Bunda bir tur iqkinchi bir turni yo’q qiladi, ya’ni yeb

qo’yadi. Yirtqichlik faqat hayvonlar o’rtasida kuzatilib qolmay, balki o’simliklarda

ham sodir bo’ladi.

Bir tur (parazit) ikkinchi organizmdagi (xo’jayin) ozuqa moddalar yoki uning

to’qimalari hisobiga hayot kechiradi. Parazitning tashqi muhit bilan bo’lgan

aloqasi asosan xo’jayin orqali amalga oshadi. Parazit tur xo’jayin organizmning

maxsus muhitida yashaydi. SHuning uchun ham u, bir tomondan, ekologik foydali

bo’lsa, ikkinchi tomondan, taraqqiyot davrini o’tkazishda qiyinchilik tug’diradi.

Parazitlar uchun qulaylik uning doimo mo’l ozuqa bilan ta’minlanganligidadir.

Bu o’z navbatida tez o’sishga va ko’payishga sabab bo’ladi. Bundan tashqari

parazit tur tashqi muhitning har qanday noqulay ta’sirlaridan himoyalanadi.

Tashqariga chiqish taraqqiyotning ma’lum bir bosqichiga to’g’ri keladi. Unda xam

maxsus moslanishlarga ega bo’ladi. Parazit uchun ekologik noqulaylik sifatida

yashash joyning cheklanganligi, kislorod bilan ta’minlanishning murakkabligi, bir

xo’jayindan ikkinchisiga tarqalishning qiyinligi hamda xo’jayin organizmning

parazitdan himoyalanuv chi javob reakqiyalarini berishi kabilarni sanab o’tish

mumkin.Parazitlar obligat va fakultativ guruhlarga, xo’jayin turning tanasida

joylashishiga ko’ra ichki va tashqi parazitlarga ajratiladi. Ichki parazitlar o’z

navbatida terida, to’qimalarda va bo’shliqlarda yashashi mumkin.

Parazitlar o’ziga xos va o’ziga xos bo’lmagan guruhlarga ham ajratiladi.

Birinchisi bitta xo’jayinga ega bo’ladi. Ikkinchisi esa ko’pgina turlarni zararlashi

mumkin. Odam askaridasi va shoxkuya zamburug’lari o’ziga xos parazitlarga

misol bo’lsa, ikoodiy kanasi va un shudring zamburug’i o’ziga xos bo’lmagan

parazitlar hisoblanadi. Parazitlar bir, ikki va ko’p xo’jayinli bo’ladi. Masalan, zang

zamburug’i, bezgakni qo’zg’atuvchi plazmyudiylar ikki xo’jayinli parazitlardir.

Antibioz hodisasi deyilganda bir organizm ajratgan zaharli moddaning ikkinchi

organizmga ta’sir etishi tushuniladi. Antibiotik moddalar o’rgimchakning iplarida,

baliqlar ikrasining qobiqlarida ko’p bo’ladi.

Neytral ikki organizmning birgalikda yashashidan ularning har biri na foyda

yoki na zarar ko’radi. Masalan, o’rmonda yashovchi quyonlar bilan loslarning birbirlariga hech qanday foydali yoki zararli tomonlari yo’q. Raqobat ozuqa, yashash

joyi yaqin bo’lgan turlar o’rtasidagi munosabatdir. Bunday munosabatlar har ikki

turning zarar ko’rishiga olib keladi. Raqobat turlar ichida va turlararo bo’lishi

mumkin. Tur ichidagi kurash kuchli bo’lib, uning asosida tabiiy tanlash va tur hosil

bo’lish kabi jarayonlar yotadi.

Odamlar va yuksak tuzilishidagi hayvonda faollik va tinim, tetiklik va uyqi

asosiy sutkalik maromlar hisoblanadi. Odamda 100 dan ortiq sutkalik o’zgarishlar

bilan bog’liq fiziologik jarayon aniq hamda kuzatiladigan tetiklik va uyqusizlik

davrining almashinishi kunduzi faol va tungi faol turlarning ajralishiga olib keladi.

Kunduzi faol hayot kechiradigan hayvonlar bo’lib, uy tovuqlar,

chumchuqsimonlarning vakillari,yumronqoziqlar, chumolilar ninachilar bo’lsa

tunda esa ko’rshapalaklar, tipratikanlar, boyo’g’li, yowoyi cho’chqalar,

mushuksimonlarning vakillari baqalar, suvaraklar, faol bo’ladi.

Sutkalik maromlarning har xil organizmning sezgirligi o’zgarishi mumkin.

Kunning birinchi yarmida odamning sovuq haroratga sezgirligi ortishi, ikkinchi

yarmida esa yuqori haroratga ortishi aniqlangan. Cho’lda yashovchi

eshakqurtlar(mokritsalar)qora dog’li qo’ng’izlar faolligi tuproq yuzasida harorat va

namlikdan o’zgarishga qarab, surilishi mumkin.

Dengiz va okeanlarda suvdan ko’tarilishi va pasayishi sutka davomida ikki

marta oy boshida va oxirida kuzatiladi.

Ushbu maromga qirg’oqlarda yashovchi organizmlar moslashgan. Ustritsalar

(molyuskalar) suv pasayishi vaqtida pallalarini yopib oladi. Aterina deb atalgan

baliq rivojlanish davrida oy davomidagi suvda eng yuqori ko’tarilib, tushunishdan

foydalaniladi. Suvda ko’tarilishi kuzatilgan vaqtda urg’ochisi qum ostiga uvildirig’ini qo’yib,

oradan 15 kun o’tganda so’ng ulardan yosh baliqlar chiqadi va suvning ikki marta

eng yuqori ko’tarilib tushishda ular suvga tushib ketadi. 1 oyga teng bo’lgan

davriylik quruqlikda va dengizlarda yashovchi bir necha organizmlarda kuzatiladi.

Yorug’likka javob reaktsiyasi, kuchsiz magnit maydoni ta'siri yoki mo’ljal olish

tezligi kabilar hayvonlarda oylik morom bilan bog’liqligi aniqlangan.

Yillik maromlar-organizmlar umumiy xususiyatlaridan biri hisoblanadi.

Ma'lumki respublikamiz viloyatlarida yillik harorat maromiga ko'ra, organizmlar

rivojlanishi uchun qulay davrlar 6 oy davom etadi. Shu davr ichida tirik

organizmlarda asosiy fenologik hodisalar ro’y beradi.

Yer yuzasida qor erib, bahor nafasi sezila boshlaydi. Bodom, shaftoli, o’rik

va tollar barg yozmasdanoq gullaydi. Tuproq yuzasi yashil o’tlar o’simliklar bilan

qoplanadi: uchib ketgan qushlar qaytib keladi, qishlab chiqqan hashoratlar

hayotifaollashadi. Yoz o’rtalarida harorat qulay bo’ladi. Daraxt va boshqa

o’simliklardao’sishi sekinlanadi yoki to’xtaydi. Qushlarni ko’payish davri

ko’paydi.

Yozning ikkinchi yarmidan boshlab, erta juda ko’p o’simliklarning meva va

urug’lari pishadi, to’qimalarda ozuqa to’planadi. Shunday qilib, qishga

tayyorgarlik boshlanadi. Daraxtlarning qishlaydigan kurtaklari shakllanib,

novdalari hotib yog’ochdan qushlar uzoq tropik mamlakatlarga uchishga

tayyorlanadi o’simliklarda xazonrezgilik kuzatilib qushlar uchib ketadi.

Hashorotlar va umurtqasiz hayvonlar uchramay qoladi. Sovuq boshlanishidan

avval tana haroratini idora eta olmaydigan organizmlar tinim holatiga o’tadi.

Umurtqali hayvonlar, qushlar va sut emizuvchilarning qish mavsumiga moslanishi

kuzatiladi. Masalan, kuzda tullaydi, hatto oq rangdagi yunglar va tivit hosil qiladi.

Qushlar patlar chiqaradi. Qishda etarli ozuqa topa olmaydigan hayvonlar

ko’rshapalaklar, kemiruvchilarning ko’pgina vakillari, bo’rsiqlar, ayiqlar uyquga

ketadi. Suvda suzadigan hashorotxo’r parrandalar qishda ozuqa topib eya

olmaydilar, shuning uchun mavsumiy migratsiya qilishga majbur. Bularning

hammasi muhitning kunlik, oylik va yillik sharoitlariga organizmlarning bergan

javobi hisoblanadi.

Har bir turning yillik maromi tabiiy jonlanish natijasida kelib chiqadi. Jadal o’sish

va rivojlanish davri ko’payib, qishga tayyorgarlik va qishlash davrlarining

muayyan tartib va muddati yllik maromi natijasida kelib chiqadi. Yillik maromlar

ko’p turlarda endogel harakterga ega va ular tsirkan maromlar deyiladi.

Organizmlarning yorug’likka bo’lgan talabi.Organizmlarning ko’p uzunligining

mavsumiy o’zgarishlariga bergan javobi yorug’likning davriyligi deyiladi. U

sutkaning yorug’ va qorong’u davrlarining almashishlari natijasida kelib chiqadi. Tirik organizmlarning yorug’likning davriylik reaktsiyasi tashqi muhitga

moslashishida katta ahamiyatga ega.

Yorug’likning davriylik hodisasi hayvonlarda uchraydi. O’rtacha mintaqalardagi

qushlarda kun uzunligi ortishi bilan jinsiy xujayralar yetiladi. Ba'zi sut

emizuvchilarning (kavsh qaytaruvi) ko’payish davri kunning qisqarishiga to’g’ri

keladi. Boshqa turlar uzun kunda ko’payadi. Ularga tulki, mayda yirtqich va har xil

kemiruvchilarning vakillari misoldir. Ko’p hashorotlarda kuzatilgan diapauza

hodisasi ham yorug’likning davriyligi fitroxlorit bilan bog’liq. Diapauza hodisasi

organizmlarni noqulay davr boshlanishi bilan tinim davriga o’tishidir.

Geofizik o’zgarishlar - quyosh radiatsiyasining faolligi tirik tabiatga (har

11yilda) va tirik organizmlarga kuchli tasir qiladi.

Sutkalik maromlar nafas olish va tana haroratining o’zgarishi, yurak faoliyati,

qon aylanishida kuzatiladi.

Inson organizmida tunu-kun og’riqni sezish, ko’rish darajasi, eslab qolish, tam

sezish, shovqin, qo’rqish kabi davriy o’zgarishlar bo’ladi. Qadimda buyuk

Gippokrat, Aristotel, Beruniy, Ibn Sino kabi allomalar tomonidan Ekoritmlarning

borligi mohiyati, kelib chiqishi quyosh va oyning o’zgarishiga bog’liq ekanligi

qayt etganlar.

Inson tanasining harorati yuqori bo’lgan soat 18 ga to’g’ri kelsa, past bo’lganda

esa, kechaisi 1 dan ertalabki 5 larga to’g’ri keladi. Ekoritmlar organizmning vaqtni

seza bilishi asosida yuzaga keladi, bu holat «Biologik soat» deyiladi.

Yer yuzida iqlim fasllar bo’yicha o’zgaradi. Qish, bahor, yoz fasllarida namlik,

bosim o’zgaradi.

Siklik maromlar-organizmlraning umumiy hususiyatlaridan o’lib hisoblanadi.

Malumki Respuplikamizda organizmlarning yashashi uchun qulay davlar 6 oy

hisoblanadi. Shu davrda organizmda asosiy Biologik hodisalar ro’y beradi.

Yeryuzasidan qorlar erib, bahor kelishi bilan bodom, shaftoli, o’rik, tollar barg

yozmasdan gullaydi. Tuproq yuzasi yashil o’simliklar bilan qoplanadi. Uchib

ketgan qushlar qaytib keladi. Qishlab chiqqan hashoratlar havosi faollashadi.

Yozda harorat qulay bolmadi. Darahtlar va boshqa o’simliklarning O'sishi

sekinlashadi yoki to’htaydi. Shu bilan birga qushlarning ko’payish davri tugaydi

Yozning ikkinchi yarmidan va erta kuzda ko’p o’simliklarning urug’ va

mevalari pishadi. To’qimalarda ozuqa moddalar to’planadi. Shu bilan birga qishga

tayorgarhk boshlanadi. Daraxtlarning kurtaklari shakllanadi, novdalari qotib

qalinlashadi. Qushlar gala bo’lib, uzoq tropik mamlakatlarga uchishga tayyorgarlik

ko’radilar. o’simliklarda hazonrezgilik kuzatiiib, qushlar uchib ketadi. Hashoratlar

va umurtqasiz hayvonlar ko’rinmay qoladi.

Sovuq boshlanishi bilan tana haroratini idora qila olmaydigan hayvonlar

tinim holatiga o’tadi. Umurtqali hayvonlar, qushlar, sut emizuvchilar qish 1.Populatsiyalardan birortasi ham boshqasiga ta'sir ko'r-satmaydi (0,0). Agar

ikki tur bir-biriga ta'sir qilmasa, uiar o'rtasida betaraflik (neytralizm) mavjud(0,0).

Aslida tabiatda haqiqiy betaraflik juda kam, chunki barcha turlar bevosita

bo'lmasa-da, bilvosita o'zaro ta'sirlashadi. Bu bilvosita ta'sirlashish samarasini esa,

bilimlarimiz yetarli bo'lmagani sababli ko'ra olmaymiz.

2.Ikki turning ancha mustahkam o'zaro foydali aloqalari (++) mutualizm

deyiladi. Bunday o'zaro foydali aloqada har ikkala turning ishtirok etishi shartdir.

Har ikkala organizm uchun foydali hisoblangan bunday o'zaro munosabatlar

simEkologik munosabatlar deb nomlanadi. Masalan, changlanuvchi o'simliklar va

nektar oluvchi yoki oziqlanuvchi, meva va urug'lar tarqatuvchi hasharotlarning

o'zaro aloqasi bunga misol bo'la oladi.

3.Bir tur boshqasiga zarar ham, foyda ham keltirmasdan o'zi qandaydir foyda

— ustunlikka ega bo'lsa, bunday o'zaro munosa-batlar shakli kommensalizm (0)

deb ataladi. Masalan, akulalar terisiga yopishib olib, unda qolgan ozuqa qoldiqlari

bilan hayot kechiruvchi krilipala, shuningdek, baliqlar terisiga yopishib

yashovchi gidroid poliplar va boshqa hayvon turlari o'rtasidagi munosabatlarni

eslab o'tish mumkin.

4.Ikki tur uchun ham zararli munosabat raqobat (-) deyiladi. Raqobat

ozuqasi, yashash joyi yaqin bo'lgan turlar o'rtasida yuzaga keladi. Raqobat turlar

ichida yoki turlararo bo'lishi mumkin. Tur ichidagi kurashlar kuchli bo'ladi. Chunki

uning asosida tabiiy tan-lash va tur hosil bo'lish jarayonlari yotadi.

Umumiy ma'noda «raqobat» so'zi roqiblikni, musobaqani anglatadi. Agar,

ikki populatsiya ayni bir resursdan foydalansa, (ayniqsa, u agar yetarli bo'lmasa),

ular o'rtasida bu resurslarni egallab olish borasida roqiblik yuzaga kelishi

muqarrardir. Bunday raqobat-dan har qaysi tur zarar ko'radi. U organizmlarning

yashovchanligi va o'sishga, ular populatsiyasi soniga ta'sir ko'rsatadi.

5.Yirtqichlik (+-)-organizmlar o'zaro munosabatlarining keng tarqalgan

turidir. Bunda bir tur vakillari ikkinchi tur vakil-larini yo'q qiladi, ya'ni yeb

qo'yadi. Yirtqichlik — oziqaviy muno-sabatlar shakllaridan biridir.

Tipik yirtqichlik hayvonlarni ovlash tabiatda kuzatiladi. Yirtqichlik faqat

hayvonlarda emas, balki o'simliklarda ham kuzatiladi. Masalan, hasharotxo'r

o'simliklarning hasharotga bo'lgan munosa-bati yirtqichlikdir. Xullas, bunda bir tur

foyda topsa, ikkinchi tur zulm ko'radi.

6.Parazitizm (+-)-shunday Ekologik munosabatki, bunda bir turdagi organizm

(parazit)lar boshqa turdagi organizm (xo'jayini)ning to'qimalari yoki oziq

moddalari hisobiga yashaydi, Parazitizm yirtqichlikka yaqindir. Ammo haqiqiy

yirtqichdan farqli o'laroq parazit organism-xo'jayinini darhol o'ldirmaydi, odatda, u

tirik xo'jayindan o'zining vaqtinchalik yoki doimiy yashash joyi sifatida foydalanadi. Parazit o'z hayotini ta'minlab turgan xo'jayinini asta-sekin halok

etadi.

Hozirgi vaqtda antropogen (yunoncha «antropos»-inson) omillar tabiatdagi

eng kuchli omil hisoblanadi. Inson tirik organiz-mlarga bevosita va bilvosita ta'sir

etib, ularni yashash sharoitini o'zgartirib, qirilib ketishiga sabab bo'lmoqda.

Insonning faoliyati tufayli yer yuzida ko'plab o'simlik va hayvon turlari yo'qolib

ketdi. Million-million yillar davomida shakllanib, tarkib topgan dunyo manzarasini

inson bir necha o'n yilliklar davomida beqiyos dara-jada o'zgartirib yubordi.

Odamzot hamma vaqt atrof-muhitdan asosan resurslar manbayi tarzida

foydalanib kelgan. Hatto uzoq zamonlar davomida uning faoliyati tabiatga sezilarli

darajada ta'sir ko'rsata olmagan. Faqat o'tgan asrning oxirlariga kelib, xo'jalik

faoliyati ta'sirida Biosferaning o'zgarishiga olimlar jiddiy e'tibor bera boshladilar.

20-asrning birinchi yarmiga kelib, bu o'zgarishlar jadallashib ketdi va hozirgi

vaqtda butun insoniyat sivilizatsiyaga o'z ta'sirini ko'rsatmoqda. Inson o'z hayot

shart-sharoitlarini yaxshilashga intilib, moddiy boyliklar ishlab chiqarish sur'atini

doimo oshirib boradi. Biroq uning oqibatlari haqida hamisha o'ylab ko'ravermaydi.

Bunday yondoshuv va munosabatlar natijasida tabiatdan olingan ko'plab resurslar

unga chiqindilar tarzida qaytariladi. Bu chiqindilarning ko'pchiligi zaharli yoki

qayta ishlab foydalanishga yaroqsiz bo'ladi. Bu esa, o'z navbatida, Ekosferaga ham,

insonning o'ziga ham katta xavf-xatarlar tug'diradi. Bir so'z bilan aytganda,

kelgusida Biosferaning mavjud bo'lish-bo'lmasligi, insoniyatning yashab qolish-qolmasligi Yer yuzida Biologik vaziyatga ko'p jihatdan bog'liq bo'ladi.

7- ma’ruza: Umurtqasiz hayvonlar ekologiysi.

Reja;

1.Umurtqasiz hayvonlarni yashash sharoiti.

2.Muhit omillarini umurtqasiz hayvonlarga tasiri va ularni moslashuvi.

3.Umurtqasiz hayvonlarni ekosistemasidagi roli.

Tayanch iboralar: yashash sharoiti, hayvonlarning xilma-xilligi, muhitga

moslashuvi, tekshirish ob’ekti,

Zoologiya keng tarmoqli kompleks fan bo’lib, bir necha fanlarni o’z ichiga

oladi. Sistematika – hayvonlarning xilma-xilligi, o’zaro o’xshashligi va farq

qiladigan belgilari asosida ularni sistemaga soladi. Morfologiya – hayvonlarning

tashqi tuzilishini, anatomiya – ichki tuzilishini, embriologiya – embrional

rivojlanishini, etologiya – turq-atvorini, filogenetika – tarixiy kelib chiqishini

o’rganadi.

Zoologiya tekshirish ob’ektiga binoan ham bir qancha fanlarga ajratiladi.

Masalan,

protozoologiya–bir hujayralilarni,

gelmintologiya–parazit

chuvalchanglarni,

malakologiya

–

mollyuskalarni,

karstinologiya–

qisqichbaqasimonlarni,

akarologiya–kanalarni,

araxnologiya

–

o’rgimchaksimonlarni, entomologiya – hasharotlarni, ixtiologiya – baliqlarni,

gerpetologiya–sudralib yuruvchilar va suvda hamda quruqlikda yashovchilarni,

ornitologiya–qushlarni, teriologiya, ya’ni mammalogiya – sut emizuvchilarni

o’rganadi.

Zoologiya boshqa biologiya va tabiyyot fanlari, jumladan fiziologiya,

ekologiya, biokimyo, geografiya, tibbiyot, qishloq xo’jaligi bilan birga kompleks

fanlarni hosil qiladi. Masalan, hayvonlar biokimyosi – hayvon organizmi kimyoviy

tarkibini, hayvonlar ekologiyasi – hayvonlarning tashqi muhit bilan

munosabatlarini, hayvonlar fiziologiyasi – hayvonlar organizmi funkstiyalarini,

zoogeografiya – hayvonlarning er yuzasida tarqalishini, zoopsihologiya –

hayvonlar psixikasini o’rganadi. Zoologiyaning ko’pgina bo’limlari parazitologiya,

epizootologiya, epidemiologiya, veterinariya, o’simlikshunoslik kabi tibbiyot,

qishloq xo’jaligi, chorvachilik bilan bog’liq amaliy fanlar tarkibiga kiradi.

Zoologiyaning tadqiqot metodlari. Zoologiya sohasidagi tadqiqotlarda har xil

metodlardan foydalaniladi. Kuzatish, solishtirish, eksperiment, matematik statistika

metodlari barcha zoologiya fanlari uchun umumiy metodlar hisoblanadi. Kuzatish

hayvonlarning o’sishi, rivojlanishi, ko’payishi, tashqi muhit bilan hamda o’zaro

munosabatlarini o’rganishga imkon beradi. Bu metod orqali hayvonlarni nima

bilan va qanday oziqlanishi, rivojlanishi, bolalashi, nasli to’g’risida g’amxo’rligi,

7- ma’ruza: Umurtqasiz hayvonlar ekologiysi.

Reja;

1.Umurtqasiz hayvonlarni yashash sharoiti.

2.Muhit omillarini umurtqasiz hayvonlarga tasiri va ularni moslashuvi.

3.Umurtqasiz hayvonlarni ekosistemasidagi roli.

Tayanch iboralar: yashash sharoiti, hayvonlarning xilma-xilligi, muhitga

moslashuvi, tekshirish ob’ekti,

Zoologiya keng tarmoqli kompleks fan bo’lib, bir necha fanlarni o’z ichiga

oladi. Sistematika – hayvonlarning xilma-xilligi, o’zaro o’xshashligi va farq

qiladigan belgilari asosida ularni sistemaga soladi. Morfologiya – hayvonlarning

tashqi tuzilishini, anatomiya – ichki tuzilishini, embriologiya – embrional

rivojlanishini, etologiya – turq-atvorini, filogenetika – tarixiy kelib chiqishini

o’rganadi.

Zoologiya tekshirish ob’ektiga binoan ham bir qancha fanlarga ajratiladi.

Masalan,

protozoologiya–bir hujayralilarni,

gelmintologiya–parazit

chuvalchanglarni,

malakologiya

–

mollyuskalarni,

karstinologiya–

qisqichbaqasimonlarni,

akarologiya–kanalarni,

araxnologiya

–

o’rgimchaksimonlarni, entomologiya – hasharotlarni, ixtiologiya – baliqlarni,

gerpetologiya–sudralib yuruvchilar va suvda hamda quruqlikda yashovchilarni,

ornitologiya–qushlarni, teriologiya, ya’ni mammalogiya – sut emizuvchilarni

o’rganadi.

Zoologiya boshqa biologiya va tabiyyot fanlari, jumladan fiziologiya,

ekologiya, biokimyo, geografiya, tibbiyot, qishloq xo’jaligi bilan birga kompleks

fanlarni hosil qiladi. Masalan, hayvonlar biokimyosi – hayvon organizmi kimyoviy

tarkibini, hayvonlar ekologiyasi – hayvonlarning tashqi muhit bilan

munosabatlarini, hayvonlar fiziologiyasi – hayvonlar organizmi funkstiyalarini,

zoogeografiya – hayvonlarning er yuzasida tarqalishini, zoopsihologiya –

hayvonlar psixikasini o’rganadi. Zoologiyaning ko’pgina bo’limlari parazitologiya,

epizootologiya, epidemiologiya, veterinariya, o’simlikshunoslik kabi tibbiyot,

qishloq xo’jaligi, chorvachilik bilan bog’liq amaliy fanlar tarkibiga kiradi.

Zoologiyaning tadqiqot metodlari. Zoologiya sohasidagi tadqiqotlarda har xil

metodlardan foydalaniladi. Kuzatish, solishtirish, eksperiment, matematik statistika

metodlari barcha zoologiya fanlari uchun umumiy metodlar hisoblanadi. Kuzatish

hayvonlarning o’sishi, rivojlanishi, ko’payishi, tashqi muhit bilan hamda o’zaro

munosabatlarini o’rganishga imkon beradi. Bu metod orqali hayvonlarni nima

bilan va qanday oziqlanishi, rivojlanishi, bolalashi, nasli to’g’risida g’amxo’rligi, yil yoki sutka davomida ular hayotida ro’y berib turadigan ritmik o’zgarishlarni

tushunib olish mumkin.

Solishtirish metodi bitta tur individlari, har xil turlar yoki sistematik

guruhlarga mansuv turlarning tuzilishi, ko’payishi, rivojlanishi, hayot kechirishi va

boshqa xususiyatlarini taqqoslashdan iborat. Bu metod hayvonlarning yashash

muhitiga moslanishi, o’zaro qarindoshlik munosabatlarini va boshqa xususiyatlari

o’rganiladi.

Eksperiment yoki tajriba metodi sun’iy vaziyat yaratish orqali hayvonlar

uchun xos bo’lgan xususiyatlarni chuqurroq ochib berishdan iborat. Eksperiment

ikki xil – sifat va o’lchov eksperimentidan iborat. Sifat eksperiment nazariy

ko’rsatilgan biror voqelikni hayvonlar hayotida sodir bo’lishi yoki bo’lmasligini

aniqlash maqsadida o’tkaziladi. O’lchov eksperiment esa hayvonlar uchun xos

bo’lgan birorta belgi yoki xususiyatni miqdoriy jihatdan tavsiflashdan iborat.

Matematik statistikadan esa eksperiment, solishtirish yoki kuzatish natijalarini

umumlashtirish va tahlil qilishda foydalaniladi.

Zoologiyaning nazariy va amaliy ahamiyati. Zoologiya sohasidagi ilmiy

ma’lumotlar organik olamning kelib chiqishi va tarixiy rivojlanishini tushunib

olishda hamda Tabiyyotga nisbatan ilmiy-materialistik dunyo’qarashning

shakllanishida katta ahamiyatga ega. Zoologiya to’plangan ilmiy dalillar organik

olamning tarixiy rivojlanishi to’g’risidagi Ch.Darvin evolyustion ta’limotining

asosini tashkil etadi. Odam ham uzoq davom etgan tarixiy rivojlanish natijasida

hayvonot dunyosidan kelib chiqqan, evolyustion taraqqiYotning eng yuqori

pog’onasiga ko’tarilgan ongli mavjudod hisoblanadi. Hayvonot dunyosining

rivojlanishi, evolyustiya omillari, uy hayvonlarining kelib chiqishi muammolarini

ochib berilishi chorvachilikdagi selekstiya ishlari uchun asos bo’lib xizmat qiladi.

Hayvonlar ustida olib borilgan kuzatishlar va tajribalar organizmdagi biologik

jarayonlarga ta’sir etish orqali uning faoliyatini boshqarish yo’llarini ishlab

chiqishga imkon beradi. Hayvonlar hayotini o’rganish organik dunyodagi ekologik

bog’lanishni tushunib olish hamda zararkunanda hayvonlarga qarshi biologik

kurash metodlarini ishlab chiqish; baliqchilik va chorvachilikni yanada

rivojlantirish; ovlanadigan, foydali va noyob hayvonlar sonini saqlab qolish va

ko’paytirishda muhim ahamiyatga ega. Parazit va zararkunanda hayvonlarni

o’rganish ular tarqalishining oldini olish va qarshi kurash choralarini ishlab chiqish

uchun asos bo’ladi. Tuproq hayvonlarini o’rganish tuproq hosil bo’lishi

jarayonlarini tushunib olishga va tuproq unumdorligini oshirish usullarini ishlab

chiqishga yordam beradi. Zoologiyaning qadimgi dunyoda rivojlanishi. Hayvonlar

haqidagi ilk yozma ma’lumotlar miloddan avval 5-4 asrlarga oid Misr, Xitoy va

Yunon adabiyotlarida uchraydi. Zoologiyaga oid ilk ilmiy asarlarni miloddan avval

4-asrda yashagan Aristotel yaratgan. U 452 tur hayvonning tuzilishi, hayoti, tarqalishini tushuntirgan; ularni qonsizlar va qonlilar guruhiga ajratgan. Bu

guruhlar hozirgi umurtqasizlar va umurtqalilarga yaqin keladi. U hayvonlarni 8ta

kichik guruhlar: to’rtoyo’qlilar, tuxum qo’yuvchi ikki oyo’qlilar, tuxum qo’yuvchi

to’rt oyo’qlilar, hasharotlar, qisqichbaqasimonlar va boshqa guruhlarga ajratdi.

Qadimgi Rim Tabiyyotshunoslaridan Gay Pliniy miloddan oldin (23-29 yillar)

37 kitobdan iborat “Tabiat tarixi” asarida o’sha davrda ma’lum bo’lgan barcha

hayvonlarga tavsif bergan. Xurofot hukm surgan O’rta asrlarda esa barcha

fanlarning rivojlanishi to’xtab qoladi. Zoologiyaning o’yg’onish davrida

rivojlanishi. O’yg’onish davrida Xristofor Kolumb, Marko Polo, Magellan kabi

sayyohlarning dengizlar osha sarguzashtlari tufayli noma’lum bo’lgan hayvonlar

kashf etildi. Ana shu davrda shveystariyalik K.Gesnerning 17 jildlik “Hayvonlar

tarixi” (16-asr) ensiklopedik asari paydo bo’ldi. Zoologiyaning rivojlanishida 17

asrda mikroskopning kashf etilishi katta ahamiyatga ega bo’ldi. Golland olimi

A.Levenguk “Mikroskop yordamida ochilgan tabiat sirlari” asarida ko’z ilg’amas

hayvonlar dunyosini kashf etdi. Italiya olimi M.Malpigi umurtqali hayvonlarning

qon aylanish va ayirish organlari, terisining tuzilishini; angliyalik U.Garvey

odamning qon aylanish sistemasini tushuntirib berdi. Shved olimi K.Linney ishlab

chiqqan hayvonot olami sistemasi ham zoologiyaning rivojlanishiga katta ta’sir

ko’rsatdi. Olim o’zining “Tabiyyot sistemasi” asarida tur, urug’, tartib, sinf kabi

sistematik guruhlarni asoslab berdi. K.Linney turni ikki nom, ya’ni urug’ va tur

nomi bilan atash (binar nomenklatura) ni taklif etdi: hayvonlarni sutemizuvchilar,

qushlar, sudralib yuruvchilar, baliqlar, hasharotlar, chuvalchanglar sinflariga

ajratdi. Franstuz olimi J.Kyuve 19-asr boshlarida hayvonlar qazilma qoldiqlarini

o’rganib, organizmning bir butunligi va organlarning o’zaro bog’liqligi

to’g’risidagi ta’limotni yaratadi. Kyuve fanga “tip” tushunchasini kiritadi. U

hayvonlarni 4 tip: umurtqalilar, yumshoq tanlilar, bo’g’imlilar, nurlilar va 19

sinfga ajratadi. Zoologiyaning rivojlanishida T.Shvan va M.Shleyden tomonidan

hujayra nazariyasining yaratilishi hamda turlarning o’zgarishi to’g’risidagi

J.B.Lamark ta’limoti ham muhim ahamiyatga ega bo’ldi.

J.B.Lamark K.Linney sistemasini yana ham takomillashtirib, hayvonlarni 14

sinfga ajratdi. U turlarning o’zgarishi to’g’risidagi dastlabki evolyustion

nazariyasini ishlab chiqishga urindi. Zoologiyaning rivojlanishida Ch.Darvinning

qo’shgan hissasi katta bo’ldi. Uning “Bigl” kemasidagi saYohatlarga

bag’ishlangan “Izlanishlar kundaligi” (1839) asarida Janubiy Amerika va unga

yaqin orollardagi kemiruvchilar, qushlar, kaltakesaklar, toshbaqalar va boshqa

hayvonlar to’g’risida ilk bor ma’lumot beriladi. Ayniqsa Ch.Darvin rahbarligida

tayyorlangan “Zoologiya” asari, uning “Mo’ylovoyo’qli qisqichbaqasimonlar”

monografiyasi, korall orollarining kelib chiqishi to’g’risidagi ta’limoti (1851-54)

katta ahamiyatga ega bo’ldi. Zoologiyaga oid ma’lumotlar Ch.Darvin evolyustion ta’limotining asosini tashkil etadi. Zoologiyada evolyustion g’oyalar

Ch.Darvinning “Tabiiy tanlanish yo’li bilan turlarning paydo bo’lishi” asari (1859)

nashr etilgandan so’ng o’z aksini topdi. Evolyustion ta’limotning yaratilishi

hayvonlarni o’rganishga qiziqishni yanada kuchaytirib yubordi. Evolyustion

ta’limot asosida solishtirma anatomiya, embriologiya, paleontologiya, sistematika,

zoogeografiya fanlari tez rivojlana boshladi; ekologiya, gidrobiologiya,

parazitologiya va boshqa fanlarga asos solindi. Evolyustion g’oyalar asosida nemis

olimi E.Gekkel biogenetik qonunni kashf etdi. Zoologiyaning 20 asrlarda

rivojlanishi. 20 asrning birinchi yarmida quruqlik, dengiz va okeanlar faunasini

o’rganish jadal sur’atlar bilan davom etdi. Buning natijasida fanga ma’lum bo’lgan

turlar soni 2,5 mln. ga etdi (K.Linney davrida 4208 tur ma’lum edi); hayvonlarning

yangi tipi Pogonoforalar, mollyuskalarning tuban tuzilgan vakillaridan neoplina,

qadimgi panja qanotli baliq latimeriya kashf etildi; 20 asrda solishtirma anatomik

va embriologik tadqiqotlar asosida hayvonlar sistematikasi qayta ishlab chiqildi.

Agar J.Kyuve sistemasida hayvonot dunyosi 4 tipga bo’lingan bo’lsa, hozir tiplar

soni 20 dan ortadi. 20 asrning o’rtalaridan boshlab hayvonlar sistematikasini ishlab

chiqishda an’anaviy solishtirma anatomik, paleontologik, embriologik va boshqa

metodlar bilan bir qatorda biokimyoviy, serologik, molekulyar genetik metodlar

ham qo’llanila boshlandi. Hozirgi davrda hayvonlar sistematikasi va filogeniyasini

tadqiq qilishda DNK (dezoksiribonuklein kislota) dagi nukleotidlar tarkibini

o’rganishga katta e’tibor berilmoqda. 20 asr o’rtalariga kelib eksperimental

embriologiyaning genetika bilan uyg’unlashuvi yuzaga keldi. Hozirgi davrda

rivojlanaYotgan embrion qismlarining ixtisoslashuvi ontogenezda har xil

genlarning ketma-ket ta’siri bilan tushuntiriladi. Zamonaviy zoologiyada

organizmlarning bir-biri va tashqi muhit bilan o’zaro ta’sirini o’rganadigan

ekologik tadqiqotlarga tobora ko’proq e’tibor berilmoqda. Populyastiyaning

shakllanishi, tarkibi va dinamikasini o’rganish ekologik tadqiqotlarning

vazifalaridan biri hisoblanadi. Bu muammo esa o’z navbatida tur hosil bo’lishi va

tur strukturasi masalasi bilan bevosita bog’langan. Biostenozlar va ularning

barqarorligini o’rganish ham ekologiyaning eng muhim yo’nalishi hisoblanadi.

Hozirgi davrda zoologiya sohasidagi eng asosiy muammolar hayvonot dunyosi

biologik xilma-xilligini hamda endemik, noyob va soni kamayib borayotgan

turlarni saqlab qolish va ko’paytirish bilan bog’liq. O’zbekistonda zoologiyaning

rivojlanishi. O’zbekistonda ilk zoologik tadqiqotlar 11 asrda yashab o’tgan

Sharqning buyuk allomalari nomi bilan bog’liq. Abu Rayxon Beruniy 101 hayvon

turi va ulardan olinadigan dori-darmonlar to’g’risida yozib qoldirgan. Uning

“Hindiston” asarida bu o’lka hayvonlari to’g’risida ma’lumot beriladi. Abu Ali ibn

Sinoning “Kitob ash-shifo” asarida odam parazit gelmintlari to’g’risida Yozilgan.

Bu asardagi ayrim gelmintlar (qovoqsimon qurt, mitti qurt) nomi hozirgi tarqalishini tushuntirgan; ularni qonsizlar va qonlilar guruhiga ajratgan. Bu

guruhlar hozirgi umurtqasizlar va umurtqalilarga yaqin keladi. U hayvonlarni 8ta

kichik guruhlar: to’rtoyo’qlilar, tuxum qo’yuvchi ikki oyo’qlilar, tuxum qo’yuvchi

to’rt oyo’qlilar, hasharotlar, qisqichbaqasimonlar va boshqa guruhlarga ajratdi.

Qadimgi Rim Tabiyyotshunoslaridan Gay Pliniy miloddan oldin (23-29 yillar)

37 kitobdan iborat “Tabiat tarixi” asarida o’sha davrda ma’lum bo’lgan barcha

hayvonlarga tavsif bergan. Xurofot hukm surgan O’rta asrlarda esa barcha

fanlarning rivojlanishi to’xtab qoladi. Zoologiyaning o’yg’onish davrida

rivojlanishi. O’yg’onish davrida Xristofor Kolumb, Marko Polo, Magellan kabi

sayyohlarning dengizlar osha sarguzashtlari tufayli noma’lum bo’lgan hayvonlar

kashf etildi. Ana shu davrda shveystariyalik K.Gesnerning 17 jildlik “Hayvonlar

tarixi” (16-asr) ensiklopedik asari paydo bo’ldi. Zoologiyaning rivojlanishida 17

asrda mikroskopning kashf etilishi katta ahamiyatga ega bo’ldi. Golland olimi

A.Levenguk “Mikroskop yordamida ochilgan tabiat sirlari” asarida ko’z ilg’amas

hayvonlar dunyosini kashf etdi. Italiya olimi M.Malpigi umurtqali hayvonlarning

qon aylanish va ayirish organlari, terisining tuzilishini; angliyalik U.Garvey

odamning qon aylanish sistemasini tushuntirib berdi. Shved olimi K.Linney ishlab

chiqqan hayvonot olami sistemasi ham zoologiyaning rivojlanishiga katta ta’sir

ko’rsatdi. Olim o’zining “Tabiyyot sistemasi” asarida tur, urug’, tartib, sinf kabi

sistematik guruhlarni asoslab berdi. K.Linney turni ikki nom, ya’ni urug’ va tur

nomi bilan atash (binar nomenklatura) ni taklif etdi: hayvonlarni sutemizuvchilar,

qushlar, sudralib yuruvchilar, baliqlar, hasharotlar, chuvalchanglar sinflariga

ajratdi. Franstuz olimi J.Kyuve 19-asr boshlarida hayvonlar qazilma qoldiqlarini

o’rganib, organizmning bir butunligi va organlarning o’zaro bog’liqligi

to’g’risidagi ta’limotni yaratadi. Kyuve fanga “tip” tushunchasini kiritadi. U

hayvonlarni 4 tip: umurtqalilar, yumshoq tanlilar, bo’g’imlilar, nurlilar va 19

sinfga ajratadi. Zoologiyaning rivojlanishida T.Shvan va M.Shleyden tomonidan

hujayra nazariyasining yaratilishi hamda turlarning o’zgarishi to’g’risidagi

J.B.Lamark ta’limoti ham muhim ahamiyatga ega bo’ldi.

J.B.Lamark K.Linney sistemasini yana ham takomillashtirib, hayvonlarni 14

sinfga ajratdi. U turlarning o’zgarishi to’g’risidagi dastlabki evolyustion

nazariyasini ishlab chiqishga urindi. Zoologiyaning rivojlanishida Ch.Darvinning

qo’shgan hissasi katta bo’ldi. Uning “Bigl” kemasidagi saYohatlarga

bag’ishlangan “Izlanishlar kundaligi” (1839) asarida Janubiy Amerika va unga

yaqin orollardagi kemiruvchilar, qushlar, kaltakesaklar, toshbaqalar va boshqa

hayvonlar to’g’risida ilk bor ma’lumot beriladi. Ayniqsa Ch.Darvin rahbarligida

tayyorlangan “Zoologiya” asari, uning “Mo’ylovoyo’qli qisqichbaqasimonlar”

monografiyasi, korall orollarining kelib chiqishi to’g’risidagi ta’limoti (1851-54)

katta ahamiyatga ega bo’ldi. Zoologiyaga oid ma’lumotlar Ch.Darvin evolyustion ta’limotining asosini tashkil etadi. Zoologiyada evolyustion g’oyalar

Ch.Darvinning “Tabiiy tanlanish yo’li bilan turlarning paydo bo’lishi” asari (1859)

nashr etilgandan so’ng o’z aksini topdi. Evolyustion ta’limotning yaratilishi

hayvonlarni o’rganishga qiziqishni yanada kuchaytirib yubordi. Evolyustion

ta’limot asosida solishtirma anatomiya, embriologiya, paleontologiya, sistematika,

zoogeografiya fanlari tez rivojlana boshladi; ekologiya, gidrobiologiya,

parazitologiya va boshqa fanlarga asos solindi. Evolyustion g’oyalar asosida nemis

olimi E.Gekkel biogenetik qonunni kashf etdi. Zoologiyaning 20 asrlarda

rivojlanishi. 20 asrning birinchi yarmida quruqlik, dengiz va okeanlar faunasini

o’rganish jadal sur’atlar bilan davom etdi. Buning natijasida fanga ma’lum bo’lgan

turlar soni 2,5 mln. ga etdi (K.Linney davrida 4208 tur ma’lum edi); hayvonlarning

yangi tipi Pogonoforalar, mollyuskalarning tuban tuzilgan vakillaridan neoplina,

qadimgi panja qanotli baliq latimeriya kashf etildi; 20 asrda solishtirma anatomik

va embriologik tadqiqotlar asosida hayvonlar sistematikasi qayta ishlab chiqildi.

Agar J.Kyuve sistemasida hayvonot dunyosi 4 tipga bo’lingan bo’lsa, hozir tiplar

soni 20 dan ortadi. 20 asrning o’rtalaridan boshlab hayvonlar sistematikasini ishlab

chiqishda an’anaviy solishtirma anatomik, paleontologik, embriologik va boshqa

metodlar bilan bir qatorda biokimyoviy, serologik, molekulyar genetik metodlar

ham qo’llanila boshlandi. Hozirgi davrda hayvonlar sistematikasi va filogeniyasini

tadqiq qilishda DNK (dezoksiribonuklein kislota) dagi nukleotidlar tarkibini

o’rganishga katta e’tibor berilmoqda. 20 asr o’rtalariga kelib eksperimental

embriologiyaning genetika bilan uyg’unlashuvi yuzaga keldi. Hozirgi davrda

rivojlanaYotgan embrion qismlarining ixtisoslashuvi ontogenezda har xil

genlarning ketma-ket ta’siri bilan tushuntiriladi. Zamonaviy zoologiyada

organizmlarning bir-biri va tashqi muhit bilan o’zaro ta’sirini o’rganadigan

ekologik tadqiqotlarga tobora ko’proq e’tibor berilmoqda. Populyastiyaning

shakllanishi, tarkibi va dinamikasini o’rganish ekologik tadqiqotlarning

vazifalaridan biri hisoblanadi. Bu muammo esa o’z navbatida tur hosil bo’lishi va

tur strukturasi masalasi bilan bevosita bog’langan. Biostenozlar va ularning

barqarorligini o’rganish ham ekologiyaning eng muhim yo’nalishi hisoblanadi.

Hozirgi davrda zoologiya sohasidagi eng asosiy muammolar hayvonot dunyosi

biologik xilma-xilligini hamda endemik, noyob va soni kamayib borayotgan

turlarni saqlab qolish va ko’paytirish bilan bog’liq. O’zbekistonda zoologiyaning

rivojlanishi. O’zbekistonda ilk zoologik tadqiqotlar 11 asrda yashab o’tgan

Sharqning buyuk allomalari nomi bilan bog’liq. Abu Rayxon Beruniy 101 hayvon

turi va ulardan olinadigan dori-darmonlar to’g’risida yozib qoldirgan. Uning

“Hindiston” asarida bu o’lka hayvonlari to’g’risida ma’lumot beriladi. Abu Ali ibn

Sinoning “Kitob ash-shifo” asarida odam parazit gelmintlari to’g’risida Yozilgan.

Bu asardagi ayrim gelmintlar (qovoqsimon qurt, mitti qurt) nomi hozirgi sistematikada ham saqlanib qolgan. O’rta Osiyo, jumladan O’zbekiston hayvonot

dunyosini o’rganish bo’yicha maxsus ilmiy tadqiqotlar 19 asrning ikkinchi

yarmidan boshlandi. Rus olimi N.A.Severstov ilk bor Orol dengizi, Ustyurt,

Qizilqum, Sirdaryo, Pomir, Tyanshan hayvonlarini; A.P.Fedchenko Oloy va

Zarafshon vodiysi hayvonlarini o’rganishgan. V.F.Oshanin “Turkiston yarim qattiq

qanotlilari faunasi” asarida 700 dan ortiq hasharotlar turi to’g’risida ma’lumot

bergan. Uning tashabbusi bilan 1876 yilda Toshkentda tabiat muzeyi ochiladi.

O’rta Osiyo hayvonot dunyosini o’rganish 20 asrda jadal sur’atlar bilan olib

borildi. 20 va 30-yillarda parazit va kasallik tarqatuvchi hayvonlarni o’rganishga

asosiy e’tibor berildi. Ana shu maqsadda bir qancha ekspedistiyalar tashkil etildi;

L.M.Isaev va N.I.Xodukin bezgak chivini va rishtaning rivojlanishini batafsil

o’rganishdi; bir qancha hududlarda bezgakka qarshi stanstiyalar, Samarqand

shahrida Tropik kasalliklar (hozirgi Tibbiyot parazitologiya) instituti tashkil etildi.

Bu tadbirlar tufayli 20 asrning o’rtalarida O’rta OsiYoda bezgak kasalligi va rishta

batamom tugatildi. Zoologiyay sohasida tadqiqotlar 1920 yilda Turkiston davlat

universiteti (hozirgi O’zbekiston milliy universiteti) tashkil etilgandan so’ng

ayniqsa keng miqyosda olib borila boshladi. A.L.Brodskiy bir hujayrali hayvonlarni

o’rganib, Qizilqum quduqlarida uchraydigan foraminiferalar Qizilqum o’rnida

mavjud bo’lgan qadimgi dengiz faunasi qoldig’i nishonasi ekanligini ko’rsatdi.

D.N.Kashkarov ekologik tekshirishlarni boshlab berdi va bu sohada birinchi darslik

yaratdi. T.Z.Zohidov Qizilqum hayvonlarini o’rgandi va 4 tomlik “Zoologiya

ensiklopediyasi”ni yozdi. V.V.YAxontov hasharotlarni o’rganib, bu sohada bir

necha yirik qo’llanmalar yaratdi. A.M.Muhammadiev suv hayvonlarini o’rgandi va

umurtqasizlar zoologiyasidan o’zbek tilidagi dastlabki o’quv qo’llanmasini yaratdi.

S.N.Alimuhamedov va R.O.Olimjonov zararkunanda hasharotlarni o’rganish va

ularga qarshi kurash choralarini ishlab chiqish borasida bir qancha muhim

tadqiqotlarni amalga oshirishdi. Qishloq xo’jaligi ekinlari parazit nematodalarini

o’rganishda va ularga qarshi kurash tadbirlarini ishlab chiqishda A.T.To’laganov va

uning shogirdlarining xizmatlari katta bo’ldi. Xonaki va yovvoyi hayvonlar

gelmintlarini o’rganish borasida tadqiqotlar J.A.Azimov, M.A.Sultanov,

I.X.Ergashev nomi bilan bog’liq.

O’zbekistonda ekologik parazitologiya sohasidagi tadqiqotlar J.A.Azimov va

uning shogirdlari tomonidan keng miqyosda olib borilmoqda. Zoologiya

sohasidagi tadqiqotlar ayni kunda zoologiya, zibbiyot parazitologiyasi,

chorvachilik, veterinariya, qorako’lchilik, o’simliklarni himoya qilish, ipakchilik,

sabzavot-polizchilik va boshqa ilmiy tadqiqot institutlarida, deyarli barcha

universitetlar qoshidagi kafedralarida olib borilmoqda.

Bir hujayralilar kenja dunyosi. Bir hujayrali hayvonlar bitta hujayradan tashkil

topgan; ko’pchiligi mikroskopik kattalikdagi organizmlar. Hamma hujayralarga

o’xshab, bir hujayralilar ham hujayra qobig’i, sitoplazma va uning ichida

joylashgan bitta yoki bir nechta yadro va boshqa organoidlardan tashkil topgan.

Lekin bir hujayralilar tirik organizmlar uchun xos bo’lgan mustaqil moddalar

almashinuvi, harakatlanish, ta’sirlanish va ko’payish xususiyatiga ega bo’lishi

bilan ko’p hujayralilarning alohida olingan bitta hujayrasidan farq qiladi. Bir

hujayralilar sitoplazmasi ikki qavatdan iborat. Sitoplazmaning tashqi tiniq qavati

ektoplazma, ikki donador qavati endoplazma deb ataladi. Odatda hujayra

organoidlari ana shu endoplazmada joylashgan. Bir hujayrali hayvonlar hamma

tirik organizmlar kabi erkin harakatlanish, ta’sirlanish, oziqlanish va ko’payish

xususiyatiga ega.

Sarkomastigoforalar tipi. Bu tipga mansuv hayvonlar soxta oyo’qlar yoki

xivchinlar yordamida harakatlanadi. Ular dengiz, chuchuk suv havzalari va nam

tuproqlarda hayot kechiradi. Shuningdek, ular orasida turli hayvonlar va odam

organizmida parazitlik qilib, og’ir kasallik keltirib chiqaradigan turlari ham bor. Bu

tipga 18000 ga yaqin tur kiradi. Sarkomastigoforalar sarkodalilar va xivchinlilar

sinflariga bo’linadi.

Sarkodalilar, ya’ni soxta oyo’qlilar sinfi. Sarkodalilar sinfiga hujayra sirtida

qattiq po’sti bo’lmaydigan bir hujayrali hayvonlar kiradi (2-rasm). Qattiq po’sti

bo’lmasligi sababli ular hujayrasining shakli doimiy bo’lmaydi; sitoplazmasi turli

o’simtalar hosil qilib turadi. Bu o’simtalar harakatlanish vazifasini bajarishi tufayli

soxta oyo’qlar deb ataladi. Sarkodalilar sinfining tipik vakili bo’lgan 0,3-0,5 mm

kattalikdagi oddiy amyoba chirindiga boy ko’lmak suvlarda va hovuzlarda

yashaydi. Uning tiniq sitoplazmasi qattiq qobiq bilan o’ralmagan. Shuning uchun

hujayrasining shakli doim o’zgarib turadi. “Amyoba” so’zi ham o’zgaruvchan

degan ma’noni anglatadi. Amyobaning sitoplazmasi ikki qavatdan iborat.

Sitoplazmaning birmuncha rangsiz tiniq, lekin quyuqroq tashqi qavati ektoplazma,

donador, lekin suyuqroq ichki qavati endoplazma deyiladi. Hayot kechirishi.

Amyobaning sitoplazmasi doim harakatlanib turishi tufayli sitoplazma sirtida turli

shakldagi soxta oyo’qlar deb ataladigan o’simtalar hosil bo’lib va yo’qolib turadi.

Soxta oyo’qlari yordamida amyoba harakatlanadi va ozig’ini tutadi.

Harakatlanayotgan amyoba duch kelgan turli bir hujayrali suvo’tlari, bakteriyalar

va boshqa mayda organizmlarni soxta oyo’qlari yordamida qamrab oladi. Tutilgan

oziq sitoplazmaga o’tganida unga bir tomchi hazm shirasi ajralishi bilan hazm

vakuoli shakllanadi. Oziq hazm vakuoli bilan birga sitoplazma bo’ylab

harakatlanadi va hazm bo’ladi. Hazm bo’lmay qolgan oziq sitoplazmaning to’g’ri

kelgan joyidan chiqarib yuboriladi. Bir hujayralilar kenja dunyosi. Bir hujayrali hayvonlar bitta hujayradan tashkil

topgan; ko’pchiligi mikroskopik kattalikdagi organizmlar. Hamma hujayralarga

o’xshab, bir hujayralilar ham hujayra qobig’i, sitoplazma va uning ichida

joylashgan bitta yoki bir nechta yadro va boshqa organoidlardan tashkil topgan.

Lekin bir hujayralilar tirik organizmlar uchun xos bo’lgan mustaqil moddalar

almashinuvi, harakatlanish, ta’sirlanish va ko’payish xususiyatiga ega bo’lishi

bilan ko’p hujayralilarning alohida olingan bitta hujayrasidan farq qiladi. Bir

hujayralilar sitoplazmasi ikki qavatdan iborat. Sitoplazmaning tashqi tiniq qavati

ektoplazma, ikki donador qavati endoplazma deb ataladi. Odatda hujayra

organoidlari ana shu endoplazmada joylashgan. Bir hujayrali hayvonlar hamma

tirik organizmlar kabi erkin harakatlanish, ta’sirlanish, oziqlanish va ko’payish

xususiyatiga ega.

Sarkomastigoforalar tipi. Bu tipga mansuv hayvonlar soxta oyo’qlar yoki

xivchinlar yordamida harakatlanadi. Ular dengiz, chuchuk suv havzalari va nam

tuproqlarda hayot kechiradi. Shuningdek, ular orasida turli hayvonlar va odam

organizmida parazitlik qilib, og’ir kasallik keltirib chiqaradigan turlari ham bor. Bu

tipga 18000 ga yaqin tur kiradi. Sarkomastigoforalar sarkodalilar va xivchinlilar

sinflariga bo’linadi.

Sarkodalilar, ya’ni soxta oyo’qlilar sinfi. Sarkodalilar sinfiga hujayra sirtida

qattiq po’sti bo’lmaydigan bir hujayrali hayvonlar kiradi (2-rasm). Qattiq po’sti

bo’lmasligi sababli ular hujayrasining shakli doimiy bo’lmaydi; sitoplazmasi turli

o’simtalar hosil qilib turadi. Bu o’simtalar harakatlanish vazifasini bajarishi tufayli

soxta oyo’qlar deb ataladi. Sarkodalilar sinfining tipik vakili bo’lgan 0,3-0,5 mm

kattalikdagi oddiy amyoba chirindiga boy ko’lmak suvlarda va hovuzlarda

yashaydi. Uning tiniq sitoplazmasi qattiq qobiq bilan o’ralmagan. Shuning uchun

hujayrasining shakli doim o’zgarib turadi. “Amyoba” so’zi ham o’zgaruvchan

degan ma’noni anglatadi. Amyobaning sitoplazmasi ikki qavatdan iborat.

Sitoplazmaning birmuncha rangsiz tiniq, lekin quyuqroq tashqi qavati ektoplazma,

donador, lekin suyuqroq ichki qavati endoplazma deyiladi. Hayot kechirishi.

Amyobaning sitoplazmasi doim harakatlanib turishi tufayli sitoplazma sirtida turli

shakldagi soxta oyo’qlar deb ataladigan o’simtalar hosil bo’lib va yo’qolib turadi.

Soxta oyo’qlari yordamida amyoba harakatlanadi va ozig’ini tutadi.

Harakatlanayotgan amyoba duch kelgan turli bir hujayrali suvo’tlari, bakteriyalar

va boshqa mayda organizmlarni soxta oyo’qlari yordamida qamrab oladi. Tutilgan

oziq sitoplazmaga o’tganida unga bir tomchi hazm shirasi ajralishi bilan hazm

vakuoli shakllanadi. Oziq hazm vakuoli bilan birga sitoplazma bo’ylab

harakatlanadi va hazm bo’ladi. Hazm bo’lmay qolgan oziq sitoplazmaning to’g’ri

kelgan joyidan chiqarib yuboriladi. Amyoba sitoplazmasiga hujayra membranasi orqali tashqi muhitdan doim suv

diffuziya orqali o’tib turadi. Sitoplazmada joylashgan qisqaruvchi vakuol

yordamida amyoba hujayrasidan ortiqcha suv va moddalar almashinuvining zararli

mahsulotlari chiqarib yuboriladi. Qisqaruvchi vakuolaning faoliyati tufayli

sitoplazmadagi suv doim yangilanib turadi. Suv bilan birga sitoplazmaga nafas

olish uchun zarur bo’lgan kislorod ham kirib turadi. Kislorod ishtirokida

sitoplazmadagi murakkab organik moddalar oddiy moddalarga parchalanadi.

Natijada organizmning hayot faoliyati uchun zarur bo’lgan energiya va zararli

bo’lgan karbonat angridrid gazi yoki boshqa moddalar hosil bo’ladi. Karbonat

angridrid gazi tana yuzasi orqali, zararli moddalar qisqaruvchi vakuola orqali

tashqariga chiqariladi. Hosil bo’lgan energiya amyobaning hayot faoliyati uchun

sarflanadi. Ko’payishi. Amyoba faqat jinssiz ko’payadi. Qulay sharoitda amyoba

yadrosi bevosita ikkiga bo’linadi. Shundan so’ng sitoplazma ham ikkiga bo’linadi

va ikkita yosh amyoba hosil bo’ladi. Ular birmuncha vaqt oziqlanib, o’sadi. Ana

shundan keyin bo’linish yana takrorlanadi. Noqulay sharoitda amyoba

yumaloqlanadi va sitoplazmasi atrofiga qalin qobiq hosil qilib, sistaga aylanadi.

Sista amyobani noqulay sharoitdan himoya qilishi bilan birga uni shamol va chang

zarralari orqali tarqalishiga ham imkon beradi.

Qulay sharoit kelishi bilan sista yorilib, undan amyoba chiqadi va uning hayoti

davom etadi. Sarkodalilarning xilma-xilligi. Amyobalar orasida odam va hayvonlar

organizmida parazitlik qilib yashaydigan turlari ham bor. Dizenteriya amyobasi

juda mayda 0,04 mm bo’lib, juda kalta to’mtoq soxta oyo’qlar hosil qiladi.

Amyoba odamning yo’g’on ichagining shilliq pardasiga kirib olib ko’payadi. O’sib

etishgan amyobalar sistaga aylanib, ichak bo’shlig’iga tushadi. U erdan axlat bilan

tashqariga chiqib ketadi. Bir kecha-kunduzda kasal odam ichagidan amyobaning

300 mln ga yaqin sistasi chiqishi mumkin. Parazit amyobalar qoramollar, it, ot,

cho’chqa va boshqa hayvonlarning ichagi va kasallangan tishlarida, shuningdek

asalarilarning ayirish organlari naychalarida ham topilgan. Hamma parazit

amyobalar sistalar orqali yuqadi. Sarkodalilar ildiz oyo’qlilar, quyoshsimonlar va

nurlilar kenja sinflariga ajratiladi. Ildizoyo’qlilarga amyobalar, foraminiferalar va

chig’anoqli amyobalar turkumlari kiradi. Chig’anoqli amyobalar chuchuk suvlarda

va botqoqliklarda yashaydi. Ularning tuzilishi amyobalaga o’xshash, lekin tanasi

qum zarrachalari yoki organik moddalardan iborat chig’anoq ichida bo’ladi.

Chig’anoq og’izchasidan soxta oyo’qlar chiqib turadi. Chuchuk suvlarda kattaligi 1

mm ga yaqin bo’lgan, quyoshsimonlar ko’p uchraydi. Ularning soxta oyo’qlari

endoplazmadan Quyosh nuri singari tarqaladi. Dengiz planktoni tarkibida hayot

kechiradigan nursimonlar keng tarqalgan. Ularning tanasi sharsimon; soxta

oyo’qlari tanadan nurga o’xshab taraladi; endoalazmasi organik moddalardan

iborat ko’pincha ichida joylashgan. Kapsuladan qumdan iborat ninchalari chiqibturadi. Nursimonlar nobud bo’lgandan so’ng skleti dengiz cho’kib, tog’ uni (trepel)

deyiladigan cho’kma hosil qiladi. Trepel jilvir qog’ozlar, metallarga ishlov

berishda foydalaniladi. Forimenferalar dengiz tubida va planktonda hayot

kechiradi. Ularning bitta yoki birnechta kamerali chig’anog’i ohakdan iborat.

Fominferalar Orol dnegizi va Qizilqum quruqliklaridan ham to’pilgan.

Forimenferalar dengiz tubida Mezazoy erasi dengizlarida ayniqsa keng tarqalgan.

Ular chig’anog’i qoldiqlari dengiz tubida to’planib, ohaktosh konlarini hosil

qilgan.

Xivchinlilar sinfi.

Bu sinfga mansuv hayvonlar sitoplazma o’simtasidan hosil bo’lgan bitta yoki bir

nechta xivchinlar yordamida harakatlanadi. Ko’pchiligida xivchin bittadan, ba’zan

ikkita yoki undan ham ko’proq bo’lishi mumkin. Xivchinlilarning hujayrasi

organik pellikuladan iborat qobiq bilan o’ralgan. Shuning uchun ular tanasining

shakli doimiy bo’ladi. Xivchinlilar sinfi o’simliksimon va hayvonsimon

xivchinlilarga bo’linadi.

O’simliksimon xivchinlilar. O’simliksimon xivchinlilar hujayrasida Yashil

rang beruvchi xromatoforalar bo’ladi. Hamma Yashil xivchinlilar Yashil

o’simliklar singari yorug’da karbonat angidrid gazi, suv va boshqa mineral

moddalardan organik moddalar sintezlaydi, ya’ni fotosintez orqali avtotrof

oziqlanadi. Ular fotosintez jaraYonida kraxmal yoki unga o’xshash modda

paramila sintezlaydi. O’simliksimon xivchinlilar tuzilishiga ko’ra bir hujayrali

suvo’tlariga o’xshaydi.

Yashil evglena. Yashil xivchinlilar orasida evglenasimonlar turkumiga

mansuv bo’lgan hayvonlar chuchuk suvlarda ko’p uchraydi. Ko’pchilikka ma’lum

bo’lgan Yashil evglena (3-rasm) chuchuk suv havzalarida yashaydi. Uning

hujayrasi ko’pqa elastik po’st - pellikula bilan qoplangan bo’lib, shakli ikki uchi

ingichkalashgan dukka o’xshaydi. Tanasining oldingi uchida bitta uzun xivchini,

sitoplazmasida esa yirik pufaksimon yadrosi, tayo’qchasimon bir qancha yashil

xromatoforalari, xivchin asosida qisqaruvchi vakuolasi va qizil dog’simon

ko’zchasi joylashgan. Tanasi egilishi va shakli birmuncha o’zgarishi mumkin.

Harakatlanayotgan evglena xivchinini aylantiradi. Xivchini parma singari buralishi

tufayli evglena oldinga aylanma harakat bilan suzib ketadi.

Volvoks. Chuchuk suvlarda koloniya bo’lib yashovchi Yashil xivchinlilar ham

ko’p uchraydi. Ular orasida volvoks ayniqsa keng tarqalgan. Volvoks koloniyasi

bir-biri bilan sitoplazmatik ipchalar orqali qo’shilib ketgan juda ko’p sonli

evglenaga o’xshash tuzilgan hujayralardan iborat. Hujayralarning ko’pchiligi

vegetativ (o’suvchi), oz qismi esa generativ (ko’payuvchi) bo’ladi. Volvoks

koloniyasining ko’rinishi ko’p hujayralilar embrionning blastula davriga o’xshaydi. Volvoksni o’rganish ko’p hujayralilarning kelib chiqishi tarixini

bilishda katta ahamiyatga ega.

O’simliksimon xivchinlilar yorug’lik etishmaganida yashil rangini yo’qotib,

barcha hayvonlar singari tayyor organik moddalar hisobiga geterotrof oziqlanishga

o’tadi. Bunda ular suvda erigan organik moddalarni shimib oladi. Evglenasimon

xivchinlilar orasida birdaniga ikki xil oziqlanish xususiyatiga ega bo’lgan turlar

ham bor. Bunday ikki xil usulda oziqlanish miksotrof (aralash) oziqlanish deyiladi.

Xivchinlilarning ko’payishi. Yashil evglena faqat jinssiz bo’yiga ikki bo’linib

ko’payadi. Volvoks jinssiz ko’payganida generativ hujayralar ketma-ket bo’linib,

yangi yosh koloniyalarni hosil qiladi. Jinsiy ko’payishda esa generativ

hujayralardan ayrimlari yirik tuxum hujayra-makrogametani, boshqalari ko’p

marta bo’linib, juda mayda, ikki xivchinli urug’ hujayralar mikrometalarni hosil

qiladi. Mikrogametalardan biri suv orqali borib, makrogametani urug’lantiradi.

Zigota qishlab qoladi. Bahorda undan volvoksning yangi koloniyasi hosil bo’ladi.

Hayvonsimon xivchinlilar. Hayvonsimon xivchinlilar - yakka yashovchi bir

hujayralilar. Ular barcha hayvonlar singari geterotrof oziqlanadi. Hayvonsimon

xivchinlilar orasida chuchuk suv havzalarida erkin hayot kechiradigan hamda

odam va hayvonlar organizmida parazitlik qiladigan turlari bor (4 - rasm).

Bodolar-ikki xivchinli hayvonlar. Chuchuk suv havzalarida uchraydi.

Sitoplazmasining xivchinlari asosida pellikulasi bo’lmaydi. Bu joy orqali

bakteriyalarni yutib oziqlanadi.

Tripanozomalar. Odam va umurtqali hayvonlar qonida parazit yashaydi.

Hujayrasi bir xivchinli tasmaga o’xshaydi (4-rasm), o’lchami 20-70 mkm keladi.

Rodeziya tripanosomasi Afrikaning tropik qismida tarqalgan bo’lib, mahalliy aholi

o’rtasida og’ir uyqu kasalligini paydo qiladi. Bemor odam juda ozib ketadi; ko’p

uxlaydi; davolanmaganida halok bo’ladi. Tripanosoma tabiatda antilopalarda

uchraydi. Parazitni odamga se-se pashshasi yuqtiradi.

Trixomonoslar. Trixomonoslar - to’rtta yoki undan ko’proq xivchinlar

yordamida harakatlanadigan parazit hayvonlar. Trixomonoslarning bir turining

kattaligi 7-10 mkm bo’lib, ichakda yashaydi. Boshqa bir turi odamning siydik

tanosil yo’llarida parazitlik qiladi. Vagina (jinsiy qin) trixomonasi keng tarqalgan.

O’n ikki barmoq va ingichka ichakda lyambliya yashaydi; sakkizta xivchini

bo’ladi. Tez ko’payib ketganida parazit ichak faoliyatini buzadi; ba’zan o’t

yo’llarini yallig’lantiradi (holististit).

Leyshmaniyalar. Leyshmaniyalar odam terisi hujayralari ichida parazitlik

qiladigan hayvonsimon xivchinlilardir. Ular orasida teri leyshmaniyasi ko’proq

uchraydi. Bu parazit terining ochiq joylarida uzoq vaqt saqlanib qoladigan yara

hosil qiladi. Kasallik xalq orasida “avg’on yara”, “yomon yara” yoki “sharq

kuydirgisi” nomlari bilan ma’lum. Yara tuzalib ketgandan so’ng o’rni chandiq bo’lib qoladi. Kasallik Turkmaniston, Tojikiston va O’zbekistonning janubiy

hududlarida uchraydi. Kasallik qo’zg’atuvchisini iskabtoparlar yumronqoziqlardan

odamga yuqtiradi.

Hayvonsimon xivchinlilar orasida ayrim vakillari chumolilar ichagida

simbioz (hamkorlikda) yashaydi. Ular qiyin hazm bo’ladigan o’simlik

sellko’lozasini hazm qilishda chumolilarga yordam beradi.

Infuzoriyalar tipi. Infuzoriyalar eng murakkab tuzilishga ega bo’lgan bir

hujayralilar bo’lib, dastlab pichan ivitmasidan topilgan. “Infuzoriya” so’zi ham

pichan ivitmasida yashaydigan hayvonlar ma’nosini aglatadi. Ularning tanasi juda

ko’p mayda kipriklar bilan qoplangan. Kipriklar yordamida harakat qiladi.

Hujayrasida ikki xil yadro bor. Kichik yadrosi-mikronukleus va katta yadrosi –

makronukleus (mikro – kichik, makro – katta, nukleus-yadro) deyiladi. Kichik

yadrosi irsiy belgilarni saqlovchi generativ yadro bo’lib, ko’payishda ishtirok etadi.

Infuzoriyalar jinssiz va jinsiy yo’l bilan ko’payadi.Infuzoriyalarning tipik vakili

tufelka infuzoriyasini chiriyotgan o’simliklar qoldig’i bilan ifloslangan chuchuk

ko’lmak suvlarda, suvi eskirib qolgan akvariumlarda uchratish mumkin. Tufelka

tanasining shakli tuflining tagcharmiga o’xshash bo’lganligi tufayli unga shunday

nom berilgan (5-ram). Uning tanasi cho’ziq, uzunligi 0,1-0,3 mm kattalikda,

oldingi tomoni to’mtoq, keyingi tomoni esa ingichkalashgan bo’ladi. Tufelka

hujayrasi sirti qattiq pellikula qobiq bilan o’ralganligi tufayli shakli doimiy bo’ladi.

Pellikula ostida otiluvchi tayo’qchasimon tanachalar joylashgan. Tanachalar

himoya vazifasini bajaradi. Yirtqich hayvon hujum qilganida tufelka otiluvchi

tanachalarini otib chiqaradi. Tanachalar hayvon tanasiga suqilib uni cho’chitadi.

Endoplazmasida ikkita qisqaruvchi vakuola, juda ko’p hazm vakuolalari,

loviyasimon makronukleus va dumaloq mikronukleusi joylashgan. Oziqlanishi.

Tufelka tanasining yon tomonida chuqurchasi bo’ladi. Chuqurchaning chetlari

kipriklar bilan o’ralgan, uning tubida esa og’iz teshikchasi joylashgan. Chuqurcha

chetidagi kiprikchalarning harakatlanishi tufayli suvdagi mayda organizmlar

(bakteriyalar) va organik moddalar og’iz teshigi tomonga yo’naladi. Og’iz teshigi

qisqa halqum bilan tutashgan.

Oziq moddalar ana shu halqum tubida to’plangandan so’ng, ularga

sitoplazmadan bir tomchi hazm suyuqligi ajralishi bilan hazm qilish vakuolasi

hosil bo’ladi. Hazm qilish vakuoli halqum tubidan ajralib, sitoplazmaga tushadi.

Vakuola sitoplazma oqimi bilan aylanib yurib, uning ichidagi oziq hazm bo’ladi va

sitoplazmaga so’riladi. Hazm bo’lmagan oziq qoldig’i tanasining keyingi qismida

joylashgan maxsus chiqaruv teshigi (poroshista) orqali organizmdan chiqarib

yuboriladi.

Nafas olishi va ayirishi. Tufelka barcha sodda hayvonlar kabi tana yuzasi

orqali suvda erigan kislorod bilan nafas oladi. Moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan keraksiz mahsulotlar va ortiqcha suv tanasining oldingi va keyingi

qismida joylashgan qisqaruvchi vakuolalar yordamida chiqarib tashlanadi. Har bir

qisqaruvchi vakuola yig’uvchi uzun naychalar, suyuqlik saqlovchi pufakchalar va

chiqarish naychasidan iborat. Suv va moddalar almashinuvining keraksiz

mahsulotlari dastlab yig’uvchi naychalarga, ulardan vakuola pufakchasiga o’tadi.

Pufakcha devori qisqarishi tufayli suyuqlik chiqarish naychasi orqali tashqariga

chiqarib yuboriladi. Tufelka tanasida nerv tolalari topilmagan. Lekin u harorat,

kimyoviy, Yorug’lik va turli mexaniq ta’sirni sezish xususiyatiga ega.

Harakatlanishi. Tufelka hujayrasi sirtida joylashgan kiprikchalarning

eshkakka o’xshab bir me’yorda tebranishi natijasida suzib yuradi. Kiprikchalar

tana sirtida spiral qator hosil qilib joylashganligi sababli tufelka o’z o’qi atrofida

aylanma harakat qiladi.

Ko’payishi. Tufelka jinssiz va jinsiy yo’l bilan ko’payadi. Jinssiz ko’payishi

oziq mo’l bo’lgan qulay ob-havo sharoitida sodir bo’ladi. Jinssiz ko’payishi katta

va kichik yadrolar qobig’ining emirilishidan boshlanadi. Shundan keyin tufelka

tanasi o’rta qismidan ingichka tortib, ikkiga ajraladi va ikkita yosh tufelka hosil

bo’ladi. Har qaysi yosh tufelkalarda etishmagan organoidlar va yadrolar qayta

tiklanadi.

Jinsiy ko’payishi ikkita tufelkaning og’iz oldi chuqurchasi joylashgan tomoni

bilan yaqinlashuvidan boshlanadi. Har ikkala tufelkada pellikula qobig’ining birbiriga tegib turgan joyi eriydi va ularning sitoplazmasi o’rtasida bog’lanish hosil

bo’ladi. So’ngra katta yadro emirilib, sitoplazmaga tarqalib ketadi va kichik yadro

bir necha marta bo’linadi. Dastlab kichik yadro 2 marta bo’linib, 4 tadan yadrocha

hosil qiladi. Ularning uchtasi emirilib ketadi, qolgan bittasi ikkiga bo’linadi. Hosil

bo’lgan yadrolardan biri harakatchan, ikkinchisi harakatsiz bo’ladi. Infuzoriyalar

harakatchan yadrolarini almashinishadi. Almashingan harakatchan yadrolar

harakatsiz yadrolar bilan qo’shiladi. Ana shundan so’ng infuzoriyalar ajralib

ketadi. Ulardagi yadro ikkiga bo’linib, biridan kichik yadro, ikkinchisidan katta

yadro hosil bo’ladi. Bu hodisa ko’p hujayrali hayvonlarning urug’lanishini eslatadi.

Infuzoriyalarning jinsiy ko’payishi kon’yugastiya deyiladi. Jinsiy ko’payishdan

so’ng infuzoriyalar yana jinssiz ko’payishga kirishadi. Bunday ko’payishning

mohiyati ikkita har xil organizm o’rtasida irsiy belgilar almashinuvidan iborat.

Jinsiy ko’payishda infuzoriyalar soni ortmaydi, lekin ularning nasli yaxshilanadi,

yashovchanligi oshadi. Infuzoriyalar ham noqulay sharoitda sista hosil qiladi.

Infuzoriyalarning xilma-xilligi. Infuzoriyalarning 7000 dan ko’proq turi

ma’lum. Ko’pchilik turlari chuchuk suv va dengizlarda, ayrim turlari tuproqda

yashaydi. Turib qolgan, o’simlik qoldiqlari bilan ifloslangan ko’lmak suvlarda

tufelka bilan birga stilonixiyalar, suvoykalar va karnaycha infuzoriyasini uchratish

mumkin (5-rasm). Infuzoriyalardan bir qancha turlari parazit yashashga moslashgan. Karpsimon va losossimon baliqlarning suzgich qanotlari va

jabralarida ixtioftirius va trixodina infuzoriyalari parazitlik qiladi. Ular ayniqsa

yosh baliqchalarga katta ziyon etkazib, ularning qirilib ketishiga olib kelishi

mumkin.

Odam va ayrim hayvonlar yo’g’on ichagida ahyoH-ahyonda balantidiy

infuzoriyasi uchrab turadi. Infuzoriya ichak bo’shlig’ida yashaganida katta ziyon

keltirmaydi; lekin ba’zan ichak devorini jarohatlab, qonli ichburug’ paydo qilishi

mumkin. Balantidiy ayniqsa cho’chqa ichagida ko’p uchraydi va cho’chqa

bolalariga katta ziyon keltiradi. Parazit iflos qo’l orqali odamga yuqadi. Kavf

qaytaruvchi hayvonlar oshqozonida endodiniomorfa degan infuzoriyalar simbioz

yashaydi. Ular oshqozonda kletchatkaning hazm bo’lishiga yordam beradi.

Sporalilar tipi. Sporalilar tipiga odam va hayvonlar organizmida parazitlik

qiluvchi 5000 ga yaqin bir hujayralilar kiradi. Ularning harakatlanish organoidlari

bo’lmaydi. Ko’pchilik sporalilar hayotining ma’lum davrida spora hosil qilish

xususiyatiga ega. Spora hayvonni tashqi muhitning noqulay sharoitidan saqlaydi.

Hamma sporalilar murakkab rivojlanish sikliga ega bo’ladi. Bu tip vakillari orasida

kokstidiyasimonlar ko’p uchraydi.

Kokstidiyalar. Kokstidiyalar turli umurtqali va umurtqasiz hayvonlarning

hazm qilish sistemasi devorining epiteliy hujayralarida parazitlik qiladi. Ular

orasida quyon , tovuq va boshqa ba’zi bir chorva mollari ichagida parazitlik

qiluvchi eymeriya paraziti keng tarqalgan. Kokstidiyalar ichakda parazitlik qilib,

ichburug’ga o’xshash kasallik paydo qiladi. Kokstidiyalarning rivojlanish jarayoni

jinsiy va jinssiz bo’g’inlarning gallanishi orqali murakkab yo’l bilan boradi.

Rivojlanish sista hosil qilish bilan tugallanadi. Sistasi axlat bilan tashqariga chiqadi

va atrof-muhitga sochiladi. Hayvonlar kokstidiyalarning sistasini oziq orqali

yuqtiradi. Sista ichida parazit faqat kislorod etarli bo’lgan nam sharoitda rivojlana

oladi. Kokstidiyalar chorva mollarining mahsuldorligini kamaytirishi bilan xalq

xo’jaligiga katta zarar etkazadi. Ayrim hollarda kokstidiyalar bilan zararlangan

jo’jalar va yosh quyon lar yoppasiga qirilib ketishi mumkin. Qon sporalilari.

Sporalilar orasida qon sporalilari turkumining vakillari ayniqsa eng xavfli parazit

hisoblanadi. Ular sut emizuvchilar, qushlar, sudralib yuruvchilar va odam qoni

eritrostitlarida parazitlik qilib yashaydi. Shuning uchun ularni qon sporalilari

deyiladi. Qon sporalilari ham hujayra ichida parazitlik qiladi. Lekin ularning hayot

sikli ikkita xo’jayinda o’tadi (6-rasm).

Qon sporalilaridan bezgak plazmodiysi odamning eng xavfli parazitlaridan

biri hisoblanadi. Bezgak parazitlarining hayot siklida jinssiz va jinsiy ko’payish

takrorlanib turadi. Jinssiz ko’payish odam qonidagi eritrostitlarda, jinsiy ko’payish

esa bezgak chivinining ichak bo’shlig’ida sodir bo’ladi. Shuning uchun bezgak

chivini parazit uchun asosiy xo’jayin, odam esa oraliq xo’jayin hisoblanadi. Chivin hosil bo’lgan keraksiz mahsulotlar va ortiqcha suv tanasining oldingi va keyingi

qismida joylashgan qisqaruvchi vakuolalar yordamida chiqarib tashlanadi. Har bir

qisqaruvchi vakuola yig’uvchi uzun naychalar, suyuqlik saqlovchi pufakchalar va

chiqarish naychasidan iborat. Suv va moddalar almashinuvining keraksiz

mahsulotlari dastlab yig’uvchi naychalarga, ulardan vakuola pufakchasiga o’tadi.

Pufakcha devori qisqarishi tufayli suyuqlik chiqarish naychasi orqali tashqariga

chiqarib yuboriladi. Tufelka tanasida nerv tolalari topilmagan. Lekin u harorat,

kimyoviy, Yorug’lik va turli mexaniq ta’sirni sezish xususiyatiga ega.

Harakatlanishi. Tufelka hujayrasi sirtida joylashgan kiprikchalarning

eshkakka o’xshab bir me’yorda tebranishi natijasida suzib yuradi. Kiprikchalar

tana sirtida spiral qator hosil qilib joylashganligi sababli tufelka o’z o’qi atrofida

aylanma harakat qiladi.

Ko’payishi. Tufelka jinssiz va jinsiy yo’l bilan ko’payadi. Jinssiz ko’payishi

oziq mo’l bo’lgan qulay ob-havo sharoitida sodir bo’ladi. Jinssiz ko’payishi katta

va kichik yadrolar qobig’ining emirilishidan boshlanadi. Shundan keyin tufelka

tanasi o’rta qismidan ingichka tortib, ikkiga ajraladi va ikkita yosh tufelka hosil

bo’ladi. Har qaysi yosh tufelkalarda etishmagan organoidlar va yadrolar qayta

tiklanadi.

Jinsiy ko’payishi ikkita tufelkaning og’iz oldi chuqurchasi joylashgan tomoni

bilan yaqinlashuvidan boshlanadi. Har ikkala tufelkada pellikula qobig’ining birbiriga tegib turgan joyi eriydi va ularning sitoplazmasi o’rtasida bog’lanish hosil

bo’ladi. So’ngra katta yadro emirilib, sitoplazmaga tarqalib ketadi va kichik yadro

bir necha marta bo’linadi. Dastlab kichik yadro 2 marta bo’linib, 4 tadan yadrocha

hosil qiladi. Ularning uchtasi emirilib ketadi, qolgan bittasi ikkiga bo’linadi. Hosil

bo’lgan yadrolardan biri harakatchan, ikkinchisi harakatsiz bo’ladi. Infuzoriyalar

harakatchan yadrolarini almashinishadi. Almashingan harakatchan yadrolar

harakatsiz yadrolar bilan qo’shiladi. Ana shundan so’ng infuzoriyalar ajralib

ketadi. Ulardagi yadro ikkiga bo’linib, biridan kichik yadro, ikkinchisidan katta

yadro hosil bo’ladi. Bu hodisa ko’p hujayrali hayvonlarning urug’lanishini eslatadi.

Infuzoriyalarning jinsiy ko’payishi kon’yugastiya deyiladi. Jinsiy ko’payishdan

so’ng infuzoriyalar yana jinssiz ko’payishga kirishadi. Bunday ko’payishning

mohiyati ikkita har xil organizm o’rtasida irsiy belgilar almashinuvidan iborat.

Jinsiy ko’payishda infuzoriyalar soni ortmaydi, lekin ularning nasli yaxshilanadi,

yashovchanligi oshadi. Infuzoriyalar ham noqulay sharoitda sista hosil qiladi.

Infuzoriyalarning xilma-xilligi. Infuzoriyalarning 7000 dan ko’proq turi

ma’lum. Ko’pchilik turlari chuchuk suv va dengizlarda, ayrim turlari tuproqda

yashaydi. Turib qolgan, o’simlik qoldiqlari bilan ifloslangan ko’lmak suvlarda

tufelka bilan birga stilonixiyalar, suvoykalar va karnaycha infuzoriyasini uchratish

mumkin (5-rasm). Infuzoriyalardan bir qancha turlari parazit yashashga moslashgan. Karpsimon va losossimon baliqlarning suzgich qanotlari va

jabralarida ixtioftirius va trixodina infuzoriyalari parazitlik qiladi. Ular ayniqsa

yosh baliqchalarga katta ziyon etkazib, ularning qirilib ketishiga olib kelishi

mumkin.

Odam va ayrim hayvonlar yo’g’on ichagida ahyoH-ahyonda balantidiy

infuzoriyasi uchrab turadi. Infuzoriya ichak bo’shlig’ida yashaganida katta ziyon

keltirmaydi; lekin ba’zan ichak devorini jarohatlab, qonli ichburug’ paydo qilishi

mumkin. Balantidiy ayniqsa cho’chqa ichagida ko’p uchraydi va cho’chqa

bolalariga katta ziyon keltiradi. Parazit iflos qo’l orqali odamga yuqadi. Kavf

qaytaruvchi hayvonlar oshqozonida endodiniomorfa degan infuzoriyalar simbioz

yashaydi. Ular oshqozonda kletchatkaning hazm bo’lishiga yordam beradi.

Sporalilar tipi. Sporalilar tipiga odam va hayvonlar organizmida parazitlik

qiluvchi 5000 ga yaqin bir hujayralilar kiradi. Ularning harakatlanish organoidlari

bo’lmaydi. Ko’pchilik sporalilar hayotining ma’lum davrida spora hosil qilish

xususiyatiga ega. Spora hayvonni tashqi muhitning noqulay sharoitidan saqlaydi.

Hamma sporalilar murakkab rivojlanish sikliga ega bo’ladi. Bu tip vakillari orasida

kokstidiyasimonlar ko’p uchraydi.

Kokstidiyalar. Kokstidiyalar turli umurtqali va umurtqasiz hayvonlarning

hazm qilish sistemasi devorining epiteliy hujayralarida parazitlik qiladi. Ular

orasida quyon , tovuq va boshqa ba’zi bir chorva mollari ichagida parazitlik

qiluvchi eymeriya paraziti keng tarqalgan. Kokstidiyalar ichakda parazitlik qilib,

ichburug’ga o’xshash kasallik paydo qiladi. Kokstidiyalarning rivojlanish jarayoni

jinsiy va jinssiz bo’g’inlarning gallanishi orqali murakkab yo’l bilan boradi.

Rivojlanish sista hosil qilish bilan tugallanadi. Sistasi axlat bilan tashqariga chiqadi

va atrof-muhitga sochiladi. Hayvonlar kokstidiyalarning sistasini oziq orqali

yuqtiradi. Sista ichida parazit faqat kislorod etarli bo’lgan nam sharoitda rivojlana

oladi. Kokstidiyalar chorva mollarining mahsuldorligini kamaytirishi bilan xalq

xo’jaligiga katta zarar etkazadi. Ayrim hollarda kokstidiyalar bilan zararlangan

jo’jalar va yosh quyon lar yoppasiga qirilib ketishi mumkin. Qon sporalilari.

Sporalilar orasida qon sporalilari turkumining vakillari ayniqsa eng xavfli parazit

hisoblanadi. Ular sut emizuvchilar, qushlar, sudralib yuruvchilar va odam qoni

eritrostitlarida parazitlik qilib yashaydi. Shuning uchun ularni qon sporalilari

deyiladi. Qon sporalilari ham hujayra ichida parazitlik qiladi. Lekin ularning hayot

sikli ikkita xo’jayinda o’tadi (6-rasm).

Qon sporalilaridan bezgak plazmodiysi odamning eng xavfli parazitlaridan

biri hisoblanadi. Bezgak parazitlarining hayot siklida jinssiz va jinsiy ko’payish

takrorlanib turadi. Jinssiz ko’payish odam qonidagi eritrostitlarda, jinsiy ko’payish

esa bezgak chivinining ichak bo’shlig’ida sodir bo’ladi. Shuning uchun bezgak

chivini parazit uchun asosiy xo’jayin, odam esa oraliq xo’jayin hisoblanadi. Chivin odam qonini so’rayotganda odamga parazit sporozoitlarini yuqtiradi. Parazit

eritrostitlarga kirib olib, bo’linib ko’payadi; hosil bo’lgan parazit yangi nasli

eritrostitlarni emirib, qon zardobiga chiqadi. Parazitlar yana yangi eritrostitlarga

kirib olib, yana ko’paya boshlaydi. Har doim eritrostitlar yorilib uning ichidan

parazitlar chiqqanida odamda bezgak xuruj qiladi. Hozir bizning Respublikamizda

bu xavfli kasallik tugatilgan. Chivin kasal odamni chaqqanda parazitni qayta

yuqtiradi. Chivin oshqozonida parazitlar jinsiy hujayralarga aylanadi. Urug’langan

mac- rogametasi harakatchan bo’ladi. U oshqozon devoriga kirib olib, bo’lina

boshlaydi va juda ko’p jinssiz hujayralarni hosil qiladi. Bu hujayralar chivin

oshqozon devoridan so’lak bezi yo’liga o’tadi. Chivin odamni chaqqanda yana

odam qonidagi eritrostitlarga o’tadi.

Olimlardan K. Marstinovskiy, E.N. Pavlovskiy, N.I. Xodukin, V.N.

Beklemishev va N.M. Isaevlar bezgak paraziti va uni tarqatuvchi bezgak chivini

hayotini o’rganish sohasida ko’p tekshirishlar olib borganlar. Bezgakka qarshi

kurashda bezgak chivinlari ko’payadigan muhit – ko’lmak suvlarni quritish katta

ahamiyatga ega. Qondagi bezgak parazitlarini yo’q qilish uchun xininli dorilardan

foydalaniladi.

Bir hujayralilarning kelib chiqishi. Bir hujayralilar - hayvonot dunyosida eng

avval paydo bo’lgan va tuban tuzilgan hayvonlar. Ular orasida infuzoriyalar eng

murakkab, sarkodalilar esa eng sodda tuzilishga ega. Shuning uchun ayrim

zoologlar fikricha sarkodalilar eng qadimgi hayvonlar bo’lishi kerak. Lekin

sarkodalilar orasida foraminiferalar va nurlilar xivchinli gametalar hosil qilib,

jinsiy ko’payish xususiyatiga ega. Sarkodalilarning qadimgi ajdodlari xivchinli

bo’lganligi va avtotrof oziqlanganligi to’g’risida xulosa chiqarish mumkin. Ayrim

xivchinlilarning avtotrof oziqlanishidan osongina geterotrof oziqlanishga o’tishi

shuni ko’rsatadi. Lekin elektron mikroskopda tekshirilganda xivchinlilar

xivchinining tuzilishi prokariotlar xivchinidan keskin farq qilishi aniqlangan.

Shuning uchun hozirgi xivchinlilar barcha bir hujayralilar va umuman hayvonot

dunyosining ajdodi bo’lmagan, degan fikr tug’iladi. Xivchinlilar va

sarkordalilarning ajdodi hozirgacha saqlanib qolmagan juda sodda tuzilishga ega

bo’lgan geterotrof eukariot organizmlar bo’lgan deyish mumkin. Xivchinlilardan

sporalilar va infuzoriyalar kelib chiqqan. Sporalilar xivchinli davrining bo’lishi,

xivchinlarning tuzilishini kipriklarga o’xshashligi buning isboti bo’ladi.

8 - ma’ruza: Umurtqali hayvonlar ekologiysi

Reja:

1.Umurtqali hayvonlarni yashash sharoiti.

2.Muhit omillarini umurtqali hayvonlarga tasiri va ularni moslashuvi.

3.Umurtqali hayvonlarni ekosistemasidagi roli.

Tayanch iboralar: yashash sharoiti, hayvonlarning xilma-xilligi, muhitga

moslashuvi, harakatlanishi,

Hayvonlarning xilma-xilligi va tarqalishi. Quruqlik, tuproq, havo va turli xil

suv havzalari, o’simlik, hayvonlar, odam organizmida turli xil hayvonlar uchraydi.

Hozir yer yuzida hayvonlarning 2,5 mln. ga yaqin (ayrim ma’lumotlarga qaraganda

3,5-4,0 mln.) turi tarqalgan. Hayvonlarning gavda shakli va o’lchami ham har xil

bo’ladi. Masalan, hayvonlar orasida eng yirigi ko’k kitning uzunligi 33 m, vazni

150 t. bo’lsa, ko’pchilik mikroskopik hayvonlar gavdasining o’lchami 1mmga ham

etmaydi. Hayvonlar tanasining tuzilishi ham har xil bo’ladi. Ko’pchilik

baliqlarning tanasi mayda suyak tangachalar, qushlarniki-pat, sutemizuvchilaryung, qisqichbaqasimonlar-ohak shimilgan xitin bilan qoplangan bo’lsa, yomg’ir

chuvalchanglari tanasi sirti yalong’och bo’ladi.

Hayvonlarning harakatlanishi ham har xil bo’ladi. Ko’pchilik quruqlikda

yashovchi umurtqali hayvonlar to’rt oyo’qda, hasharotlar olti oyo’qda,

o’rgimchaksimonlar sakkiz oyo’qda harakatlanadi; ko’pchilik

bo’g’imoyo’qlilarning oyo’qlari ko’p bo’ladi;yomg’ir chuvalchanglari gavdasini

cho’zilib va qisqarib, ilonlar esa gavdasini bukib va yozib, mollyuskalar sirpanib

harakatlanadi. Bir qancha hayvonlarning harakatlanish organlari bo’lmaydi.

Masalan, korall poliplar, g’ovak tanlilar, suv tubidagi narsalarga, parazit yassi

chuvalchanglar ichak devoriga yopishib yashaydi.

Hayvonlar bir-biridan tashqi va ichki tuzilishi, yashash sharoiti, oziqlanishi,

ko’payishi va rivojlanishi bilan ham farq qiladi. Hayvonlarning tabiatdagi

ahamiyati. Tabiatda hayvonlar ham, o’simliklar kabi, katta ahamiyatga ega.

Hayvonlarning hayoti o’simliklar bilan bog’liq. Yashil o’simliklar o’txo’r

hayvonlar uchun oziq bo’ladi. Ammo hayvonlar ham o’simliklar hayotida katta

ahamiyatga ega. O’simliklarning o’sishi va ekinlarning hosildorligi tuproqning

unumdorligiga bog’liq. Tuproq hosil bo’lishi jarayonida esa turli mikroorganizmlar

bilan birga hayvonlar ham ishtirok etadi. Daraxtlardan to’kilgan barglar, kuz

kelishi bilan qurib qolgan o’tlar turli xil bakteriyalar, zamburug’lar, bir hujayrali

hayvonlar, har xil chuvalchanglar, hasharotlar va boshqalar uchun oziq

hisoblanadi. Tuproq organizmlarining faoliyati natijasida o’simliklar qoldig’i

maydalanadi, tarkibidagi organik moddalar parchalanib chiriydi va tuproqda

boshqa o’simliklarninig o’sishi uchun zarur moddalar to’planadi 8 - ma’ruza: Umurtqali hayvonlar ekologiysi

Reja:

1.Umurtqali hayvonlarni yashash sharoiti.

2.Muhit omillarini umurtqali hayvonlarga tasiri va ularni moslashuvi.

3.Umurtqali hayvonlarni ekosistemasidagi roli.

Tayanch iboralar: yashash sharoiti, hayvonlarning xilma-xilligi, muhitga

moslashuvi, harakatlanishi,

Hayvonlarning xilma-xilligi va tarqalishi. Quruqlik, tuproq, havo va turli xil

suv havzalari, o’simlik, hayvonlar, odam organizmida turli xil hayvonlar uchraydi.

Hozir yer yuzida hayvonlarning 2,5 mln. ga yaqin (ayrim ma’lumotlarga qaraganda

3,5-4,0 mln.) turi tarqalgan. Hayvonlarning gavda shakli va o’lchami ham har xil

bo’ladi. Masalan, hayvonlar orasida eng yirigi ko’k kitning uzunligi 33 m, vazni

150 t. bo’lsa, ko’pchilik mikroskopik hayvonlar gavdasining o’lchami 1mmga ham

etmaydi. Hayvonlar tanasining tuzilishi ham har xil bo’ladi. Ko’pchilik

baliqlarning tanasi mayda suyak tangachalar, qushlarniki-pat, sutemizuvchilaryung, qisqichbaqasimonlar-ohak shimilgan xitin bilan qoplangan bo’lsa, yomg’ir

chuvalchanglari tanasi sirti yalong’och bo’ladi.

Hayvonlarning harakatlanishi ham har xil bo’ladi. Ko’pchilik quruqlikda

yashovchi umurtqali hayvonlar to’rt oyo’qda, hasharotlar olti oyo’qda,

o’rgimchaksimonlar sakkiz oyo’qda harakatlanadi; ko’pchilik

bo’g’imoyo’qlilarning oyo’qlari ko’p bo’ladi;yomg’ir chuvalchanglari gavdasini

cho’zilib va qisqarib, ilonlar esa gavdasini bukib va yozib, mollyuskalar sirpanib

harakatlanadi. Bir qancha hayvonlarning harakatlanish organlari bo’lmaydi.

Masalan, korall poliplar, g’ovak tanlilar, suv tubidagi narsalarga, parazit yassi

chuvalchanglar ichak devoriga yopishib yashaydi.

Hayvonlar bir-biridan tashqi va ichki tuzilishi, yashash sharoiti, oziqlanishi,

ko’payishi va rivojlanishi bilan ham farq qiladi. Hayvonlarning tabiatdagi

ahamiyati. Tabiatda hayvonlar ham, o’simliklar kabi, katta ahamiyatga ega.

Hayvonlarning hayoti o’simliklar bilan bog’liq. Yashil o’simliklar o’txo’r

hayvonlar uchun oziq bo’ladi. Ammo hayvonlar ham o’simliklar hayotida katta

ahamiyatga ega. O’simliklarning o’sishi va ekinlarning hosildorligi tuproqning

unumdorligiga bog’liq. Tuproq hosil bo’lishi jarayonida esa turli mikroorganizmlar

bilan birga hayvonlar ham ishtirok etadi. Daraxtlardan to’kilgan barglar, kuz

kelishi bilan qurib qolgan o’tlar turli xil bakteriyalar, zamburug’lar, bir hujayrali

hayvonlar, har xil chuvalchanglar, hasharotlar va boshqalar uchun oziq

hisoblanadi. Tuproq organizmlarining faoliyati natijasida o’simliklar qoldig’i

maydalanadi, tarkibidagi organik moddalar parchalanib chiriydi va tuproqda

boshqa o’simliklarninig o’sishi uchun zarur moddalar to’planadiTuproqda yashovchi hayvonlar; yomg’ir chuvalchanglari, zaxkashlar,

chumolilar, hasharotlar va ayrim sut emizuvchilar (kemiruvchilar, chumolixo’rlar)

tuproqni aralashtiradi, yumshatadi, kislorodga boyitadi va unga suv shimilishini

yaxshilaydi. Bundan tashqari, bir qancha hayvonlar gulli o’simliklarning

changlanishida ishtirok etib, ularning hosildorligini oshirishga yordam beradi.

Kungaboqar, grechixa, qoqio’t, sebarga kabi bir qancha o’simliklar faqat

hasharotlar bo’lgandagina changlanadi. Ko’pchilik gulli o’simliklar hasharotlar

yordamida changlanganida ancha yuqori hosil berishi ma’lum.

Hayvonlar tabiatda sanitar vazifasini ham bajaradi. Bir qancha hayvonlar

o’lgan hayvonlarning murdasi, o’simliklar qoldig’i, to’kilgan barglar bilan

oziqlanib, ulardan yer yuzini tozalaydi. Suvda yashovchi ko’pchilik hayvonlar

suvni o’z ichagidan filtrlab o’tkazib, o’ziga oziq topadi va suvni ifloslanishdan

saqlaydi.

Hayvonlarning inson hayotidagi ahamiyati. Odamlar hayotida hayvonlar katta

ahamiyatga ega. Odamlar qadimdan hayvonlarni ov qilib kun kechirishgan.

Hayvon go’shti ibtidoiy odamlar uchun oziq-ovqat bo’lgan, ularning terisidan

kiyim-bosh, suyaklaridan turli ov qurollari tayyorlangan. Ular hayvonlarni qo’lga

o’rgatib, xonakilashtira boshlashgan. Itlar qo’lga o’rgatilgan dastlabki yovvoyi

hayvon bo’lgan. Keyinroq odamlar cho’chqa, qoramol va parrandalarni

xonakilashtirganlar.

Hozirgi davrda ham inson hayotida hayvonlarning ahamiyati katta. Uy

hayvonlaridan oziq-ovqat mahsulotlari, sanoat uchun teri, yung va pilla olinadi.

Yovvoyi hayvonlar, xususan baliqlar, qisqichbaqasimonlar va mollyuskalar oziqovqat sifatida ishlatilishidan tashqari, dori-darmon va vitaminlar olishda

foydalaniladi. Ularning chiqindisidan tayyorlangan un chorva mollari ozuqasiga

qo’shib beriladi yoki erga solinadigan o’g’it sifatida yerga solinadi. Yovvoyi

hayvonlarning terisidan kiyim tikiladi, pati, shoxi va suyaklaridan ham sanoatda

foydalaniladi. Yovvoyi qushlar zararkunanda hasharotlar, sichqon va

kalamushlarni qirib, katta foyda keltiradi. Asalarilar qimmatli asal berish bilan

birga, o’simliklarni changlatib, hosildorligini oshirishga katta hissa qo’shadi. Tut

ipak qurtidan to’qimachilik sanoati uchun qimmatli xomashyo olinadi. Yirtqich va

parazit hasharotlar qishloq xo’jaligi ekinlari zarakunandalariga qarshi kurashda

insonning eng yaqin yordamchisi hisoblanadi.

Hayvonlar orasida inson salomatligiga, chorva mollari va qishloq xo’jalik

ekinlariga zarar keltiradigan turlari ham bor. Ular ekinlarni eb, hosildorlikni

pasaytiradi, oziq-ovqat qishloq xo’jalik mahsulotlari (teri, yung, yog’och) va

ulardan tayyorlanadigan buyumlarni buzib, katta zarar keltiradi. Ko’pgina

hayvonlar odam, chorva mollari va uy hayvonlarida parazitlik qilib, har xil

kasalliklar keltirib chiqaradi. Ayrim hasharotlar va kanalar odam va hayvonlarga turli xavfli kasalliklar (vabo, bezgak, tif va boshqalar) ni yuqtiradi. Bir qancha

hayvonlar: baqalar, dengiz cho’chqalari, kalamushlar, itlar, mushuklar, quyon lar,

maymunlar, hasharotlar (masalan, drozofila pashshasi) va boshqalardan biologiya,

tibbiyot, veterinariya, qishloq xo’jaligi va boshqa sohalarda laboratoriya

hayvonlari sifatida ilmiy maqsadlarda foydalaniladi.

Odam faoliyatining hayvonlar soniga ta’siri. Odamlar qadimdan hayvonlarni

ovlashgan. Lekin tosh va tayo’q bilan ov qilingan davrda odam hayvonlar soniga

sezilarli ta’sir ko’rsatmagan. O’q-yoyning kashf etilishi va ovchilik qurollarining

yana ham takomillashuvi bilan insonning hayvonlar soniga ta’siri ham kuchayib

bordi. Ko’p ovlanishi tufayli dastlab mamontlar, hozirgi sigirlarning yovvoyi

ajdodi hisoblangan yovvoyi evropa turi, yirik dengiz hayvoni – stellerov sigiri,

otlar ajdodi tarpan va boshqa bir qancha hayvonlar butunlay qirilib ketdi. Agar 17

asrgacha inson aybi bilan 150 tur umurtqali hayvon yo’qolib ketgan bo’lsa, 20

asrda yo’q bo’lib ketgan hayvonlar soni 600 dan oshdi. Yil sayin odamning

hayvonot dunyosiga ta’siri tobora kuchayib bormoqda. Masalan, insoniyat tarixi

davomida yo’q bo’lib ketgan sutemizuvchilarning 120 turidan 47 tasi 20 asrga

to’g’ri keladi. Hozirgi davrda er yuzida har bir sutka davomida bittadan hayvon

turi yo’qolib bormoqda. Batamom yo’qolib ketgan hayvonlar qatoriga 20 asr

boshlarigacha Amudaryo va Sirdaryo o’zanlarida yastanib yotgan to’qaylarda

yashagan turon yo’lbarsini ham kiritish mumkin. Odamning xo’jalik faoliyati

ta’sirida bir qancha hayvonlarning soni keskin kamayib, ularning qirilib ketish

xavfi tug’ilgan. Hozir Avstraliyadagi xaltali sutemizuvchilarning 35 turi yo’qolib

ketish xavfi ostida turibdi. Bunday hayvonlar qatoriga bir vaqtda keng tarqalgan,

hozir esa faqat hayvonot bog’lari va qo’riqxonalarda saqlanib qolgan buxoro

bug’usi-xongul, zubr, Prjevalskiy oti, los, yo’rg’a tuvaloq kabi ko’plab hayvonlarni

kiritish mumkin. Tabiatda hayvonlar sonining keskin kamayib borishi faqat ularni

ovlash yoki qirib yuborish bilan bog’liq bo’lib qolmaydi. Qo’riq erlarning

o’zlashtirilishi, to’g’on qurilib, suv havzalari paydo bo’lganida daryo vodiylarining

suv ostida qolib ketishi yoki daryo o’zanlari qurib, to’qaylarning yo’qolishi,

botqoqliklarning quritilishi va boshqa omillarning ta’siri tufayli hayvonlar yashash

muhitining buzilishi ham katta ta’sir ko’rsatadi. Masalan, cho’ldagi qo’riq erlar

o’zlashtirilib, ekin eqiladigan bo’lsa, cho’l muhitida yashaydigan hayvonlar

(kaltakesaklar, ilonlar, toshbaqalar, qushlar, yumronqoziqlar, qo’ng’izlar va

boshqalar) yangi muhitga dosh berolmasdan qirilib ketadi, boshqalari yangi joyga

ko’chib o’tishadi. Shuning bilan birga yangi o’zlashtirilgan erda birmuncha nam

sharoitda yashashga va Yashil o’simliklar bilan oziqlanishga moslashgan

umurtqasiz hayvonlar (shiralar, qandalar, kapalaklar qurtlari va boshqa hasharotlar)

soni tez ortib boradi. Hayvonlarga qishloq xo’jalik zararkunandalariga va ekinlarning

kasalliklariga qarshi qo’llaniladigan kimyoviy moddalar ham katta ta’sir ko’rsatadi.

Zaharli moddalar o’simlik to’qimalaridan o’txo’r hayvonlarga va ulardan yirtqich

yoki etxo’r hayvonlarga o’tib, ularni o’ldirishi mumkin.

Tabiiy muhitning sanoat chiqindilari, suv havzalarini dalalardan oqib

keladigan kimyoviy moddalar, ayniqsa dengiz va okean suvlarining neft

mahsulotlari bilan ifloslanishi hayvonot dunyosiga ayniqsa katta salbiy ta’sir

ko’rsatadi. Neft tashuvchi yirik tankerlar halokatga uchrab, neftning suvga

to’kilishi juda ko’p suvda yashovchi hayvonlar (sutemizuvchilar, qushlar, baliqlar,

umurtqasizlar)ni yoppasiga qirilib ketishiga olib kelishi mumkin.

Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish. Soni

kamayib borayotgan va noyob hayvonlarni muhofaza qilish uchun ularning

yashash sharoitini yaxshilash va ko’payishiga imkon yaratib berish lozim. Buning

uchun ular sonini qat’iy nazorat ostiga olish, ovlashni cheklash, hayvonlar

yashaydigan hududlarda qo’riqxonalar, zakazniklar va pitomniklar tashkil etish

lozim.

Qo’riqxonalar-muhofaza qilinadigan tabiiy hudud bo’lib, undagi barcha

o’simliklar, hayvonlar, tabiiy landshaft tabiiy holatda saqlanadi. Qo’riqxonalarning

asosiy vazifasi o’sha hudud uchun xos bo’lgan tabiiy ekosistemani va organizmlar

genofondini saqlab qolish va qayta tiklashdan iborat. Qo’riqxonalarda harqanday

xo’jalik ishlari olib borish ma’n etiladi.

Zakazniklar-vaqtinchalik muhofaza qilinadigan hududlar bo’lib, ularda

muayyan o’simliklar va hayvonlar turi, geologik ob’ektlar, landshaft elementlari

saqlanadi. Zakazniklarda xo’jalik ishlari muhofaza qilinadigan ob’ektlarga ziyon

etkazmasdan olib boriladi.

Pitomniklar-noyob yoki soni kamayib ketayotgan hayvonlarni saqlab qolish

va ko’paytirish maqsadida tashkil etiladi. Pitomniklardagi hayvonlarni muhofaza

qilinishi bilan birga ular oziqlantiriladi va ko’paytirilib tabiiy muhitga qo’yib

yuboriladi.

Qo’riqxonalarning tashkil etilishi 20 asrda Prjevalskiy oti, kulun, zubr, bober,

sobol, bizon kabi hayvonlarni saqlab qolishga yordam berdi. Bizning

mamlakatimizda 20 asr boshlarida soni kamayib ketayotgan sayg’oqlarni

muhofaza qilish maqsadida Orol dengizidagi Borsa kelmas orolidagi tashkil etilgan

qo’riqxonada ular ko’paytirib, Ustyurt dashtiga qo’yib yuborish tashkil etilgan edi.

Bir necha o’n yildan so’ng sayg’oqlar soni bir necha mln.ga etgach, ularni rejali

ovlashga ruxsat etilgan edi. Hozir Amudaryodagi Payg’ambar orol va Buxoro

viloyatidagi Qizil qum qo’riqxonasida buxoro bug’usi (xongul) muhofaza qilinadi.

Buxoro viloyatidagi ixtisoslashgan pitomnikda esa jayron ko’paytiriladi.turli xavfli kasalliklar (vabo, bezgak, tif va boshqalar) ni yuqtiradi. Bir qancha

hayvonlar: baqalar, dengiz cho’chqalari, kalamushlar, itlar, mushuklar, quyon lar,

maymunlar, hasharotlar (masalan, drozofila pashshasi) va boshqalardan biologiya,

tibbiyot, veterinariya, qishloq xo’jaligi va boshqa sohalarda laboratoriya

hayvonlari sifatida ilmiy maqsadlarda foydalaniladi.

Odam faoliyatining hayvonlar soniga ta’siri. Odamlar qadimdan hayvonlarni

ovlashgan. Lekin tosh va tayo’q bilan ov qilingan davrda odam hayvonlar soniga

sezilarli ta’sir ko’rsatmagan. O’q-yoyning kashf etilishi va ovchilik qurollarining

yana ham takomillashuvi bilan insonning hayvonlar soniga ta’siri ham kuchayib

bordi. Ko’p ovlanishi tufayli dastlab mamontlar, hozirgi sigirlarning yovvoyi

ajdodi hisoblangan yovvoyi evropa turi, yirik dengiz hayvoni – stellerov sigiri,

otlar ajdodi tarpan va boshqa bir qancha hayvonlar butunlay qirilib ketdi. Agar 17

asrgacha inson aybi bilan 150 tur umurtqali hayvon yo’qolib ketgan bo’lsa, 20

asrda yo’q bo’lib ketgan hayvonlar soni 600 dan oshdi. Yil sayin odamning

hayvonot dunyosiga ta’siri tobora kuchayib bormoqda. Masalan, insoniyat tarixi

davomida yo’q bo’lib ketgan sutemizuvchilarning 120 turidan 47 tasi 20 asrga

to’g’ri keladi. Hozirgi davrda er yuzida har bir sutka davomida bittadan hayvon

turi yo’qolib bormoqda. Batamom yo’qolib ketgan hayvonlar qatoriga 20 asr

boshlarigacha Amudaryo va Sirdaryo o’zanlarida yastanib yotgan to’qaylarda

yashagan turon yo’lbarsini ham kiritish mumkin. Odamning xo’jalik faoliyati

ta’sirida bir qancha hayvonlarning soni keskin kamayib, ularning qirilib ketish

xavfi tug’ilgan. Hozir Avstraliyadagi xaltali sutemizuvchilarning 35 turi yo’qolib

ketish xavfi ostida turibdi. Bunday hayvonlar qatoriga bir vaqtda keng tarqalgan,

hozir esa faqat hayvonot bog’lari va qo’riqxonalarda saqlanib qolgan buxoro

bug’usi-xongul, zubr, Prjevalskiy oti, los, yo’rg’a tuvaloq kabi ko’plab hayvonlarni

kiritish mumkin. Tabiatda hayvonlar sonining keskin kamayib borishi faqat ularni

ovlash yoki qirib yuborish bilan bog’liq bo’lib qolmaydi. Qo’riq erlarning

o’zlashtirilishi, to’g’on qurilib, suv havzalari paydo bo’lganida daryo vodiylarining

suv ostida qolib ketishi yoki daryo o’zanlari qurib, to’qaylarning yo’qolishi,

botqoqliklarning quritilishi va boshqa omillarning ta’siri tufayli hayvonlar yashash

muhitining buzilishi ham katta ta’sir ko’rsatadi. Masalan, cho’ldagi qo’riq erlar

o’zlashtirilib, ekin eqiladigan bo’lsa, cho’l muhitida yashaydigan hayvonlar

(kaltakesaklar, ilonlar, toshbaqalar, qushlar, yumronqoziqlar, qo’ng’izlar va

boshqalar) yangi muhitga dosh berolmasdan qirilib ketadi, boshqalari yangi joyga

ko’chib o’tishadi. Shuning bilan birga yangi o’zlashtirilgan erda birmuncha nam

sharoitda yashashga va Yashil o’simliklar bilan oziqlanishga moslashgan

umurtqasiz hayvonlar (shiralar, qandalar, kapalaklar qurtlari va boshqa hasharotlar)

soni tez ortib boradi. Hayvonlarga qishloq xo’jalik zararkunandalariga va ekinlarning

kasalliklariga qarshi qo’llaniladigan kimyoviy moddalar ham katta ta’sir ko’rsatadi.

Zaharli moddalar o’simlik to’qimalaridan o’txo’r hayvonlarga va ulardan yirtqich

yoki etxo’r hayvonlarga o’tib, ularni o’ldirishi mumkin.

Tabiiy muhitning sanoat chiqindilari, suv havzalarini dalalardan oqib

keladigan kimyoviy moddalar, ayniqsa dengiz va okean suvlarining neft

mahsulotlari bilan ifloslanishi hayvonot dunyosiga ayniqsa katta salbiy ta’sir

ko’rsatadi. Neft tashuvchi yirik tankerlar halokatga uchrab, neftning suvga

to’kilishi juda ko’p suvda yashovchi hayvonlar (sutemizuvchilar, qushlar, baliqlar,

umurtqasizlar)ni yoppasiga qirilib ketishiga olib kelishi mumkin.

Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish. Soni

kamayib borayotgan va noyob hayvonlarni muhofaza qilish uchun ularning

yashash sharoitini yaxshilash va ko’payishiga imkon yaratib berish lozim. Buning

uchun ular sonini qat’iy nazorat ostiga olish, ovlashni cheklash, hayvonlar

yashaydigan hududlarda qo’riqxonalar, zakazniklar va pitomniklar tashkil etish

lozim.

Qo’riqxonalar-muhofaza qilinadigan tabiiy hudud bo’lib, undagi barcha

o’simliklar, hayvonlar, tabiiy landshaft tabiiy holatda saqlanadi. Qo’riqxonalarning

asosiy vazifasi o’sha hudud uchun xos bo’lgan tabiiy ekosistemani va organizmlar

genofondini saqlab qolish va qayta tiklashdan iborat. Qo’riqxonalarda harqanday

xo’jalik ishlari olib borish ma’n etiladi.

Zakazniklar-vaqtinchalik muhofaza qilinadigan hududlar bo’lib, ularda

muayyan o’simliklar va hayvonlar turi, geologik ob’ektlar, landshaft elementlari

saqlanadi. Zakazniklarda xo’jalik ishlari muhofaza qilinadigan ob’ektlarga ziyon

etkazmasdan olib boriladi.

Pitomniklar-noyob yoki soni kamayib ketayotgan hayvonlarni saqlab qolish

va ko’paytirish maqsadida tashkil etiladi. Pitomniklardagi hayvonlarni muhofaza

qilinishi bilan birga ular oziqlantiriladi va ko’paytirilib tabiiy muhitga qo’yib

yuboriladi.

Qo’riqxonalarning tashkil etilishi 20 asrda Prjevalskiy oti, kulun, zubr, bober,

sobol, bizon kabi hayvonlarni saqlab qolishga yordam berdi. Bizning

mamlakatimizda 20 asr boshlarida soni kamayib ketayotgan sayg’oqlarni

muhofaza qilish maqsadida Orol dengizidagi Borsa kelmas orolidagi tashkil etilgan

qo’riqxonada ular ko’paytirib, Ustyurt dashtiga qo’yib yuborish tashkil etilgan edi.

Bir necha o’n yildan so’ng sayg’oqlar soni bir necha mln.ga etgach, ularni rejali

ovlashga ruxsat etilgan edi. Hozir Amudaryodagi Payg’ambar orol va Buxoro

viloyatidagi Qizil qum qo’riqxonasida buxoro bug’usi (xongul) muhofaza qilinadi.

Buxoro viloyatidagi ixtisoslashgan pitomnikda esa jayron ko’paytiriladi.Noyob va yo’qolib borayotgan hayvonlarni muhofaza qilish maqsadida 1966

yilda Tabiatni Muhofaza Qilish Xalqaro Ittifoqi Qizil kitobi, 1983 yilda esa

O’zbekiston Qizil kitobi ta’sis etildi. O’zbekiston Respublikasi Qizil kitobining

2003 yilgi 2 nashriga sut emizuvchilardan -24, qushlardan - 48, sudralib

yuruvchilardan - 16, baliqlardan - 18, umurtqasiz hayvonlardan - 78 tur

(mollyuskalar, yomg’ir chuvalchanglari, hasharotlar) kiritilgan. Ular orasida sut

emizuvchilardan xongul, ko’k sug’ur, jayron, sirtlon, qo’ng’ir ayiq; qushlardan

qora laylak, burgut, qirg’iy, lochin, tuvaloq; sudralib yuruvchilardan, kapcha ilon,

bo’z echkemar; baliqlardan, orol baqrasi, sirdaryo qilquyrug’i, katta qilquyruq bor.

Qo’llaniladigan muhofaza tadbirlarini belgilab olish maqsadida Qizil kitobga

kiritilgan turlar 5 guruhga ajratiladi. Birinchi guruhga yo’qolib ketish xavfi ostida

turgan, maxsus tadbirlar ko’rish orqali saqlab qolish mumkin bo’lgan turlar;

ikkinchi guruhga – soni etarli, lekin keskin kamayib borayotgan turlar; uchinchi

guruhga noyob va cheklangan hududda tarqalgan turlar; to’rtinchi guruhga

biologiyasi kam o’rganilgan, bir muncha kam uchraydigan turlar; beshinchi

guruhga soni qayta tiklangan lekin sonini nazorat qilib turish zarur bo’lgan turlar

kiradi. Hayvonlarni muhofaza qilish tadbirlari. Hayvonlarning biologik xilmaxilligini saqlab qolish va ulardan oqilona foydalanish uchun dastavval ularni

ovlashni tartibga solish, noyob va soni kamayib borayotgan turlarni ovlashni

qatiyan man etish lozim. Ovlash ruxsat etilgan turlar uchun ovlash muddati,

miqdori va usuli belgilanadi. Ovlanadigan hayvonlardan oqilona foydalanish va

ularni ko’paytirish uchun ovchilik xo’jaliklari tashkil etiladi. Ularda hayvonlar

uchun pana joylar, suvloqlar tashkil etiladi; em-xashak ekinlari eqiladi; hayvonlar

soni nazorat qilib boriladi. O’zbekistonda sayg’oq, ondatra, tulki, chiyabo’ri,

kaklik kabi hayvonlar maxsus ruxsatnoma asosida ovlanadi. Noyob va soni

kamayib borayotgan hayvonlarni muhofaza qilish maqsadida Respublikamizda 8 ta

qo’riqxona tashkil etiladi. Ular Chotqol, Zomin, Surxon, Qizil qum, Baday to’qay

(Qoraqalpog’iston), Nurota, Zarafshon, Hisor qo’riqxonalaridan iborat.

11-ma’ruza: Biotsenozlar haqida tushuncha. Jamoaning funktsional

strukturasi. Organizmlar o’rtasidagi munosabat tiplari

Reja:

1.Tabiiy biologik birliklar tarkibi

2.Biotsenozlarning chegarasi va ular ichidagi munosabatlar.

3.Biotsenozda ekologik nisha tushunchasi

4.Biotsenoz ichidagi turlarning dominantligi.

5.Biotsenozda turlar har xilligining mohiyati va davriy o’zgarishi.

Tayanch iboralar: biologik birliklar, biotik munosabatlar, ekologik nisha,

dominant turlar.

Yer yuzining quruqlik va suv sharoitida turli mikroorganizm, o’simlik va

hayvon turlaridan tashkil topgan birliklar (uyushmalar) uchraydi va harakat qiladi.

Tabiiy biologik birliklarga kirgan organizmlar bir-birlari va muhit omillari bilan

doim, tinimsiz aloqada va munosabatda bo’ladi. Birlik (jamoa) ichidagi ayrim

organizmlar hayoti yakka-yakka qaralmaydi. Masalan, dengizlar, ko’llar,

o’rmonzorlar, bir daraxtning shoxi ham birliklarni tashkil qiladi. Lekin hashorot

qurti, krevetka, infuzoriya kabi alohida organizmlar biologik birliklar

tushunchasini hosil qilmaydi. Chunki, biologik birliklarni ko’p va har xil turlar,

ularning o’lik va tirik komponentlari bilan munosabatlari tashkil qiladi.

Bir tur vakillarining soni, zichligi, tug’ilishi, o’lishi, sonining o’zgarib turishi,

tarqalishi kabi holatlari, ularning bir-birlariga munosabatlarini hosil qiladigan

biologik birliklarning yuqori darajada tashkil topgan populyatsiyalarning

uyushmasi, birlashmalari tushuniladi. Biologik birliklarning xususiyatlariga

turlarning xilma-xilligi, ular ichidagi raqobat, tuzilish, ozuqa xalqalari,

mahsuldorlik, turlarning mintaqalar, zonalar bo’icha tarqalish xislatlari kiradi. SHu

xislatlarning har biri ma’lum joyda organizmga sezilarli va chegaralovchi omil

sifatida namoyon bo’ladi. Tabiiy birliklarda uchraydigan organizmlar to’la

o’rganiladi. Ayrim hollarda biololgik birliklar ichidagi bir sistematik guruh ya’ni

o’simlik yoki hayvonlarning ayrim guruhlari o’rganiladi. Bu holllarda birliklarning

tarkibi, xislatlari, tuzilishi, mahsuldorligi qonuniyatlari to’la ochilmay qoladi.

Biologik birliklar o’zining morfologik, tashqi qiyofasini o’zgartirib turadi.

(o’rmon, o’tloqzorlar fasllar davomidagi holati kuz, qish, bahor, yoz) shuningdek

faoliyati, mahsuloti, mahsuldorligi ham o’zraradi. Biologik birliklarning yashash

joyining farqlanishi bilan (cho’l, adir, dasht, tog’)bir-biridan farq qiladi. Tur

faoliyatini boshqarishda uning o’sish, rivojlanish va ko’payishini o’zgartirish

yo’llarini topish va amalga oshirish kerak. Masalan, tuproqda kalorado qo’ng’izi

tuxumlarini ko’payishini oldini olish yo’llarini ya’ni iqtisodiy va ekologik toza

bo’lishini ta’minlash zarur. 11-ma’ruza: Biotsenozlar haqida tushuncha. Jamoaning funktsional

strukturasi. Organizmlar o’rtasidagi munosabat tiplari

Reja:

1.Tabiiy biologik birliklar tarkibi

2.Biotsenozlarning chegarasi va ular ichidagi munosabatlar.

3.Biotsenozda ekologik nisha tushunchasi

4.Biotsenoz ichidagi turlarning dominantligi.

5.Biotsenozda turlar har xilligining mohiyati va davriy o’zgarishi.

Tayanch iboralar: biologik birliklar, biotik munosabatlar, ekologik nisha,

dominant turlar.

Yer yuzining quruqlik va suv sharoitida turli mikroorganizm, o’simlik va

hayvon turlaridan tashkil topgan birliklar (uyushmalar) uchraydi va harakat qiladi.

Tabiiy biologik birliklarga kirgan organizmlar bir-birlari va muhit omillari bilan

doim, tinimsiz aloqada va munosabatda bo’ladi. Birlik (jamoa) ichidagi ayrim

organizmlar hayoti yakka-yakka qaralmaydi. Masalan, dengizlar, ko’llar,

o’rmonzorlar, bir daraxtning shoxi ham birliklarni tashkil qiladi. Lekin hashorot

qurti, krevetka, infuzoriya kabi alohida organizmlar biologik birliklar

tushunchasini hosil qilmaydi. Chunki, biologik birliklarni ko’p va har xil turlar,

ularning o’lik va tirik komponentlari bilan munosabatlari tashkil qiladi.

Bir tur vakillarining soni, zichligi, tug’ilishi, o’lishi, sonining o’zgarib turishi,

tarqalishi kabi holatlari, ularning bir-birlariga munosabatlarini hosil qiladigan

biologik birliklarning yuqori darajada tashkil topgan populyatsiyalarning

uyushmasi, birlashmalari tushuniladi. Biologik birliklarning xususiyatlariga

turlarning xilma-xilligi, ular ichidagi raqobat, tuzilish, ozuqa xalqalari,

mahsuldorlik, turlarning mintaqalar, zonalar bo’icha tarqalish xislatlari kiradi. SHu

xislatlarning har biri ma’lum joyda organizmga sezilarli va chegaralovchi omil

sifatida namoyon bo’ladi. Tabiiy birliklarda uchraydigan organizmlar to’la

o’rganiladi. Ayrim hollarda biololgik birliklar ichidagi bir sistematik guruh ya’ni

o’simlik yoki hayvonlarning ayrim guruhlari o’rganiladi. Bu holllarda birliklarning

tarkibi, xislatlari, tuzilishi, mahsuldorligi qonuniyatlari to’la ochilmay qoladi.

Biologik birliklar o’zining morfologik, tashqi qiyofasini o’zgartirib turadi.

(o’rmon, o’tloqzorlar fasllar davomidagi holati kuz, qish, bahor, yoz) shuningdek

faoliyati, mahsuloti, mahsuldorligi ham o’zraradi. Biologik birliklarning yashash

joyining farqlanishi bilan (cho’l, adir, dasht, tog’)bir-biridan farq qiladi. Tur

faoliyatini boshqarishda uning o’sish, rivojlanish va ko’payishini o’zgartirish

yo’llarini topish va amalga oshirish kerak. Masalan, tuproqda kalorado qo’ng’izi

tuxumlarini ko’payishini oldini olish yo’llarini ya’ni iqtisodiy va ekologik toza

bo’lishini ta’minlash zarur. Biologik birliklarda organizmlarni aniqlashda turlarning uchrovchanligi,

qalin-siyrakligi, hayvonlar soni, turlar tarkibi, guruhlari (qushlar, sut emizuvchilar,

sudralib yuruvchilar, baliqlar va umurtqasizlar) aniqlanadi.

Ba’zi bir hayvonlar bir biologik birlikdan ikkinchisiga o’tib, o’zlarining

tarqalish chegarasini doim o’zgartirib turadi. (sher, yo’lbars, los, kiyik), mayda

hayvonlar (olmaxonlar, kaltakesak, qurtlar) o’simliklar kabi o’z birliklari

chegaralaridan kamdan-kam chiqadi. Kemiruvchilar, kaltakesaklar, chumolilar,

qoraqurtlar, qo’ng’izlar ma’lum joyga moslashgan va shu joyning iqlim omillari

ta’sirida ko’payadi, rivojlanadi. Kemiruvchilar (sug’urlar) o’zlariga xos

o’tloqzorlarda yerni kovlab, shu joydagi biologik birlikning hosil bo’lishida faol

qatnashadi.

Biotsenozlar bu o’simlik, hayvon, mikroorganizmlar populyatsiyasidan iborat

bo’lib, ma’lum joyda yashashga moslashgan birlarning biologik birliklaridir. Har

qanday biotsenoz abiotik muhitning ia’lum qismini biotopni egallaydi. Biotop bu

ma’lum darajadagi sharoit bo’lib, unda har xil organizmlarning birliklari tarqalgan.

Bir joyda yashaydigan organizmlar muhitning asosiy abiotik omillariga (harorat,

yorug’lik, namlik, bosim, joy, ozuqa va boshqalarga) bir xil talabchan bo’ladi va

shu ekologik omillar ta’siriga javob qiladi.

Biotsenoz atamasi 1877 yilda nemis zoolog olimi Myobius fanga kiritgan.

Myobius fikricha biotsenoz quyidagicha ta’riflangan.

1.Biotsenoz ma’lum joyda uchraydigan mikro-va makroskopik formalar,

o’simlik va hayvonlarning barcha massasi kiradi.

2. Biotsenozni hosil qiluvchi turlar bir-birlari bilan bog’langan va qaramdir.

3. Biotsenoz tashqi muhit omillari ta’sirida bo’ladi.

4. Biotsenoz vaqt bo’yicha turg’un va bir holatda bo’ladigan guruhlardan

iborat

5. Biotsenozni tashkil qiluvchi vakillar o’z joylarida, botsenoz ichida

ko’payish xususiyatiga ega bo’ladi.

Hozirgi vaqtda Myobius aytib o’tgan biotsenozning belgilari xususiyatlari

saqlab qolgan.

Biotsenozdagi organizmlar o’zaro va abiotik muhitga

bog’liqdir.Moddalarning aylanma harakatida qatnashishiga qarab, biotsenozga

kiruvchi organizmlar 3 guruhga bo’linadi:

I. Produtsentlar (hosil qiluvchilar), avtotrof organizmlar bo’lib, anorganik

moddalardan organik moddalar hosil qiladi. Bu yashil o’simliklardir.

II. Konsumentlar (qabul qiluvchilar), geterotrof organizmlar bo’lib, ular

avtotrof organizmlar hisobiga yashaydilar Ularni odatda uch guruhga ajartadilar:

1-darajali konsumentlar — o’simlikxo’r hayvonlar, parazitlar, bakteriyalar va

zamburug’lar;2-darajali konsumenlar — o’simlikxo’r hayvonlarni iste’mol qiladigan

yirtqichlar;

3-darajali konsumentlar — superparazitlar.

III. Redutsentlar. Bular tuproqdagi mikroorganizmlar bo’lib, o’simlik va

hayvon qoldiqlari bilan oziqlanib, uni parchalovchi organizmlardir. Birgalikda

o’suvchi va bir-biri bilan bog’liq bo’lgan organizmlar guruhi biotsenoz

deyiladi. Biotsenozni tashkil qiluvchi o’simlik, hayvon va mikroorganizmlar

jamoasining birga yashashga moslashuvi ularning abiotik omillarga bo’lgan

o’xshash ehtiyojlarida ifodalanadi.

"Biotsenoz" atamasi hozirgi zamon ekologik adabiyotlarda, ma’lum yer

uchastkasini belgilash maqsadida ham ishlatiladi. Masalan, bug’doy dalasi

biotsenozi, o’tloq biotsenozi, o’rmon biotsenozi, va hokazolar. Bunda, birga

yashashga moslashgan o’simlik, hayvon va mikroorganizmlar majmuasi hisobga

olinadi.

Biotsenoz holatini belgilaydigan omillar quydagilar.

1. Biotsenozni sodir qiluvchi elementlar tabiiy holatda tarqalgan turlardan tashkil

topadi.

2. Biotsenozlarni tashkil qiluvchi turlarni biri o’rnini ikkinchisi egallashi

mumkin, bu holatda biotsenozni asosiy hususiyatlari buzilmaydi.

3.Biotsenozni tashkil qiluvchi turlar egallab turgan maydonlar bo’ylab, bir meyorda

tarqaladilar va bir meyorda joylashadilar.

4. Biotsenozlarni tashkil qiluvchi turlarni katta-kichikligi, ularning umumiy

hususiyatlari ularning umumiy genetikasi bilan belgilanadi.

Biotsenozlarning tur tarkibi ularni tarqalgan hududlar bilan belgilanadi,

ularning tarkibi o’sha joyning relefi tuproq sharoiti va boshqa omillarga bog’liq.

O’zbekiston sharoitida albatta cho'1 biotsenozini tur tarkibidan ko’ra tog’lik

xududlarda tarqalgan biotsenozlarning turlari boy.

Frantsuz ekologi R.Dajo fikricha, biotsenoz bu tirik organizmlarning

guruhlari bo’lib, ular ma’lum turlar tarkibi va bir-birlariga bog’liqligi bo’lib, aniq

makonni egallaydi.

Biologik birliklarning kattalashishi bilan ular o’rtasidagi munosabatlar va

tuzilishi murakkablashib boradi. Har qanday biotsenoz (tirik organizmlar

uyushmasi) va biotop (biologik organizmlar yashaydigan joy) bilan dialektik

birlikni, yuqori darajada tuzilgan biogeotsenozni hosil qiladi.

Nemis ekologi V.Tishler tabiiy sistemalarning asosiy va muhim belgilariga

tubandagilarni kiritadi., ya’ni:

1.Muhitda bor qismlardan (o’simlik urug’i, ildizi, spora, tsista, qush tuxumi

kabilar)tabiiy sistemalar hosil bo’ladi va tuziladi2.Tabiiy sistemalarning bir qismi almashinadi, ya’ni o’xshash ekologik

sharoitda bir tur, uning guruhi boshqa turning o’rnini egallaydi, lekin shu yerdagi

sistemaga ziyon keltirmaydi.

3.Tabiiy sistemada turli qarama-qarshi kuchlarning muvozanati kuzatiladi.

Masalan, yirtqich o’z o’ljalarini antogonisti bo’lsa ham ular bir sistema ichida

yashaydi.

5. Birliklar ichidagi organizmning ko’payishi, kattalashish miqdori, uning

ichki va nasliy belgilari chegaralangan, organizmlar ustidagi tabiiy sistemaning

o’lchami esa

tashqi sabablar bilan aniqlanadi. Masalan qushlar

populyatsiyalarining ba’zi bir biotsenozda kichik joylarni egallasa, boshqa

ekologik muhitli joylarda keng va katta territoriyalarni ishg’ol qiladi.

Biotsenozlarning chegarasi va ular ichidagi munosabatlar.

Tabiiy sharoitda biotsenozni chegaralashda bir xil fizik-kimyoviy iqlim

sharoiti va biotik munosabatdagi joy tanlab olinadi (1,10,100 m2

). Ajratilgan joyda

hayvonlar turlarini o’rganish qiyin, ular harakatchan. Buning uchun hayvonlarning

katta-kichikligi, sistematik o’rniga qarab asosiy guruhlarning vakillaridan

namunalar to’planadi, ular uchraydigan joydagi o’simliklar, ularning o’zgarib

turishi inobatga olinadi. O’rmonzorlarda hayvonlar yaruslar bo’yicha joylashadi.

Tuproqda uchraydigan namunalar to’planganda tuproq yuzasidagi barg, shox

qoldiqlari tagidan boshlab, tuproqning har 5 sm larining turlari, ularning soni,

uchrovchanlik darajasi aniqlanadi. Suv muhitida har 0,51, 1,5 m chuqurliklardan

namunalar olindi, namunani etiketkasiga olingan kun, suvning harakati, chuqurligi,

gazlar miqdori, tiniqlik, o’simlik va hayvonlarning uchrovchanligi ko’rsatiladi va

h.k.

Yig’ilgan materiallar asosida biotsenozlarning tuzilishi bir-biridan farqi

ajratiladi. Har bir biotsenozda uchraydigan turlarning o’xshashlik koeffitsienti 1-20

% dan 41-50 % gacha bo’lishi mumkin. Turlar sonini aniqlashda bir-biriga nisbiy

miqdorini ham inobatga olish kerak. Bunda turlarning uchrovchanligi ko’p, siyrak,

yakka-yakka holatda ekanligi inobatga olinadi.

Biotsenozni o’rganishda va uni ta’riflashda asosiy o’rin turlarningng birbiriga nisbatiga e’tibor qaratiladi. Tabiatda uchraydigan biotsenozlarning chegarasi

bir-biriga o’tib turadi. Bu holat ekoton deyiladi.

Masalan, o’rmon va o’tloq chegarasi, daryolar dengizlarning qattiq, loyli

muhiti. Bunday chegara chetlarida–ekotonda bir-biriga chegaradosh guruhlarni

tashkil etuvchi ancha ko’p turlar uchraydi. Ko’pincha ekotonda chegaradosh turlar

soni ikki tomondagi birlik gurhga nisbatan ko’p bo’ladi bu holat chegara effekti

deyiladi. O’zlarining ko’p vaqtlarini guruhlar chegarasida o’tkazadigan turlar

chegara turlari deyiladi. Masalan, botqoq va tepalik joyda qushlar uyasi hisobga

olinganda, qo’g’a o’sadigan botqoqda kam bo’lib, tepalik maydonda esa ko’p2-darajali konsumenlar — o’simlikxo’r hayvonlarni iste’mol qiladigan

yirtqichlar;

3-darajali konsumentlar — superparazitlar.

III. Redutsentlar. Bular tuproqdagi mikroorganizmlar bo’lib, o’simlik va

hayvon qoldiqlari bilan oziqlanib, uni parchalovchi organizmlardir. Birgalikda

o’suvchi va bir-biri bilan bog’liq bo’lgan organizmlar guruhi biotsenoz

deyiladi. Biotsenozni tashkil qiluvchi o’simlik, hayvon va mikroorganizmlar

jamoasining birga yashashga moslashuvi ularning abiotik omillarga bo’lgan

o’xshash ehtiyojlarida ifodalanadi.

"Biotsenoz" atamasi hozirgi zamon ekologik adabiyotlarda, ma’lum yer

uchastkasini belgilash maqsadida ham ishlatiladi. Masalan, bug’doy dalasi

biotsenozi, o’tloq biotsenozi, o’rmon biotsenozi, va hokazolar. Bunda, birga

yashashga moslashgan o’simlik, hayvon va mikroorganizmlar majmuasi hisobga

olinadi.

Biotsenoz holatini belgilaydigan omillar quydagilar.

1. Biotsenozni sodir qiluvchi elementlar tabiiy holatda tarqalgan turlardan tashkil

topadi.

2. Biotsenozlarni tashkil qiluvchi turlarni biri o’rnini ikkinchisi egallashi

mumkin, bu holatda biotsenozni asosiy hususiyatlari buzilmaydi.

3.Biotsenozni tashkil qiluvchi turlar egallab turgan maydonlar bo’ylab, bir meyorda

tarqaladilar va bir meyorda joylashadilar.

4. Biotsenozlarni tashkil qiluvchi turlarni katta-kichikligi, ularning umumiy

hususiyatlari ularning umumiy genetikasi bilan belgilanadi.

Biotsenozlarning tur tarkibi ularni tarqalgan hududlar bilan belgilanadi,

ularning tarkibi o’sha joyning relefi tuproq sharoiti va boshqa omillarga bog’liq.

O’zbekiston sharoitida albatta cho'1 biotsenozini tur tarkibidan ko’ra tog’lik

xududlarda tarqalgan biotsenozlarning turlari boy.

Frantsuz ekologi R.Dajo fikricha, biotsenoz bu tirik organizmlarning

guruhlari bo’lib, ular ma’lum turlar tarkibi va bir-birlariga bog’liqligi bo’lib, aniq

makonni egallaydi.

Biologik birliklarning kattalashishi bilan ular o’rtasidagi munosabatlar va

tuzilishi murakkablashib boradi. Har qanday biotsenoz (tirik organizmlar

uyushmasi) va biotop (biologik organizmlar yashaydigan joy) bilan dialektik

birlikni, yuqori darajada tuzilgan biogeotsenozni hosil qiladi.

Nemis ekologi V.Tishler tabiiy sistemalarning asosiy va muhim belgilariga

tubandagilarni kiritadi., ya’ni:

1.Muhitda bor qismlardan (o’simlik urug’i, ildizi, spora, tsista, qush tuxumi

kabilar)tabiiy sistemalar hosil bo’ladi va tuziladi2.Tabiiy sistemalarning bir qismi almashinadi, ya’ni o’xshash ekologik

sharoitda bir tur, uning guruhi boshqa turning o’rnini egallaydi, lekin shu yerdagi

sistemaga ziyon keltirmaydi.

3.Tabiiy sistemada turli qarama-qarshi kuchlarning muvozanati kuzatiladi.

Masalan, yirtqich o’z o’ljalarini antogonisti bo’lsa ham ular bir sistema ichida

yashaydi.

5. Birliklar ichidagi organizmning ko’payishi, kattalashish miqdori, uning

ichki va nasliy belgilari chegaralangan, organizmlar ustidagi tabiiy sistemaning

o’lchami esa

tashqi sabablar bilan aniqlanadi. Masalan qushlar

populyatsiyalarining ba’zi bir biotsenozda kichik joylarni egallasa, boshqa

ekologik muhitli joylarda keng va katta territoriyalarni ishg’ol qiladi.

Biotsenozlarning chegarasi va ular ichidagi munosabatlar.

Tabiiy sharoitda biotsenozni chegaralashda bir xil fizik-kimyoviy iqlim

sharoiti va biotik munosabatdagi joy tanlab olinadi (1,10,100 m2

). Ajratilgan joyda

hayvonlar turlarini o’rganish qiyin, ular harakatchan. Buning uchun hayvonlarning

katta-kichikligi, sistematik o’rniga qarab asosiy guruhlarning vakillaridan

namunalar to’planadi, ular uchraydigan joydagi o’simliklar, ularning o’zgarib

turishi inobatga olinadi. O’rmonzorlarda hayvonlar yaruslar bo’yicha joylashadi.

Tuproqda uchraydigan namunalar to’planganda tuproq yuzasidagi barg, shox

qoldiqlari tagidan boshlab, tuproqning har 5 sm larining turlari, ularning soni,

uchrovchanlik darajasi aniqlanadi. Suv muhitida har 0,51, 1,5 m chuqurliklardan

namunalar olindi, namunani etiketkasiga olingan kun, suvning harakati, chuqurligi,

gazlar miqdori, tiniqlik, o’simlik va hayvonlarning uchrovchanligi ko’rsatiladi va

h.k.

Yig’ilgan materiallar asosida biotsenozlarning tuzilishi bir-biridan farqi

ajratiladi. Har bir biotsenozda uchraydigan turlarning o’xshashlik koeffitsienti 1-20

% dan 41-50 % gacha bo’lishi mumkin. Turlar sonini aniqlashda bir-biriga nisbiy

miqdorini ham inobatga olish kerak. Bunda turlarning uchrovchanligi ko’p, siyrak,

yakka-yakka holatda ekanligi inobatga olinadi.

Biotsenozni o’rganishda va uni ta’riflashda asosiy o’rin turlarningng birbiriga nisbatiga e’tibor qaratiladi. Tabiatda uchraydigan biotsenozlarning chegarasi

bir-biriga o’tib turadi. Bu holat ekoton deyiladi.

Masalan, o’rmon va o’tloq chegarasi, daryolar dengizlarning qattiq, loyli

muhiti. Bunday chegara chetlarida–ekotonda bir-biriga chegaradosh guruhlarni

tashkil etuvchi ancha ko’p turlar uchraydi. Ko’pincha ekotonda chegaradosh turlar

soni ikki tomondagi birlik gurhga nisbatan ko’p bo’ladi bu holat chegara effekti

deyiladi. O’zlarining ko’p vaqtlarini guruhlar chegarasida o’tkazadigan turlar

chegara turlari deyiladi. Masalan, botqoq va tepalik joyda qushlar uyasi hisobga

olinganda, qo’g’a o’sadigan botqoqda kam bo’lib, tepalik maydonda esa ko’pbo’ladi, chunki o’similklar har ‘xil, kichik-kichik guruhlarni hosil qiladi bu esa

qushlarning uya qurishiga yaxshi sharoit yaratadi. O’similklarning ortib borishi

qushlar populyatsiyasining zichligini ortishiga sabab bo’ladi.

Hayvonlar o’rmonda har xil yaruslarni egallab, ya’ni har xil balandliklarda

yashaydilar. Ko’p qushlar uz uyalarini yerda quradi. Olaqush, zag’izg’on va

boshqalar esa daraxtlar tanasiga (qizilishton va boshqalar), uchinchi xillari esa

daraxtlarning ustiga quradilar.

Har bir yarusdagi o’simlik, umurtqali va umurtqasiz hayvonlar o’rtasida uzviy

bog’lanish kuzatiladi.

Jamoalar tuzilishida turlarning roli bir xil emas. Ayrim turlar asosiy rol

o’ynaydilar va son jihatidan ko’p bo’lganlikelari uchun ham dominant tur deb

ataladilar. Biotsenozdagi muhitni belgilovchi turlar edifikatorlar deb yuritiladi va

ular dominantlar qatoridan joy oladilar.

Professor V.N. Beklemishev biotsenozdagi turlararo bevosita va bilvosita

munosabatlar 4 ta tipga bo’linishini taklif etdi ya’ni trofik, topik, forik va fabrik

munosabatlar

1.Trofik aloqalar yoki munosabatlar bu biotsenozx ichidagi bir tur ikkinchi tur

bilan yoki uning tirik vakillari yoki ularning o’lik qoldiqlari yoki mahsulotlari

bilan oziqlanish jarayonidan kelib chiqadi. Masalan, ninachilarning hashorotlar

bilan oziqlanishi, yo’lbarsning turli o’ljalar, ularning qoldiqlari bilan chiyabo’ri,

kalxat va qoraqushlarining oziqlanishi misol bo’ladi.

2. Topik aloqalar, munosabatlar, bir turning hayot faoliyati natijasida ikkinchi

tur muhitining fizikaviy va kimyoviy holati o’zgaradi. Bu munosabatda bir tur

ikkinchi tur uchun yashash muhiti yaratadi. Masalan tirik organizmlar ichida

yashaydigan ichki parazitlar, o’rmon chetlari o’simlik qoldiqlari tuproq yuzasidagi

ko’p hayvonlar uchun yashash muhiti hisoblanadi.

3. Forik munosabatlarda biotsenozdagi bir tur ikkinchi turning taqalishiga

yordam beradi. Bu munosabatda hayvonlar transport vazifasini o’taydilar. O’simlik

urug’, sporalarini hayvonlar tomonidan tarqalishi (zooxoriya) .

4.Fabrik munosabatlarda biotsenoz ichidagi bir tur o’zining yashash joyi

uchun ikkinchi turning qoldig’i, o’lik yoki tirik qismlaridan foydalanishi.

Ayrim arilar mayin butalar (siren, akatsiya) yaprog’idan tayyorlangan

stakanchalarga o’zlarining tuxumlarini va oziqa larini joylashtiradi.

Turlarning tarqalishida fiziologik va sinekologik optimum farq qiladi.

Fiziologik optimum bu biotsenoz ichidagi turning o’sish, ko’payish va

rivojlanishi uchun hamma abiotik omillarning qulay bo’lishidir

Sinekologik optimum- bu biotsenoz ichidagi biotik aloqalar bo’lib, shu

yerdagi tur boshqa turlarning ta’siridan (raqobat, yirtqichlar, parazitlar) holi va bu sharoit turning yaxshi rivojlanishiga imkon beradi. Lekin tabiiy sharoitda bunday

sharoit kam uchraydi. O’simliklarning zararkunandalari...

Biotsenozda ekologik nisha tushunchasi

Turning biologik sistema ichidagi biotik munosabatlari va abiotik omillarga

bo’lgan talabi turning ekologik darajasi, yashash joyi esa nishasi deyiladi. Bu

terminni birinchi bo’lib J.Grinell qo’llagan. Ekologik nisha tushunchasi ancha

keng o’z ichiga organizmning tabiiy makonini, biotsenoz ichidagi funktsional

rolini (masalan trofik yoki topik) va uning muhit omillariga talabi kabilarni qamrab

oladi. Biotsenoz ichidagi turlarning bir xil, o’xshash funktsiyaga va bil xil o’lchov

nishasiga (joyiga, iqlimga) ega bo’lishini gildiya deyiladi. Har xil geografik

zonalarda tur bir xil nishani egallashiga ekologik ekvivalentlik deyiladi.

Yer yuzining turli qismlarida va har xil territoriyalarida ekologik o’xshash

turlar uchraydi. Tasmaniyadagi xaltali bo’ri va yevropaning oddiy bo’risi bir xil

hayot kechiradi, bir tipda oziqlanadi va har xil biotsenozda bir xil funktsiyani

bajaradi (yirtqichlik).

Biotsenoz ichidagi bir tur o’zining rivojlanish davrida har xil ekologik

nishalarni egallshi mumkin. Masalan, itlabiqlar o’simliklar bilan oziqlansa,

balog’atga yetgan baqalar hashorotlar bilan oziqlanadi. Bunda har xil ekologik

nishalik va rivojlanishga moslashgan trofik darajalar kuzatiladi.

Hayvonlarning qish va yozda turli ekologik nishalari paydo bo’ladi. Baliqla,

qushlar, hashorotlar migratsiyasi, ularning tuxumlari, qurtlari va pillalari har xil

nishada va turli trofik holatda bo’ladi. Biotsenoz ichida turlarning ekologik

nishalari turlarga yoki aksincha bo’lishi mumkin.

Biotsenozlarning tarkibiy qismlari hisoblangan hayvonot vakillari ham

ma’lum darajada yaruslar bo’yicha joylashadilar. Ularda dastavval tuproq ya’ni yer

osti yarusligi ham mavjud. Ayrim turlar tuproqning ustki qismida, ayrimlari

chuqurroqda, ayrimlari esa chirindi burglar qatlamida uchraydi. xuddi shunday

holatni o’simliklar ildizining joylashishida ham kuzatamiz. Hayvonot dunyosining

vakillari tuproq osti yarusida yashaydilar. Bularga geobiy deyiladi. Yerda

yashovchilarni esa gerpetobiy, daraxtlar tanasida yashovchilar esa briobiy,

daraxtlarni bargida yashovchilar esa ayerobiy o’t-o’simliklar yarusida

joylashganlari esa fillobiy deyiladi. Demak, biotsenozni tashkil qiluvchi turlar

ma’lum qonuniyat asosida joylashadilar, bu albatta ularni o’sha yaruslarda uzoq

evolyutsiya jarayonida moslashgan. ular uchun o’sha yarus qulay hisoblanadi. Biz

bilamiski qizilishton daraxtlarni o’rta qismida, boyo’g’li daraxtning eng tepa

qismida yashaydilar.

Biotsenoz ichidagi turlarning dominantligi. Biotsenoz ichidagi turlar

boyligi-ma’lum maydonda uchraydigan tur vakillarining soni, darajasi, ularning

fasllar va yil davomida turli tasodifiy ofatlar ta’sirida o’zgarishidir. Turlar boyligini botaniklar 5 balli shkalani qabul qilganlar. “0”-tur yo’q, 1-siyrak,

sochilgan, 2-uncha siyrak emas qalinroq, 3-boy, 4-juda boy.

Biotsenozda doimiy turlar, 50 %i belgilangan maydonda uchraydi

Qo’shilgan turlar 25-50 % , tasodifiy turlar 25 % dan kam maydonlarda

uchraydi.

Biotsenoz ichidagi turlar uchrovchanlik darajasi jihatidan bir-birlaridan

keskin farq qiladi, eng ko’p uchraydigan turlar dominantlar deyiladi ular biotsenoz

ichida hukmron bo’lib shu yerda turlar yadrosini tashkil qiladi.

Biotsenozda turlar har xilligining mohiyati va davriy o’zgarishi.

Biotsenozlarda turlar xilma-xilligini o’rganishda ancha qiyinchiliklar

tug’diradi. Biotsenozlarda turlar xilma-xilligiga abiotik omillardan tashqari biotik

omillar (organizmning bir-biriga ta’siri , oziqlanish, yirtqichlik, ularni bosishi...)

kuchli ta’sir qiladi.

Fasllar almashinishi biotsenozning xilma-xilligiga olib keladi. Yil

fasllari davomida abiotik omillar ta’siri o’zgarishi, ozuqa miqdorining yetarli

bo’lmasligi turlar sonining o’zgarishiga olib keladi.

Biotsenozdagi turlararo aloqalar,turlarning bir-biriga nisbati ekologik

xususiyatlari, zichligi, makonda tarqalishi tuzilishi kabi qonuniyatlarni keltirib

chiqaradi. Turlarning biologik sistema ichidagi biotop munosabatlari, ularning

abiotik omillarga bo’lgan talabi, turlarning ekologik darajasi, yashash joyi deyiladi.

Ma’lumki biotsenoz ichidagi turlarning kamayishiga inson ta’siri sabab

bo’lgan. O’rmonlarni kesish, botqoq va ko’llarni quritilishi, yangi yerlarni

o’zlashtirilishi, katta maydonlarga boshoqli don ekinlarining yuqori hosilli navlari

ekilishi, to’qayzor, o’tloqzorlarning buzilishi, cho’llanishning ortishi turlarni

yo’qolishiga sabab bo'lgan. Turlarning «genetik resursi» biotsenozning genetik

har-hilligi, boyligi bo’lib, tarixda jamiyatning iqtisodiy talabini har tomonlama

qondirib kelgan.

12-ma’ruza: Ekotizim va uning tasniflanishi. Ekotizim–ekologiyaning ob’ekti

ekanligi. Ekosistemada produtsentlar, konsumentlar, redutsentlar. Ozuqa

zanjiri.

Reja:

1. Ekotizimlar va ularning tuzilmalari

2. Ekosistemalarning o‘ziga xos xususiyatilari.

3.Energiya oqimi .

4.Hayvohlarning ekosistemadagi o’rni

Tayanch iboralar: biogeosenoz, ekotizim, energiya oqimi, I, II, III- tartibdagi

konsumentlar

Populatsiyalarning o'zaro ta'siri tirik tuzilmalarning yanada yuqori darajasi —

biotik jamoalar yoki biogeosenozlar harakterini belgilaydi. Muayyan tashqi muhit

yoki fazo va vaqtda jamoa bo'lib (birgalikda) yashaydigan turli turlar (o'simiiklar,

hayvonlar, zamburug'lar va mikroorganizmlar)ning populatsiyalari majrnuasi-dan

iborat Biologik tizim Biogeosenoz (lotincha bios — hayot, geo-yer, senoz —

umumiy, umumiy hayot ma'nosini anglatadi) deyiladi.

Tabiatda barcha o'simlik va hayvonlar faqat jamoa tarzda mavjud bo'la

oladilar. Chunki har bir tur normal hayot kechirishi uchun yakka holda yashay

olmaydi, balki tevarak-atrofidagi tirik organizmlar bilan birgalikda hayot

kechiradi. Bir guruh organizm-larning muayyan sharoitda birgalikda yashashi

jamoa deyiladi.

Turkum (Biogeosenoz)larni o'rganishdan maqsad ularning barqaror hayoti

qanday ta'minlanishini, turkumlarning o'zgarishiga Biootik o'zaro ta'sirlar va

yashash muhiti qanday ta'sir ko'rsatishini oydin-lashtirishdir.

Biosfera oddiy birlamchi tuzilmasining birligi biogeosenozdir. Biogeosenoz

Biosferaning kichik bir qismi bo'lib,o'zining joylashishi, iqlimi,gidrologiyasi va

Biotik sharoitiga ko'ra bir xildir. Biogeosenozlar rang-barang bo'lib, ular iqlim va

ayni bir joyning tarixi,tabiatiga bog'liq holda vujudga keladi. Fitosenoz,zoosenoz

va mikroorganizmlar biogeosenoz tarkibiga kiradi. Ayrim biogeosenozlar

qashshoq bo'lsa, boshqalari esa mahsuldorligi bilan ajralib turadi.

Barqarorlik (tashqi ta'sirlarga qarshi turish qobiliyati), mahsuldorlik (tirik

modda yaratish qobiliyati) biogeosenozlarning asosiy xususiyatlaridir.

Biogeosenoz tarkibi harakteristikasi (tur xilma-xilligi, oziq tarmog'ining tuzilishi),

organizmlarning ayrim guruhlarining nisbati uning ko'rsatkichlari hisoblanadi.

Tabiiy biogeosenozlar juda murakkabdir. Ular, eng avvalo, tur xilma-xilligi va

populatsiya zichligi bilan harakterlanadi.

Tur xilma-xilligi — biogeosenozlarni hosil qiluvchi va unda turli oziq

darajalarni belgilovchi turlar sonidir. Turiar populatsiyalari soni maydon 12-ma’ruza: Ekotizim va uning tasniflanishi. Ekotizim–ekologiyaning ob’ekti

ekanligi. Ekosistemada produtsentlar, konsumentlar, redutsentlar. Ozuqa

zanjiri.

Reja:

1. Ekotizimlar va ularning tuzilmalari

2. Ekosistemalarning o‘ziga xos xususiyatilari.

3.Energiya oqimi .

4.Hayvohlarning ekosistemadagi o’rni

Tayanch iboralar: biogeosenoz, ekotizim, energiya oqimi, I, II, III- tartibdagi

konsumentlar

Populatsiyalarning o'zaro ta'siri tirik tuzilmalarning yanada yuqori darajasi —

biotik jamoalar yoki biogeosenozlar harakterini belgilaydi. Muayyan tashqi muhit

yoki fazo va vaqtda jamoa bo'lib (birgalikda) yashaydigan turli turlar (o'simiiklar,

hayvonlar, zamburug'lar va mikroorganizmlar)ning populatsiyalari majrnuasi-dan

iborat Biologik tizim Biogeosenoz (lotincha bios — hayot, geo-yer, senoz —

umumiy, umumiy hayot ma'nosini anglatadi) deyiladi.

Tabiatda barcha o'simlik va hayvonlar faqat jamoa tarzda mavjud bo'la

oladilar. Chunki har bir tur normal hayot kechirishi uchun yakka holda yashay

olmaydi, balki tevarak-atrofidagi tirik organizmlar bilan birgalikda hayot

kechiradi. Bir guruh organizm-larning muayyan sharoitda birgalikda yashashi

jamoa deyiladi.

Turkum (Biogeosenoz)larni o'rganishdan maqsad ularning barqaror hayoti

qanday ta'minlanishini, turkumlarning o'zgarishiga Biootik o'zaro ta'sirlar va

yashash muhiti qanday ta'sir ko'rsatishini oydin-lashtirishdir.

Biosfera oddiy birlamchi tuzilmasining birligi biogeosenozdir. Biogeosenoz

Biosferaning kichik bir qismi bo'lib,o'zining joylashishi, iqlimi,gidrologiyasi va

Biotik sharoitiga ko'ra bir xildir. Biogeosenozlar rang-barang bo'lib, ular iqlim va

ayni bir joyning tarixi,tabiatiga bog'liq holda vujudga keladi. Fitosenoz,zoosenoz

va mikroorganizmlar biogeosenoz tarkibiga kiradi. Ayrim biogeosenozlar

qashshoq bo'lsa, boshqalari esa mahsuldorligi bilan ajralib turadi.

Barqarorlik (tashqi ta'sirlarga qarshi turish qobiliyati), mahsuldorlik (tirik

modda yaratish qobiliyati) biogeosenozlarning asosiy xususiyatlaridir.

Biogeosenoz tarkibi harakteristikasi (tur xilma-xilligi, oziq tarmog'ining tuzilishi),

organizmlarning ayrim guruhlarining nisbati uning ko'rsatkichlari hisoblanadi.

Tabiiy biogeosenozlar juda murakkabdir. Ular, eng avvalo, tur xilma-xilligi va

populatsiya zichligi bilan harakterlanadi.

Tur xilma-xilligi — biogeosenozlarni hosil qiluvchi va unda turli oziq

darajalarni belgilovchi turlar sonidir. Turiar populatsiyalari soni maydon birligidagi ayni tur organizmlari miqdori bilan aniqlanadi. Biosenozdagi son

jihatdan boshqalarida ustunroq bo'lgan ba'zi turlar asosiy hisoblanadi. Agar

jamoada bir necha tur yetakchilik qilsa, boshqalarining zichligi kichik bo'lsa, u

holda har xillik kam kuzatiladi. Agar ayni tur tarkibida ularning har birining soni u

yoki bu darajada teng bo'lsa, u holda tur xilma-xilligi yuqori bo'ladi.

Tur tuzilmasi — jamoa (Biogeosenoz)ning muhim belgilaridandir. Uning

asosiy ko'rsatkichi turlar soni, ya'ni turiy tarkib va organizmlarning rniqdoriy

nisbati, ya'ni populatsiyalar sonidir. Tur kurnda, odatda, organizmlar soni ko'p

bo'lgan yoki katta biomassali turlar nisbatan kamroqdir, tarkibi jihatdan unchalik

boy bo'lmagan turlar nisbatan ko'proqdir.

Turkumlarni o'rganishda ko'p sonli turkumlarga asosiy e'tibor qaratiladi.

Biroq kamyob turlar ko'pincha muhit holatining yaxshi indikatori(ko'rsatkichi)

bo'ladi. Ularning yo'qolishi esa ifloslanish mavjudligi yoki ekotizimga boshqa

nomaqbul ta'sirlar bo'lganidan dalolat beradi.

Turlarning umumiy soni va ularning nisbati bo'yicha turkum turlarining

xilma-xilligi haqida hukm yuritiladi. Tur xilma-xilligi — Biologik xtlma-xillik

belgisi: tur qanchalik ko'p bo'lsa, Biologik nishalar ham shunchalik ko'pdir, ya'ni

muhit boyligi yuqori darajada bo'ladi. Tarkibida xilma-xil turlar bo'lgan turkumlar

ancha barqarordir: tur tarkibi qanchalik xilma-xil bo'lsa, turkumlarning o'zgaruvchi

sharoitlar, masalan, iqlim o'zgarishlariga va boshqa omillarga moslashuv

imkoniyati shunchalik kengroqdir.

Morfologik tuzilmasi turkumlarning fazoviy shaklini ko'rsatuvchi muhim

tuzilmaviy belgidir.

Biogeosenoz tarkibiga kiruvchi hayotiy shakllar soni, odatda, uning turlarini

hosil qilgan hayotiy shakllarning umumiy sonidan ancha kichikdir. Ammo turli

ekologik nishalarni egallovchi hayotiy shakllar to'plami ayni yashash joyi uchun

hamisha qonuniydir va" turkumdagi ekologik holatni'juda yaxshi harakterlaydi.

Turkumning fazoviy tuzilmasi ayni yashash joyida mavjud bo'lgan Biologik

nisha xilma-xilligi, muhitning turkum foydalanadigan resurslari to'laligi va boyligi

ko'rsatkichi, shuningdek, tur-kumning nisbiy barqarorligi ko'rsatkich hisoblanadi.

Turkumning trofik (yunoncha «trofo» — oziq) tuzilmasi — undagi oziq o'zaro

bog'liqlikning Biologik ko'rsatkichidir. Turkumda turli organizmlar turli holatni

egallaydi. Demak, organizmlar turli trofik darajada joylanadi. Bu bar bir

organizmning oziq zanjiridagi holatini harakterlaydi. Quyi darajani — avtotrof

organizmlar (o'simliklar — mustaqil oziqlanuvchilar), undan yuqorini — birin-chi

tartibli geterotrof organizmlar (o'txo'r hayvonlar, hasharot va boshqalar bilan

oziqlanuvchilar), ulardan keying! holatni esa — ikkinchi tartibli geterotrof

organizmlar (hayvonlarni iste'mol qiluv-chilar) egallaydi. Oziq zanjiriga quyidagi

ketma-ketlik yorqin misol bo'la oladi: o'simlik — o'simlik bilan oziqlanuvchi hasharot — yirt-qich hasharot populatsiyasi — hasharotxo'r qush — yirtqich qush.

Bu zanjirda moddaning bir tomonlama oqimi va energiyaning organizmlarning bir

guruhidan boshqasiga o'tishi kuzatiladi.

Shunday qilib, trofik tarmoq tarkibi trofik darajalar sonini, produtsentlar,

konsumentlar va redutsentlar nisbatini aks ettiradi.

Ekologik sistema (Ekotizim) deb birga yashovchi har xil organizmlar va

ularning yashash muhiti orasidagi qonuniyatli bog’lanishga aytiladi. Bunga

o’rmon, o’tloq, ko’l va boshqalar misol bo’ladi. Masalan, o’rmonni shunday

ta’riflasa bo’ladi: O’rmon bu geografik shakllangan, o’z-o’zini boshqaruvchi

o’simlik va hayvonlar populyatsiyalari yig’indisi bo’lib, ular uchun muhitni

boshqaruvchi asosiy rolni bir tur, yoki bir necha turga mansub populyatsiya

o’ynaydi. Ana shunday jamoalarni ifodalash uchun akademik V.N Sukachev(1942)

biogeotsenoz terminini tavsiya etgan.

Organizmlar jamoasi anorganik muhit bilan bog’liq. O’simliklar undagi

karbonat angidridi, suv, kislorod va mineral tuzlar hisobiga yashaydi. Geterotrof

organizmlar esa avtotroflar hisobiga yashaydi. Lekin ular kislorod va suvga ham

muhtojdir. Jamoalar anorganik muhit bilan ma’lum sistemani shakllantiradi.

Organizmlar va anorganik komponentlar birligida, modda almashinuvini

amalga oshiradi. Shu tarzda ekologik sistema tashkil topadi. "Ekosistema»

tushunchasi ilk bor ingliz ekologi A. Tensli (1935) tomonidan qo’llanildi. U

ekosistemalarni tabiatning yer yuzidagi eng asosiy birligi deb hisobladi.

Ekosistemalarning quydagi xillari bor.

1.Mikroekosistema-bunga misol bo’lib, kichkina maydondagi ko’lmakdagi

suv, daraxtlarni mox, lishaynik yoki chiriyotgan to’nka’arni aytish mumkin.

2.Mezoekosistema-o’rta holatdagi ekosistema bunga misol qilib

o’rmon ekosistemasi, archazorlar, saxro ekosistemasi, cho’l ekosistemalarini olish

mumkin.

3.Makroekosistema-bu ekosistemaga biosfera misol bo’ladi. Tirik

organizmlarning ekosistemaga biotsenoz ham birikkan holda guruh bo’lib

yashashligi uzoq evolyutsion jarayonda shunday tashkil topgan. Bunday ham

korlikda yashash quyidagilardan iborat.

1.Shu xududlardagi mayjud oziq-ovqat resurslaridan samarali foydalanish.

2.Ko’payish, urchish oson kechadi.

3.Tashqi dushmandlarga qarshi kurashish oson bo’ladi.

Hozirgi vaqtda ekosistema ta’limoti bilan birga biogenotsenologiya

kontsepsiyasi ham rivojlanib kelmoqda. Biogeotsenologiya ta’limotini asoschisi

V.N.Sukachev hisoblanadi. Ilmiy adabiyotlarda bunday sistemalar ko’pincha

ekologik sistemalar ya’ni ekosistemalar deyiladi. Biogeotsenoz-barcha tirik

mavjudotlarning quruqlikning ma’lum bir joyda barcha tomonlari boghliq holda hayot kechirishga aytiladi. Ekosistemadan farqi biogenotsenozni ma’lum

chegarasi va ko’rinishi mavjud. Biogeotsenozni chegarasi va uni asosan

fito’o’ulyatsiyalar orasidagi boghlanishlarni induvidlarning oziqlanish harakteri

va energiya hosil qilish usullarini belgilaydi.

Biotsenozdagi kabi ekosistemalarda ham ularni asosan 3 ta komponent tashkil

etadi.

1. Produtsentlar-ya’ni avtotrof organizmlar quyosh energiyasidan foydalanib

noorganik moddalardan organik moddalar hosil qiladi. Bu organizmlarga yashil

o’simliklar kiradi.

2. Konsumentlar-ya’ni getrotrof organizmlar. Asosan o’txo’r va etxo’r

hayvonlar. Bunday organizmlar avtotrof organizmlar tomonidan sintezlangan

tayyor

organik moddalar bilan oziqlanadi.

3.Redutsentlar-ya’ni mikroorganizmlar. Bu organizmlar organik moddalarni

parchalashishda, hayvonlarning jasadi o’simliklar qoldiqlarini chirishida muhim

ahamiyat kasb etadi. Biogeotsenozda shu uchala asosiy gruppaning har biri juda

ko’p turlardan tashkil topgan bo’ladi. Biroq avtotrof o’simliklarni o’z ichiga

olmaydigan

biogeotsenozlar ham bor, masalan okeanlarning katta chuqurliklaridagi yoki

g’orlardagi ekosistemalar shular jumlasidandir.

Oziq orqali boghlanish-har bir tur organik modda energiyasining faqat bir

qismidan foydalanadi. Bu tur uchun yaramaydigan ammo hali energiyaga boy

bo’lgan moddalardan boshqa organizmlar foydalanadi. Shunday qilib evolyutsion

protsesida biogeotsenozlarda turlar zanjirdek bir-biri bilan boghlanib qolgan, ular

dastlabki oziq moddalar material va energiyani birma-bir ajratib oladi.

Turlar individlari orasidagi ana shunday bog’lanishlar oziq orqali bog’lanish

yoki oziq zanjiri deb ataladi. Oziq zanjiriga misoli ham ma joyda ko’rish

mumkin. Eng oddiy misol: O’txo’r hayvonlar o’simliklarni eydi, bu

hayvonlarning chiqindilari va jasadi bilan har-xil go’ngxo’r va o’simlikxo’r

xasharotlar va chirituvchi baktyeriyalar oziqlanadi. Biroq tabiiy sharoitda

zanjirlar juda ko’p xalqalardan tashkil to’gan bo’ladi chunki u ularni o’txo’r

hayvonlar yirtqichlar va parazitlar ham isha bir nechta har xil ob’ekt bilan

oziqlanadi va o’zi ham ekosistemasining bir nechta a’zosiga oziq bo’ladi.

Natijada oziq orqali boghlanishning murakkab turi hosil bo’ladi.

Biogeotsenozning almashinishi- har qanday biogeotsenoz rivqjlanadi va

evolyutsiya qilib boradi. Yyer ustidagi biogeotsenozlarning almashinish

‘rotsesida o’simliklar asosiy ahamiyatga ega bo’ladi, lekin ularning faoliyati

sistemasining boshqakom’onentlari faoliyatida ajralmas va biogeotsenoz ham isha

bir butun, yaxlit sistematariqasida yashab, o’zgarib boradi. Odam faoliyatining hasharot — yirt-qich hasharot populatsiyasi — hasharotxo'r qush — yirtqich qush.

Bu zanjirda moddaning bir tomonlama oqimi va energiyaning organizmlarning bir

guruhidan boshqasiga o'tishi kuzatiladi.

Shunday qilib, trofik tarmoq tarkibi trofik darajalar sonini, produtsentlar,

konsumentlar va redutsentlar nisbatini aks ettiradi.

Ekologik sistema (Ekotizim) deb birga yashovchi har xil organizmlar va

ularning yashash muhiti orasidagi qonuniyatli bog’lanishga aytiladi. Bunga

o’rmon, o’tloq, ko’l va boshqalar misol bo’ladi. Masalan, o’rmonni shunday

ta’riflasa bo’ladi: O’rmon bu geografik shakllangan, o’z-o’zini boshqaruvchi

o’simlik va hayvonlar populyatsiyalari yig’indisi bo’lib, ular uchun muhitni

boshqaruvchi asosiy rolni bir tur, yoki bir necha turga mansub populyatsiya

o’ynaydi. Ana shunday jamoalarni ifodalash uchun akademik V.N Sukachev(1942)

biogeotsenoz terminini tavsiya etgan.

Organizmlar jamoasi anorganik muhit bilan bog’liq. O’simliklar undagi

karbonat angidridi, suv, kislorod va mineral tuzlar hisobiga yashaydi. Geterotrof

organizmlar esa avtotroflar hisobiga yashaydi. Lekin ular kislorod va suvga ham

muhtojdir. Jamoalar anorganik muhit bilan ma’lum sistemani shakllantiradi.

Organizmlar va anorganik komponentlar birligida, modda almashinuvini

amalga oshiradi. Shu tarzda ekologik sistema tashkil topadi. "Ekosistema»

tushunchasi ilk bor ingliz ekologi A. Tensli (1935) tomonidan qo’llanildi. U

ekosistemalarni tabiatning yer yuzidagi eng asosiy birligi deb hisobladi.

Ekosistemalarning quydagi xillari bor.

1.Mikroekosistema-bunga misol bo’lib, kichkina maydondagi ko’lmakdagi

suv, daraxtlarni mox, lishaynik yoki chiriyotgan to’nka’arni aytish mumkin.

2.Mezoekosistema-o’rta holatdagi ekosistema bunga misol qilib

o’rmon ekosistemasi, archazorlar, saxro ekosistemasi, cho’l ekosistemalarini olish

mumkin.

3.Makroekosistema-bu ekosistemaga biosfera misol bo’ladi. Tirik

organizmlarning ekosistemaga biotsenoz ham birikkan holda guruh bo’lib

yashashligi uzoq evolyutsion jarayonda shunday tashkil topgan. Bunday ham

korlikda yashash quyidagilardan iborat.

1.Shu xududlardagi mayjud oziq-ovqat resurslaridan samarali foydalanish.

2.Ko’payish, urchish oson kechadi.

3.Tashqi dushmandlarga qarshi kurashish oson bo’ladi.

Hozirgi vaqtda ekosistema ta’limoti bilan birga biogenotsenologiya

kontsepsiyasi ham rivojlanib kelmoqda. Biogeotsenologiya ta’limotini asoschisi

V.N.Sukachev hisoblanadi. Ilmiy adabiyotlarda bunday sistemalar ko’pincha

ekologik sistemalar ya’ni ekosistemalar deyiladi. Biogeotsenoz-barcha tirik

mavjudotlarning quruqlikning ma’lum bir joyda barcha tomonlari boghliq holda hayot kechirishga aytiladi. Ekosistemadan farqi biogenotsenozni ma’lum

chegarasi va ko’rinishi mavjud. Biogeotsenozni chegarasi va uni asosan

fito’o’ulyatsiyalar orasidagi boghlanishlarni induvidlarning oziqlanish harakteri

va energiya hosil qilish usullarini belgilaydi.

Biotsenozdagi kabi ekosistemalarda ham ularni asosan 3 ta komponent tashkil

etadi.

1. Produtsentlar-ya’ni avtotrof organizmlar quyosh energiyasidan foydalanib

noorganik moddalardan organik moddalar hosil qiladi. Bu organizmlarga yashil

o’simliklar kiradi.

2. Konsumentlar-ya’ni getrotrof organizmlar. Asosan o’txo’r va etxo’r

hayvonlar. Bunday organizmlar avtotrof organizmlar tomonidan sintezlangan

tayyor

organik moddalar bilan oziqlanadi.

3.Redutsentlar-ya’ni mikroorganizmlar. Bu organizmlar organik moddalarni

parchalashishda, hayvonlarning jasadi o’simliklar qoldiqlarini chirishida muhim

ahamiyat kasb etadi. Biogeotsenozda shu uchala asosiy gruppaning har biri juda

ko’p turlardan tashkil topgan bo’ladi. Biroq avtotrof o’simliklarni o’z ichiga

olmaydigan

biogeotsenozlar ham bor, masalan okeanlarning katta chuqurliklaridagi yoki

g’orlardagi ekosistemalar shular jumlasidandir.

Oziq orqali boghlanish-har bir tur organik modda energiyasining faqat bir

qismidan foydalanadi. Bu tur uchun yaramaydigan ammo hali energiyaga boy

bo’lgan moddalardan boshqa organizmlar foydalanadi. Shunday qilib evolyutsion

protsesida biogeotsenozlarda turlar zanjirdek bir-biri bilan boghlanib qolgan, ular

dastlabki oziq moddalar material va energiyani birma-bir ajratib oladi.

Turlar individlari orasidagi ana shunday bog’lanishlar oziq orqali bog’lanish

yoki oziq zanjiri deb ataladi. Oziq zanjiriga misoli ham ma joyda ko’rish

mumkin. Eng oddiy misol: O’txo’r hayvonlar o’simliklarni eydi, bu

hayvonlarning chiqindilari va jasadi bilan har-xil go’ngxo’r va o’simlikxo’r

xasharotlar va chirituvchi baktyeriyalar oziqlanadi. Biroq tabiiy sharoitda

zanjirlar juda ko’p xalqalardan tashkil to’gan bo’ladi chunki u ularni o’txo’r

hayvonlar yirtqichlar va parazitlar ham isha bir nechta har xil ob’ekt bilan

oziqlanadi va o’zi ham ekosistemasining bir nechta a’zosiga oziq bo’ladi.

Natijada oziq orqali boghlanishning murakkab turi hosil bo’ladi.

Biogeotsenozning almashinishi- har qanday biogeotsenoz rivqjlanadi va

evolyutsiya qilib boradi. Yyer ustidagi biogeotsenozlarning almashinish

‘rotsesida o’simliklar asosiy ahamiyatga ega bo’ladi, lekin ularning faoliyati

sistemasining boshqakom’onentlari faoliyatida ajralmas va biogeotsenoz ham isha

bir butun, yaxlit sistematariqasida yashab, o’zgarib boradi. Odam faoliyatining roli ham juda katta.Biogenotsenozlarning tabiiy ravishda almashinishi

qonuniyatlar va yo’nalishlarini bilish faqat tabiatning turli-tuman sabablarini

tushunish emas, balki shu protsesslarni boshqarish uchun ham zarurdir.

Almashinish ma’lum yo’nalishda boradi, turlibiogenotsenozlarning yashash dawi

esa juda har hil bo’ladi. Suv havzasini o’t bosib,balchiq bosib ketishi etarlicha

muvozanatlanmagan sistemaning o’zgarishiga sabab bo’ladi. Suvning tubiga

yaqin qatlamlarida kislorod yetishmasligi sababli organik moddalarning bir qismi

oksidlanmay qoladi va moddalarning davra bo’ylab keyingi aylanishda

foydalanilmaydi. Chuqur joylarda plankton qoldiqlar suv tubida to’planib, mayda

dalador balchiqcha hosil qiladi. Soxil bo’yi zonasida suv o’simliklarning torf

qatlamlari hosil qiluvchi qoldiqlari to’planadi. Sohil bo’yida suv o’simliklari suv

havzasining markaziga tomon tarqala borishidan torf qatlamlari hosil bo’ladi.

Ko’p asta-sekin balchiqqa aylanadi. Ko’p o’simliklar bilan hayvonlarning

balchiqqa yashashga ko’proq moslashgan boshqa turlari egallaydi. Atrofda o’sib

turgan yer usti o’simliklari asta-sekin ilgarigi suv havzasini o’rnini egallaydi.

Mahalliy sharoitga qarab, bu joyda qiyoqzor, o’rmon yoki boshqa tipdagi

biogeotsenoz hosil bo’ladi.

Tabiatda tabiiy biogeotsenozlar bir qatorda odam tomonidan yaratilgan sun’iy

ekosistemalar ya’ni sun’iy biogeotsenozlar ham mavjud. Tabiiy

biogeotsenozlarga suv havzasi dub o’rmon biogeotsenozlarga kirsa, sun’iy

biogeotsenozlarga odamning qishloq xo’jaligi faoliyati natijasida yuzaga kelgan

sun’iy biogeotsenozlar misol bo’ladi. Bularni yaratishda odam xilma-xil

agrotexnik usullarni keng qo’llaydi: serhosil o’tlar ekish melioratsiya ishlarni

amalga oshirish, yerga o’g’it solish, ishlov berishni har hil usullari shular

jumlasidandir. Sun’iy biogeotsenozlarga parklar, meva barglari, daraxtzorlar va

boshqalar misol bo’ladi. Odam tomonidan yaratilgan sun’iy biogeotsenozlar ular

hayotiga tinimsiz e’tibor berib, aktiv ravishda aralashib borishni talab qiladi.

Tabiiy biogeotsenozlar ko’p miqdordagi turlardan tarkib topadi. Tabiiy

biogeotsenozlar tabiatda tabiiy tanlanish ta’sirida hosil bo’lgan ekologik

sistemadir. Tabiiy tanlanish kam moslashgan organizm formalarining hammasini

ko’rib chiqaradi. Natijada nisbatan barqaror bo’lib, o’z-o’zini boshqaradilar,

murakkab ekologik sistema vujudga keladi.Odam tomonidan yaratiladigan sun’iy

biogeotsenozlar-agrotsenozlar ularning tarkibiy qismlari xo’jalik uchun qancha

qimmatligiga qarab tanlanadi. Bu yerda tabiiy tanlanish emas balki sun’iy

tanlanish yetakchi faktor bo’ladi. Tabiiy biogeotsenozlarda energiya manbai

quyoshdir. Agrotsenozlarda ana shu tabiiy energiya manbai bilan birga odam

ularga o’g’it soladi, unga ishlov beradi, yuqori biologik mahsuldorlikka erishadi.

Agrotsenozning tarkibiy qismlari orasida, ham xuddi tabiiy ekosistemalarning har

hil munosabatlar qaror topadi. hasharot — yirt-qich hasharot populatsiyasi — hasharotxo'r qush — yirtqich qush.

Bu zanjirda moddaning bir tomonlama oqimi va energiyaning organizmlarning bir

guruhidan boshqasiga o'tishi kuzatiladi.

Shunday qilib, trofik tarmoq tarkibi trofik darajalar sonini, produtsentlar,

konsumentlar va redutsentlar nisbatini aks ettiradi.

Ekologik sistema (Ekotizim) deb birga yashovchi har xil organizmlar va

ularning yashash muhiti orasidagi qonuniyatli bog’lanishga aytiladi. Bunga

o’rmon, o’tloq, ko’l va boshqalar misol bo’ladi. Masalan, o’rmonni shunday

ta’riflasa bo’ladi: O’rmon bu geografik shakllangan, o’z-o’zini boshqaruvchi

o’simlik va hayvonlar populyatsiyalari yig’indisi bo’lib, ular uchun muhitni

boshqaruvchi asosiy rolni bir tur, yoki bir necha turga mansub populyatsiya

o’ynaydi. Ana shunday jamoalarni ifodalash uchun akademik V.N Sukachev(1942)

biogeotsenoz terminini tavsiya etgan.

Organizmlar jamoasi anorganik muhit bilan bog’liq. O’simliklar undagi

karbonat angidridi, suv, kislorod va mineral tuzlar hisobiga yashaydi. Geterotrof

organizmlar esa avtotroflar hisobiga yashaydi. Lekin ular kislorod va suvga ham

muhtojdir. Jamoalar anorganik muhit bilan ma’lum sistemani shakllantiradi.

Organizmlar va anorganik komponentlar birligida, modda almashinuvini

amalga oshiradi. Shu tarzda ekologik sistema tashkil topadi. "Ekosistema»

tushunchasi ilk bor ingliz ekologi A. Tensli (1935) tomonidan qo’llanildi. U

ekosistemalarni tabiatning yer yuzidagi eng asosiy birligi deb hisobladi.

Ekosistemalarning quydagi xillari bor.

1.Mikroekosistema-bunga misol bo’lib, kichkina maydondagi ko’lmakdagi

suv, daraxtlarni mox, lishaynik yoki chiriyotgan to’nka’arni aytish mumkin.

2.Mezoekosistema-o’rta holatdagi ekosistema bunga misol qilib

o’rmon ekosistemasi, archazorlar, saxro ekosistemasi, cho’l ekosistemalarini olish

mumkin.

3.Makroekosistema-bu ekosistemaga biosfera misol bo’ladi. Tirik

organizmlarning ekosistemaga biotsenoz ham birikkan holda guruh bo’lib

yashashligi uzoq evolyutsion jarayonda shunday tashkil topgan. Bunday ham

korlikda yashash quyidagilardan iborat.

1.Shu xududlardagi mayjud oziq-ovqat resurslaridan samarali foydalanish.

2.Ko’payish, urchish oson kechadi.

3.Tashqi dushmandlarga qarshi kurashish oson bo’ladi.

Hozirgi vaqtda ekosistema ta’limoti bilan birga biogenotsenologiya

kontsepsiyasi ham rivojlanib kelmoqda. Biogeotsenologiya ta’limotini asoschisi

V.N.Sukachev hisoblanadi. Ilmiy adabiyotlarda bunday sistemalar ko’pincha

ekologik sistemalar ya’ni ekosistemalar deyiladi. Biogeotsenoz-barcha tirik

mavjudotlarning quruqlikning ma’lum bir joyda barcha tomonlari boghliq holda hasharot — yirt-qich hasharot populatsiyasi — hasharotxo'r qush — yirtqich qush.

Bu zanjirda moddaning bir tomonlama oqimi va energiyaning organizmlarning bir

guruhidan boshqasiga o'tishi kuzatiladi.

Shunday qilib, trofik tarmoq tarkibi trofik darajalar sonini, produtsentlar,

konsumentlar va redutsentlar nisbatini aks ettiradi.

Ekologik sistema (Ekotizim) deb birga yashovchi har xil organizmlar va

ularning yashash muhiti orasidagi qonuniyatli bog’lanishga aytiladi. Bunga

o’rmon, o’tloq, ko’l va boshqalar misol bo’ladi. Masalan, o’rmonni shunday

ta’riflasa bo’ladi: O’rmon bu geografik shakllangan, o’z-o’zini boshqaruvchi

o’simlik va hayvonlar populyatsiyalari yig’indisi bo’lib, ular uchun muhitni

boshqaruvchi asosiy rolni bir tur, yoki bir necha turga mansub populyatsiya

o’ynaydi. Ana shunday jamoalarni ifodalash uchun akademik V.N Sukachev(1942)

biogeotsenoz terminini tavsiya etgan.

Organizmlar jamoasi anorganik muhit bilan bog’liq. O’simliklar undagi

karbonat angidridi, suv, kislorod va mineral tuzlar hisobiga yashaydi. Geterotrof

organizmlar esa avtotroflar hisobiga yashaydi. Lekin ular kislorod va suvga ham

muhtojdir. Jamoalar anorganik muhit bilan ma’lum sistemani shakllantiradi.

Organizmlar va anorganik komponentlar birligida, modda almashinuvini

amalga oshiradi. Shu tarzda ekologik sistema tashkil topadi. "Ekosistema»

tushunchasi ilk bor ingliz ekologi A. Tensli (1935) tomonidan qo’llanildi. U

ekosistemalarni tabiatning yer yuzidagi eng asosiy birligi deb hisobladi.

Ekosistemalarning quydagi xillari bor.

1.Mikroekosistema-bunga misol bo’lib, kichkina maydondagi ko’lmakdagi

suv, daraxtlarni mox, lishaynik yoki chiriyotgan to’nka’arni aytish mumkin.

2.Mezoekosistema-o’rta holatdagi ekosistema bunga misol qilib

o’rmon ekosistemasi, archazorlar, saxro ekosistemasi, cho’l ekosistemalarini olish

mumkin.

3.Makroekosistema-bu ekosistemaga biosfera misol bo’ladi. Tirik

organizmlarning ekosistemaga biotsenoz ham birikkan holda guruh bo’lib

yashashligi uzoq evolyutsion jarayonda shunday tashkil topgan. Bunday ham

korlikda yashash quyidagilardan iborat.

1.Shu xududlardagi mayjud oziq-ovqat resurslaridan samarali foydalanish.

2.Ko’payish, urchish oson kechadi.

3.Tashqi dushmandlarga qarshi kurashish oson bo’ladi.

Hozirgi vaqtda ekosistema ta’limoti bilan birga biogenotsenologiya

kontsepsiyasi ham rivojlanib kelmoqda. Biogeotsenologiya ta’limotini asoschisi

V.N.Sukachev hisoblanadi. Ilmiy adabiyotlarda bunday sistemalar ko’pincha

ekologik sistemalar ya’ni ekosistemalar deyiladi. Biogeotsenoz-barcha tirik

mavjudotlarning quruqlikning ma’lum bir joyda barcha tomonlari boghliq holda hayot kechirishga aytiladi. Ekosistemadan farqi biogenotsenozni ma’lum

chegarasi va ko’rinishi mavjud. Biogeotsenozni chegarasi va uni asosan

fito’o’ulyatsiyalar orasidagi boghlanishlarni induvidlarning oziqlanish harakteri

va energiya hosil qilish usullarini belgilaydi.

Biotsenozdagi kabi ekosistemalarda ham ularni asosan 3 ta komponent tashkil

etadi.

1. Produtsentlar-ya’ni avtotrof organizmlar quyosh energiyasidan foydalanib

noorganik moddalardan organik moddalar hosil qiladi. Bu organizmlarga yashil

o’simliklar kiradi.

2. Konsumentlar-ya’ni getrotrof organizmlar. Asosan o’txo’r va etxo’r

hayvonlar. Bunday organizmlar avtotrof organizmlar tomonidan sintezlangan

tayyor

organik moddalar bilan oziqlanadi.

3.Redutsentlar-ya’ni mikroorganizmlar. Bu organizmlar organik moddalarni

parchalashishda, hayvonlarning jasadi o’simliklar qoldiqlarini chirishida muhim

ahamiyat kasb etadi. Biogeotsenozda shu uchala asosiy gruppaning har biri juda

ko’p turlardan tashkil topgan bo’ladi. Biroq avtotrof o’simliklarni o’z ichiga

olmaydigan

biogeotsenozlar ham bor, masalan okeanlarning katta chuqurliklaridagi yoki

g’orlardagi ekosistemalar shular jumlasidandir.

Oziq orqali boghlanish-har bir tur organik modda energiyasining faqat bir

qismidan foydalanadi. Bu tur uchun yaramaydigan ammo hali energiyaga boy

bo’lgan moddalardan boshqa organizmlar foydalanadi. Shunday qilib evolyutsion

protsesida biogeotsenozlarda turlar zanjirdek bir-biri bilan boghlanib qolgan, ular

dastlabki oziq moddalar material va energiyani birma-bir ajratib oladi.

Turlar individlari orasidagi ana shunday bog’lanishlar oziq orqali bog’lanish

yoki oziq zanjiri deb ataladi. Oziq zanjiriga misoli ham ma joyda ko’rish

mumkin. Eng oddiy misol: O’txo’r hayvonlar o’simliklarni eydi, bu

hayvonlarning chiqindilari va jasadi bilan har-xil go’ngxo’r va o’simlikxo’r

xasharotlar va chirituvchi baktyeriyalar oziqlanadi. Biroq tabiiy sharoitda

zanjirlar juda ko’p xalqalardan tashkil to’gan bo’ladi chunki u ularni o’txo’r

hayvonlar yirtqichlar va parazitlar ham isha bir nechta har xil ob’ekt bilan

oziqlanadi va o’zi ham ekosistemasining bir nechta a’zosiga oziq bo’ladi.

Natijada oziq orqali boghlanishning murakkab turi hosil bo’ladi.

Biogeotsenozning almashinishi- har qanday biogeotsenoz rivqjlanadi va

evolyutsiya qilib boradi. Yyer ustidagi biogeotsenozlarning almashinish

‘rotsesida o’simliklar asosiy ahamiyatga ega bo’ladi, lekin ularning faoliyati

sistemasining boshqakom’onentlari faoliyatida ajralmas va biogeotsenoz ham isha

bir butun, yaxlit sistematariqasida yashab, o’zgarib boradi. Odam faoliyatining Masalan: bug’doylarda bug’doy bilan begona o’tlar, o’simlikxo’r

zararkunandalar xasharotlar bug’doy bilan begona o’tlar, o’simliklar

zararkunandalar xasharotlar bug’doy zararkunandalarning yirtqich va parazitlar

shu o’simliklar hisobiga oziqlanadigan mayda kemiruvchilar o’rtasida murakkab

biologik bog’lanish qaror topadi.

Tabiatda barcha tirik organizmlar jamoaga birlashib, u yoki bu darajadagi

doimiylik xos bo'lgan turkum hosil qiladi. Turkum tarkibi ma'lum aEkologik

omillarning qo'shilishi, shuningdek, uning tarkibiga kiruvchi, ehtiyojlari bo'yicha

o'xshash bo'lgan turli organizmlarning o'zaro bog'liqligi bilan belgilangan. Ular

orasidagi bog'liqlik oziq, himoya, turkumlarning barcha turlarining ko'payishi bilan

ta'minlanadi. Tirik organizmlarning o'zaro ta'sirlashishi natijasida Biologik tizim

hosil bo'ladi. U tirik organizmlar va ularning yashash muhitidan tashkil topgan

yagona tabiiy majmuadan iborat. Eko-tizimning barcha tarkibiy qismi

(komponenti) o'zaro ta'sirlashadi va bir-birlariga ta'sir ko'rsatadi. Oddiy suv

havzasi Ekotizimga misol bo'la oladi. U o'z tuzilmasida gidrobintlar turkumini, suv

tarkibining fizik va kimyoviy xossalarini, tubi relyefining xususiyatlarini, tuproqloyi tarkibi va tuzilishi, suvi sirti bilan o'zaro ta'sirlashuvchi atmos-fera havosi,

quyosh radiatsiyasini qamrab oladi.

Ekotizimlarda tirik va notirik tabiat o'rtasida doimiy ravishda energiya va

modda almashinuvi sodir bo'ladi. Bu almashinuv hodisasi barqaror harakterga ega.

Ekotizim juda keng tushunchadir. U bilan tabiiy kompleks (ma-salan, tundra,

o'rmon, okean), shuningdek, sun'iy kompleks (masalan, akvarium) ham izohlanishi

mumkin. Shu bois oddiy tabiiy Ekotizimlarni belgilash uchun Biologiyada

«Ekogeosenoz» atamasi-dan foydalaniladi.

Biogeosenoz — tabiiy landshaftning tarkibiy qismi va biosferaning elementar

ekohududiy birligi.

Biogeosenoz — yer sirtming tirik organizmlarning ma'lum tarkibi va nisbiy

barqarorligi hamda o'z-o'zini tartibga solishi bilan harakterlanadigan notirik tabiat

komponentlari (tuproq, atmosfera, iqiim, quyosh energiyasi) bilan tarixiy jihatdan

shakllangan bir jinsli qismi. Tuproq va iqlim, ya'ni muhit Ekotopni hosil qiladi. U

esa turkum harakterini belgilaydi.

Ayni bir hududda yashovchi tirik organizmlardan tashkil topgan o'z-o'zini

tartibga soluvchi yaxlit biologik tizim biogeosenoz deyiladi. Biosenozdagi tirik

organizmlarning o'zaro ta'siri asosini oziq zanjirlari tashkil etadi. Biogeosenoz

Ekotop va Biogeosenozni qamrab oladi.

Barcha biogeosenozlar o'xshash tuzilishga ega. Ularning asosini o'simlik

turkumlari — fitosenozlar tashkil qiladi. Ular fotosintez jarayonida tirik

moddalarni yuzaga keltiradi va biogeosenoz harakterini belgilaydi.

Biogeosenozning boshqa qismini hayvonlar (o'txo'rlar va hasharotxo'rlar) —zoosenozlar tashkil etadi. Nihoyat, biogeosenoz tarkibiga — organik qoldiqlarni

mineralga aylantiruvchi organizmlar — bakteriyalar va zamburug’lar kiradi.

Ekologik tizimda tirik organizmlarning barcha xilma-xil turini oziqlanish

turiga ko'ra uchta funksional guruhga ajratish mumkin: produtsentlar,

konsumentlar va redutsentlar.

Produtsentlar — avtotrof yashil o'simliklar. Ular organik moddalarni

noorganik moddalardan hosil qiladi va quyosh energiyasini to'plash qobiliyatiga

ega.

Konsumentlar — hayvon-geterotroflar. Ular tayyor organik moddalardan

oziqlanadilar. I tartibdagi konsumentlar o'simliklarning organik moddalaridan

foydalanadi (o'txo'r hayvonlar). Hayvonlardan oziq sifatida foydalanadigan

geterotroflar II, III va hokazo tartibdagi konsumentlarga ajratiladi (hayvonlar bilan

oziqlanadigan yirtqich-lar). Barcha konsumentlar kimyoviy bog'lanish

energiyasidan foydalanadi. Uni esa produtsentlar organik moddalarda to'playdilar.

Redutsentlar — geterotrof mikroorganizmlar, zamburug’lar. Ular organik

qoldiqlarni parchalab, minerallarga aylantiradi. Redutsentlar go'yo modda

almashinuvini yakunlaydi, ya'ni noorganik moddalar hosil qilib, ularni yangi siklga

kirish uchun tayyorlaydi. Shunday qilib, organizrnlarning hayotiy faoliyati

jarayonida tabiatda doimiy energiya va modda almashinuvi sodir bo'ladi. Bunda

har bir tur organik moddalardagi energiyaning faqat bir qismi-dangina foydalanadi.

Natijada oziqlanishning ma'lum zanjiri yuza-ga keladi, ya'ni dastlabki moddadan

ketma-ket ravishda organik oziqlar va energiya olish hodisasi kechadi. Bunda har

bir dastlabki tarmoq keyingilari uchun oziq manbayi bo'Jib xizmat qiladi.

N.F.Reymersni (1990yil) “Tabiatdan foydalanish” nomli kitobida

ekosistemalarni quyidagi xillari keltiriladi: Mikroekosistema, ya’ni eng kichik

xajimdagi ekosistema bunga misol bo‘lib chiriyotgan tdarxt tunchasi, daraxdagi

mox, lishaynik;

Ikkinchsi mizoekosistema: xovuz, o‘rmon, o‘tloqzor, okean, uchinchisi

Mikroekosistema global ekosistema biosfera misol bo‘ladi.

Tarkibiga ko‘ra ekosistemalar quyidagicha bo‘ladi: 1. monodaminat

ekosistema (bir daminatli, produtsientli edifikator) Paxta dimasida paxta.

Bug‘doyzorda-bug‘doy, sholipoyada sholi o‘simligi .2. Oligodominantnaya

(birnechta dominatli), misol o‘rmon (archazor, yong‘oqzor, dulanazor,

olmazorlarda birnecha dominatlar, subdominatlar mavjud.

3. Polidominatli ekosistemalar qaysiki ulardagi dominatlar ko‘p (tropik

o‘rmonlar) ularda dominatlar shuncha ko‘pki,ularni aniqlash ham qiyin.

-- Texnogen ekosistemaham borki qaysiku u texnika sabablari kelib chiqqan:

misol ko‘mir konlaridagi tashlandig‘ joylar, o‘rmonlarpin kydirishi, botqoqliklarni

quritilishi, ayrim joylarni suv bosishi. Masalan: bug’doylarda bug’doy bilan begona o’tlar, o’simlikxo’r

zararkunandalar xasharotlar bug’doy bilan begona o’tlar, o’simliklar

zararkunandalar xasharotlar bug’doy zararkunandalarning yirtqich va parazitlar

shu o’simliklar hisobiga oziqlanadigan mayda kemiruvchilar o’rtasida murakkab

biologik bog’lanish qaror topadi.

Tabiatda barcha tirik organizmlar jamoaga birlashib, u yoki bu darajadagi

doimiylik xos bo'lgan turkum hosil qiladi. Turkum tarkibi ma'lum aEkologik

omillarning qo'shilishi, shuningdek, uning tarkibiga kiruvchi, ehtiyojlari bo'yicha

o'xshash bo'lgan turli organizmlarning o'zaro bog'liqligi bilan belgilangan. Ular

orasidagi bog'liqlik oziq, himoya, turkumlarning barcha turlarining ko'payishi bilan

ta'minlanadi. Tirik organizmlarning o'zaro ta'sirlashishi natijasida Biologik tizim

hosil bo'ladi. U tirik organizmlar va ularning yashash muhitidan tashkil topgan

yagona tabiiy majmuadan iborat. Eko-tizimning barcha tarkibiy qismi

(komponenti) o'zaro ta'sirlashadi va bir-birlariga ta'sir ko'rsatadi. Oddiy suv

havzasi Ekotizimga misol bo'la oladi. U o'z tuzilmasida gidrobintlar turkumini, suv

tarkibining fizik va kimyoviy xossalarini, tubi relyefining xususiyatlarini, tuproqloyi tarkibi va tuzilishi, suvi sirti bilan o'zaro ta'sirlashuvchi atmos-fera havosi,

quyosh radiatsiyasini qamrab oladi.

Ekotizimlarda tirik va notirik tabiat o'rtasida doimiy ravishda energiya va

modda almashinuvi sodir bo'ladi. Bu almashinuv hodisasi barqaror harakterga ega.

Ekotizim juda keng tushunchadir. U bilan tabiiy kompleks (ma-salan, tundra,

o'rmon, okean), shuningdek, sun'iy kompleks (masalan, akvarium) ham izohlanishi

mumkin. Shu bois oddiy tabiiy Ekotizimlarni belgilash uchun Biologiyada

«Ekogeosenoz» atamasi-dan foydalaniladi.

Biogeosenoz — tabiiy landshaftning tarkibiy qismi va biosferaning elementar

ekohududiy birligi.

Biogeosenoz — yer sirtming tirik organizmlarning ma'lum tarkibi va nisbiy

barqarorligi hamda o'z-o'zini tartibga solishi bilan harakterlanadigan notirik tabiat

komponentlari (tuproq, atmosfera, iqiim, quyosh energiyasi) bilan tarixiy jihatdan

shakllangan bir jinsli qismi. Tuproq va iqlim, ya'ni muhit Ekotopni hosil qiladi. U

esa turkum harakterini belgilaydi.

Ayni bir hududda yashovchi tirik organizmlardan tashkil topgan o'z-o'zini

tartibga soluvchi yaxlit biologik tizim biogeosenoz deyiladi. Biosenozdagi tirik

organizmlarning o'zaro ta'siri asosini oziq zanjirlari tashkil etadi. Biogeosenoz

Ekotop va Biogeosenozni qamrab oladi.

Barcha biogeosenozlar o'xshash tuzilishga ega. Ularning asosini o'simlik

turkumlari — fitosenozlar tashkil qiladi. Ular fotosintez jarayonida tirik

moddalarni yuzaga keltiradi va biogeosenoz harakterini belgilaydi.

Biogeosenozning boshqa qismini hayvonlar (o'txo'rlar va hasharotxo'rlar) —zoosenozlar tashkil etadi. Nihoyat, biogeosenoz tarkibiga — organik qoldiqlarni

mineralga aylantiruvchi organizmlar — bakteriyalar va zamburug’lar kiradi.

Ekologik tizimda tirik organizmlarning barcha xilma-xil turini oziqlanish

turiga ko'ra uchta funksional guruhga ajratish mumkin: produtsentlar,

konsumentlar va redutsentlar.

Produtsentlar — avtotrof yashil o'simliklar. Ular organik moddalarni

noorganik moddalardan hosil qiladi va quyosh energiyasini to'plash qobiliyatiga

ega.

Konsumentlar — hayvon-geterotroflar. Ular tayyor organik moddalardan

oziqlanadilar. I tartibdagi konsumentlar o'simliklarning organik moddalaridan

foydalanadi (o'txo'r hayvonlar). Hayvonlardan oziq sifatida foydalanadigan

geterotroflar II, III va hokazo tartibdagi konsumentlarga ajratiladi (hayvonlar bilan

oziqlanadigan yirtqich-lar). Barcha konsumentlar kimyoviy bog'lanish

energiyasidan foydalanadi. Uni esa produtsentlar organik moddalarda to'playdilar.

Redutsentlar — geterotrof mikroorganizmlar, zamburug’lar. Ular organik

qoldiqlarni parchalab, minerallarga aylantiradi. Redutsentlar go'yo modda

almashinuvini yakunlaydi, ya'ni noorganik moddalar hosil qilib, ularni yangi siklga

kirish uchun tayyorlaydi. Shunday qilib, organizrnlarning hayotiy faoliyati

jarayonida tabiatda doimiy energiya va modda almashinuvi sodir bo'ladi. Bunda

har bir tur organik moddalardagi energiyaning faqat bir qismi-dangina foydalanadi.

Natijada oziqlanishning ma'lum zanjiri yuza-ga keladi, ya'ni dastlabki moddadan

ketma-ket ravishda organik oziqlar va energiya olish hodisasi kechadi. Bunda har

bir dastlabki tarmoq keyingilari uchun oziq manbayi bo'Jib xizmat qiladi.

N.F.Reymersni (1990yil) “Tabiatdan foydalanish” nomli kitobida

ekosistemalarni quyidagi xillari keltiriladi: Mikroekosistema, ya’ni eng kichik

xajimdagi ekosistema bunga misol bo‘lib chiriyotgan tdarxt tunchasi, daraxdagi

mox, lishaynik;

Ikkinchsi mizoekosistema: xovuz, o‘rmon, o‘tloqzor, okean, uchinchisi

Mikroekosistema global ekosistema biosfera misol bo‘ladi.

Tarkibiga ko‘ra ekosistemalar quyidagicha bo‘ladi: 1. monodaminat

ekosistema (bir daminatli, produtsientli edifikator) Paxta dimasida paxta.

Bug‘doyzorda-bug‘doy, sholipoyada sholi o‘simligi .2. Oligodominantnaya

(birnechta dominatli), misol o‘rmon (archazor, yong‘oqzor, dulanazor,

olmazorlarda birnecha dominatlar, subdominatlar mavjud.

3. Polidominatli ekosistemalar qaysiki ulardagi dominatlar ko‘p (tropik

o‘rmonlar) ularda dominatlar shuncha ko‘pki,ularni aniqlash ham qiyin.

-- Texnogen ekosistemaham borki qaysiku u texnika sabablari kelib chiqqan:

misol ko‘mir konlaridagi tashlandig‘ joylar, o‘rmonlarpin kydirishi, botqoqliklarni

quritilishi, ayrim joylarni suv bosishi. Uzlovaya (boshlang‘ich) ekosistema xali to’liq holatiga kelmagan, bu esa

suksessiyani boshlang‘ich etapi ham bo‘lishi mumkin.

Ma’lumki ekosistemalarda hayot tarzi bir xilda davom etib turaveradi, ya’ni

hayot barqaror. Biz bilamizki ekosistemalardagi tirik mavjudotlarni hayot

faoliyatini birdek saqlab turish uchun ma’lum miqdorda energiya zarur. Bu

energiyaning qariyb hammasi (99,9%) quyoshdan olinadi. Bu energiya jesa o‘z

navbatida kimyoviy energiya aylantiriladi. Bu energiya yashil o‘simliklar (ya’ni

avtotrof) o‘simliklar tomonidan o‘sish tirilib,ular mustaqil ravishda noorganik

moddalardan organik moddalar sodir etiladi. Geterotrof organizlar esa avtotorf

organizmlar tomonidan yaratilgan maxsulot (energiyadan) foydalanadilr. Bularni

tabiatda trofik munosabat deyiladi. Bir organiz ikkinchi organizm uchun energiya

manbai bo‘lib xizmat qiladi. Misol uchun o‘simlik shiralarini xon qizi eydi xon

qizini esa qushlar eydi. Demak tabiatda energiya almashinib (migratsiya) turadi.

Organizmlarda o‘zida (tanada) bo‘ladigan energiya biomassa hosil qilishga ,

o‘sishga, rivojlanishga sabab bo‘ladi. Ekosistemalar va organizmlar atrof muhit

bilan doimo energiya va modda almashinib turadi. Produtsetlar (hosil qiluvchilar),

konsumetlar (o‘zlashtiruvchilar) va redutsentlar (mikroorganizmlar) va

boshqalarning hayoti shu joylardagi energiya oqimi bilan o‘lchanadi.

Quyosh energiyasi – fototsintez-- o‘simliklar tomonidan organik moddani

hosil qiladi-- (ulardan esa) populyasiyalar biotsenozlar, ekosistemalar va biosfera

yuzaga keladi. Shunday qilib ekosistemalarni shakillanishi maxsuldorligida, biogen

moddalarni aylanib turishida quyosh enrgiyasining ahamiyati katta. Quyoshdan

kelayotgan energiyaning 100% deb olsak uni 30% atmosfera orqali yutiladi, 46%

esa issiqlikka aylanib 23% bug‘lanishga, 0,2% shamol to‘lqini suv oqimlarini hosil

qiladi. Engergiya tabiatda suvni aynanib turishini ham ta’minlaydi.

Tabiatda suvni aylanishi. Biosfera eng ko‘p tarqalgan moda bo‘lib, u yashil

muhitni hamda trik mavjudotlar turining bir qismi hamdir. Suvning tabiatda

aylanib turishida quyosh energiyasining roli katta. Biosfera suvning butunlay

aylanib turishchunki birinchi marta sodir bo‘lgan. Suvni aylanib turishida

o‘simliklar rol o‘ynaydi. 1 gektar o‘rman bir sutka davomida 10 din 50 tonnagacha

suvni parlatadi, bug‘doy esa 25-45 tonna 1 tonna quruq maxsulot etishtirish

jarayoni uchun 200 dan 1000t .gacha suv sarf bo‘ladi. Bugun biosfera bo‘yicha

suvning aylanishi dunyo olamida 2600yilda, muzliklarni aylanishi10000 yilda va

yer osti suvlarining aylanishi 5000 yilda sodir bo‘ladi.

Karbonat angidridini (soz) aylanishi. Ham doimiy sodirbo‘lib turadi.

Odamlar, hayvonlar nafas chiqarganda, vulqonlarni otilishidan, chirindi

moddalarni chirishidan (tuproqdan SO2 chiqariladi). U fotosintezni asosiy

elementi, o‘simliklar tomonidan yutiladi. Uning aylanib turishi 300 yilda sodir

bo‘ladi.Kislarodni aylanishi. Planetamiz bizning sistemamizda yagona joy bo‘lib

erkin kislarod mavjud va u tirik mavjudotlar uchun yashash sharoiti.

Quruklikda o‘simliklar 50% va suv o‘tlari ham 50% kislarod ishlab

chiqaralar.Biosferamizning o‘simliklar qoplami yiliga 430-470t. Kislarod ishlab

chiqaradila. Kislarodni umuman aylanib, yangilanib turishi 2000-3000 yilda sodir

bo‘ladi. O‘simliklarda sodir bo‘ladigan fototsintez tufayli O2 atmosferaga

chiqariladi, unda esa butun turli mavjudotlar nafas oladi. (tablitsalar). Bulardan

tashqari tabiatda azot, fosfar, oltingugurt va boshqa elemetlar ham aylanib turadi.

Demak biosferada doimo energiya va moddalar aylanib turadi, ularni aylanib

turishida trik moddaning funksiyasi va roli katta. Energiya va moddalarni aylanib

turilishini biologik organizmlar (tirk moddalar ta’minlaydi). Bu jarayonlarda asosiy

omil bo‘lib tiri moddalar hizmat qiladi. Har qanday tirik mavjudotlardan tashkil

topgan jamoalar (biotsenoz) doimiy ravishda o‘zgarib turadi (dinamika). Bunday

o‘zgarishlar davriy (sikliy) va tashqi ta’surotlar tufayli sodir bo‘ladigan

o‘zgarishlar.

Siklik yoki davriy o‘zgarishlar o‘z navbatida sutkalik, yillik (davriy) va ko‘p

yillik bo‘lishi mumkin.

Sutkalik o‘zgarishlar gullarning g‘unchalani va ochilishi misol bo‘ladi:

Ko‘pchilik o‘simliklarning gullari ertalab (solat 7-8 larda) ochilib kechqurun

yopiladi: olma, o‘rik, paxta. Paq-paq gul bilan nomozshom gulni nchilishi

kechqurun 7-8 larda kechadi. Cho‘l zonasida yozning issiq kunlarida hayot

to‘xtagandek tuko’ladi, hasharotlar, sudralib yuruvchilar inlariga kirib ketadi,

kechasi esa hayot qaynaydi.

Tabiatda shunday moslanuvchanlik borki agarda ayrim o‘simliklar kechasi

gullarsa ularni changlatish uchun maxsus kechasi uchadigan xasharotlar ham

bo‘ladi. O‘simliklarning qiyg‘os gullagan payitiga hasharotlarni bola chiqarishi

to‘g‘ri keladi, bunda o‘zaro moslanuvchanlikni ko‘ramiz. Hatto har bir soatda

gullaydigan o‘simliklar bor ekan. Shvetsiyada gullardan yasalgan soat mavjud

ekan, ya’ni har bir soatdan keyin birin-ketin gullayveradi.

Mavsumiy o‘zgarishlar ham tabiyotdagi yuqori tashkil etilgan

moslanuvchanlikdan dalolat beradi. O‘simliklar yorug‘lik va harorat faktorini

oshib borishi bilan (bahorda) o‘saboshlaydi, rivojlanadi, gullaydi, meva qiladi.

Yorug‘lik va haroratni pasayishi bilan ular barglarini to‘kib tinim davriga

tayyorgarlik ko‘rabosho‘laydilar. Chorva mollari ham bahor payitida bolalaydi,

yozning issiq kunlari ularning bolalari ulg‘ayib kuzga kelguncha baquvvat bo‘lib

qoladilar.

Bulardan tashqari 10-11 yillik quyoshning aktivlik davri bo‘ladi. Bunda

quyoshda portlashlar ko‘p bo‘lib energiya, radiatsiya ko‘p chiqariladi. Ayrim

o‘simliklar xosildorligi bu yillarda ko‘payadi. Quyosh aktivligi yillari havo-iqlimda anomaliya (ya’ni odatdan tashqari ko‘p aktivliklar bo’ladi (yer qimirlash,

sel-bo‘ron, to‘fonlar va boshqalar). Tashqi ta’surotlar tufayli sodir bo‘ladigan

o‘zgarishlar. Bunday ta’surotlar tufayli jamoalar o‘zgaradi, ularni o‘rnilariga

boshqalari kelishi mumkin. Misol uchun chorva mollarini meyoridan ortiq bir

joyda boqilishi, tuproq tarkibini o‘zgartirib, bu esa o‘z navbatida bir o‘simlik

jamoasini yo‘qolib o‘rniga boshqasini kelishi bilan yakunlanadi. Bunda

o‘tloqzorlar, pichanzorlarning holatlari yomonlashib ularning tur tarkibi, ularning

miqdorlari o‘zgarib keladi. Bunday ta’surotlarni ekzogenetik o‘zgarishlar deb

aytiladi. Misol: chigirtkalar ko‘payib ketadi, butun o‘simliklarni o‘zgarishi

tuproqni o‘zgartiradi, undagi sodda hayvonlarni o‘zgartidi. Misol o‘rmonga

yong‘oq tushsa butunlay undagi mavjudotlar qirilib ketadi.

Tirik organizmlardan tashkil topgan jamoalarda (organizmlarning)

kechadigan o‘zgarishlar endogen o‘zgarishlar deb aytiladi. Bunda tirik

mavjudotlarning o‘zaro va ular bilan muhit orasidagi munosabatlari (abiotik,

biotik munosabatlar) suksessiya o‘zgarishlariga olib keladi.

Ma’lumki o‘simliklani hayot kechirishida biogen modldalarni o‘rni va roli

katta. Dastavval biogen moddalarni o‘simliklar tuproqdan oladi, tuproqdagi biogen

elemetlar o‘simliklarning to‘kilgan va keyin chirigan bargalaridan oladi.

Tuproqdagi elementlar, ozuqa manbalari hardoimo to‘lg‘azilib turiladi.

15-ma’ruza: Hayvonlarning hayotiy formalari va ekologik morfologiyasining

ba’zi masalalari.

Reja

1.Organizmlarning hayot shakli tushunchasi.

2.Hayvonlarning hayot shakllari.

3. Gidrobiontlarning hayot shakllari.

Tayanch iboralar: hayot shakli, tasniflash, sovuq qonli (poykoliterm) hayvonlar,

issiq qonli (gomoyoterm) hayvonlar, epibiontlar, intrabiontlar

Hayvonlarning tashqi muhitning asosiy omillariga nisbatan

morfologik moslanishlar va hayot kechirish tarzi ularning hayot shakllaridir.

Organizmlar uzoq tarixiy, rivqjlanish jarayonida ular yashab turgan muhitga va

Biologik moslanish xususiyatlari kelib chiqqan. Bu o’z navbatida organizmlarda

ma'lum tashqi qiyofani vujudga keltirgan o’simliklarning hayot shakli

deyilganda ma'lum tashqi muhit sharoitida o’simliklar guruhlarining o’sish va

rivojlanishi natijasida kelib chiqadigan umumiy ko’rinishlari (qiyofasi gabitusi)

tushuniladi. O’simliklarning hayot shakliga doir turli tasniflar va tarxlar mavjud

bo’lib, bunday tasniflash Teofrast davridan boshlanadi.

Hayvonot dunyosida hayot shakllarini tasniflashda tashqi muhitning umumiy

xususiyatlaridan tashqari ayni shu muhitdagi harakatlanish imkoniyatlari hamda

ozuqaning harakteri muhim ahamiyatga ega. Rus ekologlarigan D.N.Kashkarov

tisniflashiga ko'ra hayvonlarning quyidagi hayot shakllarini ajratadi. Sovuq qonli

(poykoliterm) hayvonlar yil bo'yi taol, qisman faolligini to'xtatadigan, yozgi

uyquga ketadigan va qishki uyquni o'tkazadigan hayvonlar.

Issiq qonli (gomoyoterm) hayvonlar l)o'troq hayot kechiruvchi; yil bo'yi faol,

qisman faolligi to'xtaydigan, yozgi uyquga ketadigan, qishki uvquga ketadigan. 2)

Mavsumiy hayot kechiruvchilar, uya quruvchilar, qishlovchilar, yozgilar, ko'chib

yuruvchilar.

D.N.Kashkarov tisnifi hayvonlarning morfologiyasi, harakat qilishi va

ovqatlanishi kabi xususiyatlarini o’z ichiga olgan.

Turli muhitda harakatlanish xususiyatlariga ko'ra quyidagicha hayot

shakllariga ajratiladi.

I. Suzuvchi hayvonlar.

Suvda yashovchilar: nektonlar, prankton, bentoslar.

Suvda va quruqlikda yashovchilar: sho'ng'ib yuruvchilar, sho'ng'imavdiganlar,

faqat suvdan ozuqa topadiganlar

II.Yerni kovlovchi formalar:

1.butunlay yer kovlovchilar (hayoti tuproq ostida o'tadiganlar)

2.Qisman yer kovlavchilar (hayoti tuproq yuzasiga chiqadiganlar).15-ma’ruza: Hayvonlarning hayotiy formalari va ekologik morfologiyasining

ba’zi masalalari.

Reja

1.Organizmlarning hayot shakli tushunchasi.

2.Hayvonlarning hayot shakllari.

3. Gidrobiontlarning hayot shakllari.

Tayanch iboralar: hayot shakli, tasniflash, sovuq qonli (poykoliterm) hayvonlar,

issiq qonli (gomoyoterm) hayvonlar, epibiontlar, intrabiontlar

Hayvonlarning tashqi muhitning asosiy omillariga nisbatan

morfologik moslanishlar va hayot kechirish tarzi ularning hayot shakllaridir.

Organizmlar uzoq tarixiy, rivqjlanish jarayonida ular yashab turgan muhitga va

Biologik moslanish xususiyatlari kelib chiqqan. Bu o’z navbatida organizmlarda

ma'lum tashqi qiyofani vujudga keltirgan o’simliklarning hayot shakli

deyilganda ma'lum tashqi muhit sharoitida o’simliklar guruhlarining o’sish va

rivojlanishi natijasida kelib chiqadigan umumiy ko’rinishlari (qiyofasi gabitusi)

tushuniladi. O’simliklarning hayot shakliga doir turli tasniflar va tarxlar mavjud

bo’lib, bunday tasniflash Teofrast davridan boshlanadi.

Hayvonot dunyosida hayot shakllarini tasniflashda tashqi muhitning umumiy

xususiyatlaridan tashqari ayni shu muhitdagi harakatlanish imkoniyatlari hamda

ozuqaning harakteri muhim ahamiyatga ega. Rus ekologlarigan D.N.Kashkarov

tisniflashiga ko'ra hayvonlarning quyidagi hayot shakllarini ajratadi. Sovuq qonli

(poykoliterm) hayvonlar yil bo'yi taol, qisman faolligini to'xtatadigan, yozgi

uyquga ketadigan va qishki uyquni o'tkazadigan hayvonlar.

Issiq qonli (gomoyoterm) hayvonlar l)o'troq hayot kechiruvchi; yil bo'yi faol,

qisman faolligi to'xtaydigan, yozgi uyquga ketadigan, qishki uvquga ketadigan. 2)

Mavsumiy hayot kechiruvchilar, uya quruvchilar, qishlovchilar, yozgilar, ko'chib

yuruvchilar.

D.N.Kashkarov tisnifi hayvonlarning morfologiyasi, harakat qilishi va

ovqatlanishi kabi xususiyatlarini o’z ichiga olgan.

Turli muhitda harakatlanish xususiyatlariga ko'ra quyidagicha hayot

shakllariga ajratiladi.

I. Suzuvchi hayvonlar.

Suvda yashovchilar: nektonlar, prankton, bentoslar.

Suvda va quruqlikda yashovchilar: sho'ng'ib yuruvchilar, sho'ng'imavdiganlar,

faqat suvdan ozuqa topadiganlar

II.Yerni kovlovchi formalar:

1.butunlay yer kovlovchilar (hayoti tuproq ostida o'tadiganlar)

2.Qisman yer kovlavchilar (hayoti tuproq yuzasiga chiqadiganlar).III. Quruqlikda yashovchi hayvonlar

1. Uya qurmaydigan yuguruvchilar, sakrovchilar, o'rmalovchilar)

(sudralb yuruvchilar)

2. uya quradiganlar: yuguruvchilar, sakrovchilar, sudralib yuruvchilar.

3. qoyalarda hayot kechiruvchilar.

IV.Daraxtlarga tirmashib chiquvchilar: daraxtdan tushmasdan yashovchilar,

vaqtincha daraxtga o’rmalovchilar.

V.Havo muhitidagi shakllar: havoda ozuqa topuvchilar, havodan kuzatib

turib ozuqa topadiganlar.

Hayvonlar oziqlanishiga qarab o’simliklar bilan oziqlanuvchilar, hamma

narsa bilan oziqlanuvchilar, yirtqichlar va o’liklar bilan oziqlanuvchilarga bo’linsa,

yashash joyida ko’payishiga qarab, yer ostida ko’payadigan, yer ustida,

o’simliklar, butalar orasida va daraxtlar ustida ko’payadigan guruhlarg bo’linadi.

Bir xil muhitda va bir xil hayot kechiradigan hayvonlarning tashqi qiyofalari ancha

o’xshash bo’ladi. Masalan, okean va dengizlarda uchraydigan hayvonlargidrobiontlar torpedasimon shaklga ega. Ular o’xshash qiyofaga ega. Kalmar

mollyuskalar tipiga, ixtiozavr sudralib yuruvchilarning yo’qolib ketgan sinfi

vakillariga, tyulenlar esa sutemizuvchilar tipiga kiradi.

Suv muhitida uchraydigan gidrobiontlar quyidagi hayotiy shakllarga o’linadi

1. Plankton: a)harakatsiz sharsimon, nurlanuvchi, tayoqchasimon formalar

b)harakatchan soyabonli, patsimon o’simtali va suzgichli formalar

2. Nekton: ilonsimon, torpedasimon, kurak oyoqli turlar

3.Bentos a)harakatli va harakatsiz epibiontlar, b) yerni kavlovchi

intrabiontlar; chuvalchangsimonlar, qazuvchi-muguzli ponasimon chanoqli turlar

v)po’k intrabiontlar, ixcham, cho’zilgan formalar

Har bir hayotiy forma tana tuzilishi va biologik xususiyatlariga qarab turli

sistematik guruhlar vakillarini birlashtirgan. Masalan, planktonga suvga muallaq

holda kam harakat qilib suzib yuruvchi hayvonlar, bularga ko’p umumrtqasiz

hayvonlarning sharsimon qurtlari, kolovratkalar,muduzalar, ayrim osminoglar,

mayda qisqichbaqasimonlar kiradi. Nekton guruhiga ancha katta, faol harakat

qiluvchi hayvonlar kirib, ular ilonsimon, torpedasimon va keng suzgichli

formalarga ega bo’ladi. Ilonsimonlarga ilon baliq, suv ilonlari kirsa,

torpedasimonlarga ko’pchlik baliqlar, delfinlar, kalmarlar, morjlar, tyulen kabilar

misol bo’ladi.

Bentos formalarga epibiontlar va loyga botib yashovchi intrabiontlar kiradi.

Ektabiotlarga harakatchan halqali chuvalchanglar, nemertinlar, chanoqli

foramineferalar, mollyuskalar misol bo’ladi. harakatsiz formalarga daraxtsimon

korallar, gidroidlar, bulutlar kiradi. Intrabiontlarga loyqalar ichida yashaydigan planariya, infuzoriya. CHanoql mollyuskalar, dengiz tipratikanlari, neematodalar,

halqali chuvalchanglar misolbo’ladi.

Nektobentos hayotiy formalariga suv tagida yashaydigan va suzish

qobiliyatiga ega bo’lgan kambala, karakatitsa baliqlari kiradi.

Professor N.P.Naumov hayvonlarni oziqlanishlari bo’yicha quyidagi

gurug’larga bo’ladi. 1.Sust (passiv) ozuqlanuvchilar. Bu guruhga harakat

qilmaydigan yoki kam harakat qiladigan tuban, sodda tuzilgan turlar kirib, ularga

ichak qorinlilar, igna tanlilar, ayrim chuvalchanglar, bulutlar kiradi.ularga past

darajada modda almashinuvi, kam oziqa va metabolizm xislatlari xosdir.

2.Parazitlik yo’l bilan (ekto va endoparazitlik)oziqlanuvchilar

3.Aktiv ovqatlanish. Bu guruhga kiruvchi hayvonlar yuqori darajada oziqaga

talabi katta bo’lib, ular o’z navbatida 1.yoyilib o’tlaydigan (suvdani plankton,

bentos, nekton. O’tloqzordagi daraxt butalar bilan oziqlanuvchi hayvonlar,

qushlar)2. Yoyilib o’tlab, yem-xashak, o’tlarni o’tlaydi, payxon, nobud qiladi.

3.poylab turib o’ljani tutadi, ularga baliqlardan cho’rtan, laqqa. Qushlardan lochin,

ukki, burgut, qirg’iy, sut emizuvchilardan mushuk, bo’ri yo’lbars, sher va

boshqalar kiradi.4.quvlab, kuzatib ozuqa topadigan qushlar pelikan baklan, gagara

va sutemizuvchilar kiradi.

A.N.Formozov sutemizuvchilarning morfologik qiyofalariga qarab 5 tipga

bo’ladi. 1.yer usti formalar 2.yer osti formalar, 3. Daraxt, 4.havo, 5.suv formalari.

Har bir tip ichida harakat qilish. Yashash faoliyatlariga qarab, sharoitga moslashish

xislatlari, morfologik formalari kelib chiqqan. Qushlar quyidagi hayotiy formaga

ega. 1.daraxtsimon o’simliklarga xos formalar 2.quruqlikning ochiq joylaridga xos

qushlar 3.botqoq va sayoz joylarga moslashgan formalar, 4.suvli joylarga xos

qushlar. Har tipga ega bo’lgan qushlar o’ziga xosdir. Ya’ni a)ozuqani tirmashib

chiqib topadigan qushlar (to’tiqush, chumchuqsimonlar, kakkular), b)uchib yurib

ozuqa topadiganlar (o’rmonda ukkilar, tentak qushlar, suv ostidan ozuqa topadigan

uzuntumshuqlar kiradi). V) yer ustida harakat qilib ovqatlanuvchilar (tovuqlar,

tuyaqushlar, laylaklar) g) suvda suzib va suvga sho’ng’ib ozuqa topadigan

formalar (pingvinlar, gagarlar, pogankalar, o’rdak-g’ozlar)

Tuproqda yashovchi mayda hayvonlarning hayot shakllarini ajratishda tuproq

qatlamidan tabiiy kimyoviy xususivayatlari katta rol o'ynaydi.

Tuproqda uchraydigan mayda hayvonlarning hayotiy formalari

1.Atmobiontlar yer ustida to’plangan o’simlik qoldiqlari ustida uchraydigan

ko’zli turlar, eudavik turlar tuproqning yupqa qatlamida uchraydigan kuchsiz

hayvonlar 2.Gemiedavik turlar oldingi ikki guruh oralig’iga xos formalar

Chigirtkasimonlar orasida 1.Taminobiontlar-daraxt va butalarda yashovchi

turlar 2.xorobiontlar o’t o’simliklarning turli yarusida uchraydigan formalar,

gerpetobiontlar-tuproqning ochiq joylarida uchraydigan formalar, 4.eremobiontlar loy tuproqning ustida uchraydigan turlar, 5.psammobiontlar-qumli joylarga

moslashgan turlar, 6.potrobiontlar kam o’simlikni toshli joylarga moslashgan

turlar. CHigirtkalarning yuqorida keltirilgan hayotiy formalari ularning tanasi

boshoyoqlilarning tuzilishiga mos keladi. xortobiontlar, tuproqdagi organil.

qoldiqlarda yashovchi gcrpctobiontlar tagi shag'alli joylarda yashovchi getrotroflar

ochiq joylarda yashovchi eremobiontlar. qumlarda yashovchi psammofitlar kahilar

havot shakllariga ajratiladi.

Savyoramizdagi barcha tirili organizmlar uchun suv, tuproq, havo asosiv

hayot muhiti bo'lib hisoblanadi.

Suv muhtida yashovchi hayvonlar va ulardagi moslanish.

Shulardan suv muhit sifatida yashovchi organizmlar uchun xizmat qiladi.

Biologiyada suv muhitida yashovchi organizmlar gidrobiontlar edi. Suv qatlamida

tarqalgan organizmlar plankton Biologik guruhga birlashib, tubida yashovchilar

esa bentos Biologik guruhini tashkil qiladi.

Suv o'ziga xos xususiyatlarga ega. Okeanlardagi hayotni belgilovchilar

omillaridan eng muhimi suvning bosimidir. Chuqurlik ortishi bilan bosim ham

ortadi. Bosimda keng doirada moslashgan evribat turlar (dengiz tipratikonlari,

raolyaskalar, krivetkalar, qisqichbaqalar) ma'lum gidrobiontlar uchun suvdagi

erkin kislorodning miqdori katta ahamiyatga ega. Chuchuk suvda 0°C va 10,2 sm

3/S da 30°da 5,5 sm 71 huddi shu hajmdagi dengiz suvlarida 8,0 va 4,5 sm3/I 02

bo'ladi. Ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki, harorat ko'tarilishi bilan 0 miqdori

kamayar ekan bu o'z navbatida iliq suvda yashovchi organizmlar uchun nafas

olishda uning tanqisligi vujudga kelishini bildiradi.

Okeanlardagi organizmlar uchun suvning sho'rlanish darajasi katta

ahamiyatga ega. Dunyo okeanlarining sho'rlanish darajasi 35% ni tashkil qiladi.

Dengiz suvida yashovchi hayvonlar sho'riangan suvga moslashagan bo'lib ular

odatda gipotonik yoki gomeostatik xususiyatga, ya'ni doimiy osmatik bosimni

tanaiarida saqlab qolish uchun dengiz suvidan ichib turadi yoki suvdagi judlarning

miqdoridan qat'iy nazar tanasi doimiy osmatik bosimga ega bo'ladi.

Shunday qilih, ba'zi hayvonlar ortiqcha suv yoki tuzlarni vakiiolalar,

jabraldar yoki buyraklar yordamida chiqarib tashlaydi yoki xitin muguz qavatlari

kabi himoya vositalariga ega bo'ladi.

Dengiz suvlarida ohaktosh tuzlarining bo'lishi maxsus turlan uchun muhim

ahamiyatga ega. lining miqyosida dengiz suvlarida 3,6% ni tashkil qiladi.

Ohaktosh marjon riflari, malyuskalar chig'ianog'i va diatom suv o'tlarining

tuzilishida ishtirok etadi. Ko'p pokila osmotik turlar tanasida tuz miqdori ortib

ketgan vaqtda anabios (tinim) holatiga o'tadi. (kovakichlilar, inforizoriyalar,

kolovratkolar ba'zi qisqichbaqasimonlar va boshqalar).planariya, infuzoriya. CHanoql mollyuskalar, dengiz tipratikanlari, neematodalar,

halqali chuvalchanglar misolbo’ladi.

Nektobentos hayotiy formalariga suv tagida yashaydigan va suzish

qobiliyatiga ega bo’lgan kambala, karakatitsa baliqlari kiradi.

Professor N.P.Naumov hayvonlarni oziqlanishlari bo’yicha quyidagi

gurug’larga bo’ladi. 1.Sust (passiv) ozuqlanuvchilar. Bu guruhga harakat

qilmaydigan yoki kam harakat qiladigan tuban, sodda tuzilgan turlar kirib, ularga

ichak qorinlilar, igna tanlilar, ayrim chuvalchanglar, bulutlar kiradi.ularga past

darajada modda almashinuvi, kam oziqa va metabolizm xislatlari xosdir.

2.Parazitlik yo’l bilan (ekto va endoparazitlik)oziqlanuvchilar

3.Aktiv ovqatlanish. Bu guruhga kiruvchi hayvonlar yuqori darajada oziqaga

talabi katta bo’lib, ular o’z navbatida 1.yoyilib o’tlaydigan (suvdani plankton,

bentos, nekton. O’tloqzordagi daraxt butalar bilan oziqlanuvchi hayvonlar,

qushlar)2. Yoyilib o’tlab, yem-xashak, o’tlarni o’tlaydi, payxon, nobud qiladi.

3.poylab turib o’ljani tutadi, ularga baliqlardan cho’rtan, laqqa. Qushlardan lochin,

ukki, burgut, qirg’iy, sut emizuvchilardan mushuk, bo’ri yo’lbars, sher va

boshqalar kiradi.4.quvlab, kuzatib ozuqa topadigan qushlar pelikan baklan, gagara

va sutemizuvchilar kiradi.

A.N.Formozov sutemizuvchilarning morfologik qiyofalariga qarab 5 tipga

bo’ladi. 1.yer usti formalar 2.yer osti formalar, 3. Daraxt, 4.havo, 5.suv formalari.

Har bir tip ichida harakat qilish. Yashash faoliyatlariga qarab, sharoitga moslashish

xislatlari, morfologik formalari kelib chiqqan. Qushlar quyidagi hayotiy formaga

ega. 1.daraxtsimon o’simliklarga xos formalar 2.quruqlikning ochiq joylaridga xos

qushlar 3.botqoq va sayoz joylarga moslashgan formalar, 4.suvli joylarga xos

qushlar. Har tipga ega bo’lgan qushlar o’ziga xosdir. Ya’ni a)ozuqani tirmashib

chiqib topadigan qushlar (to’tiqush, chumchuqsimonlar, kakkular), b)uchib yurib

ozuqa topadiganlar (o’rmonda ukkilar, tentak qushlar, suv ostidan ozuqa topadigan

uzuntumshuqlar kiradi). V) yer ustida harakat qilib ovqatlanuvchilar (tovuqlar,

tuyaqushlar, laylaklar) g) suvda suzib va suvga sho’ng’ib ozuqa topadigan

formalar (pingvinlar, gagarlar, pogankalar, o’rdak-g’ozlar)

Tuproqda yashovchi mayda hayvonlarning hayot shakllarini ajratishda tuproq

qatlamidan tabiiy kimyoviy xususivayatlari katta rol o'ynaydi.

Tuproqda uchraydigan mayda hayvonlarning hayotiy formalari

1.Atmobiontlar yer ustida to’plangan o’simlik qoldiqlari ustida uchraydigan

ko’zli turlar, eudavik turlar tuproqning yupqa qatlamida uchraydigan kuchsiz

hayvonlar 2.Gemiedavik turlar oldingi ikki guruh oralig’iga xos formalar

Chigirtkasimonlar orasida 1.Taminobiontlar-daraxt va butalarda yashovchi

turlar 2.xorobiontlar o’t o’simliklarning turli yarusida uchraydigan formalar,

gerpetobiontlar-tuproqning ochiq joylarida uchraydigan formalar, 4.eremobiontlar loy tuproqning ustida uchraydigan turlar, 5.psammobiontlar-qumli joylarga

moslashgan turlar, 6.potrobiontlar kam o’simlikni toshli joylarga moslashgan

turlar. CHigirtkalarning yuqorida keltirilgan hayotiy formalari ularning tanasi

boshoyoqlilarning tuzilishiga mos keladi. xortobiontlar, tuproqdagi organil.

qoldiqlarda yashovchi gcrpctobiontlar tagi shag'alli joylarda yashovchi getrotroflar

ochiq joylarda yashovchi eremobiontlar. qumlarda yashovchi psammofitlar kahilar

havot shakllariga ajratiladi.

Savyoramizdagi barcha tirili organizmlar uchun suv, tuproq, havo asosiv

hayot muhiti bo'lib hisoblanadi.

Suv muhtida yashovchi hayvonlar va ulardagi moslanish.

Shulardan suv muhit sifatida yashovchi organizmlar uchun xizmat qiladi.

Biologiyada suv muhitida yashovchi organizmlar gidrobiontlar edi. Suv qatlamida

tarqalgan organizmlar plankton Biologik guruhga birlashib, tubida yashovchilar

esa bentos Biologik guruhini tashkil qiladi.

Suv o'ziga xos xususiyatlarga ega. Okeanlardagi hayotni belgilovchilar

omillaridan eng muhimi suvning bosimidir. Chuqurlik ortishi bilan bosim ham

ortadi. Bosimda keng doirada moslashgan evribat turlar (dengiz tipratikonlari,

raolyaskalar, krivetkalar, qisqichbaqalar) ma'lum gidrobiontlar uchun suvdagi

erkin kislorodning miqdori katta ahamiyatga ega. Chuchuk suvda 0°C va 10,2 sm

3/S da 30°da 5,5 sm 71 huddi shu hajmdagi dengiz suvlarida 8,0 va 4,5 sm3/I 02

bo'ladi. Ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki, harorat ko'tarilishi bilan 0 miqdori

kamayar ekan bu o'z navbatida iliq suvda yashovchi organizmlar uchun nafas

olishda uning tanqisligi vujudga kelishini bildiradi.

Okeanlardagi organizmlar uchun suvning sho'rlanish darajasi katta

ahamiyatga ega. Dunyo okeanlarining sho'rlanish darajasi 35% ni tashkil qiladi.

Dengiz suvida yashovchi hayvonlar sho'riangan suvga moslashagan bo'lib ular

odatda gipotonik yoki gomeostatik xususiyatga, ya'ni doimiy osmatik bosimni

tanaiarida saqlab qolish uchun dengiz suvidan ichib turadi yoki suvdagi judlarning

miqdoridan qat'iy nazar tanasi doimiy osmatik bosimga ega bo'ladi.

Shunday qilih, ba'zi hayvonlar ortiqcha suv yoki tuzlarni vakiiolalar,

jabraldar yoki buyraklar yordamida chiqarib tashlaydi yoki xitin muguz qavatlari

kabi himoya vositalariga ega bo'ladi.

Dengiz suvlarida ohaktosh tuzlarining bo'lishi maxsus turlan uchun muhim

ahamiyatga ega. lining miqyosida dengiz suvlarida 3,6% ni tashkil qiladi.

Ohaktosh marjon riflari, malyuskalar chig'ianog'i va diatom suv o'tlarining

tuzilishida ishtirok etadi. Ko'p pokila osmotik turlar tanasida tuz miqdori ortib

ketgan vaqtda anabios (tinim) holatiga o'tadi. (kovakichlilar, inforizoriyalar,

kolovratkolar ba'zi qisqichbaqasimonlar va boshqalar).Dunyo okeanlarida suvning temperaturasi ham organizmlar uchun muxim

omil hisoblanadi. Temperatura tartibi barcha okeanlar uchun harakterli. Tropik

zonalarda yillik temperaturaning amplitudasi 2°S bo'lsa, iqlimli zonalarda 6-10°S

ga boradi. Shuning uchun tropik va qutibdagi suvlarda stenoterm turlari yashaydi.

Suvning temperaturasi chuqurlik ortishi bilan pasayadi. Lckin, ma'lum

chuqurlikdan boshlab, temperatura o'zgarmas bolib qoladi. Qutb atrofidagi

okeanlarda past temperatura muz qatlami hisoblanadi. Bunday sharoitda yashovchi

organizmlar pagofiyalar deyiladi va uning hayoti muz ustida o'tadi (tyulenlar,

morjlar, oq ayiqlar).

Okeanlarning tubiga yorug'likning kuchi va tarkibi ham o'zgaradi. Suv odatda

ko'p miqdorda qizil nurlarni yutadi, ko'k binafsha nurlarni yaxshi o'tkazadi.

Shuning uchun yashil va qo'ng'ir suvo'tlari sayozroq joyda uchrab, suvo'tlari 200m

gacha bo'lib chuqurliklarda tarqalgan hayvonlarning rangi ham chuqurlikka bog'liq

holda o'zgaradi.

Oqim rangli hayvonlarda yuza qatlamlarida uchrasa, g'ira-shira zonalarda

qizil rangli hayvonlar keng tarqalgan. Okeanning chuqur qatlamlarida yashovchi

organizmlarda biolyuminestscntsiya hodisasi kuzatiladi.

Okeanda har xil ekologik sharoitlarga ega bo'lib, bir necha zonalarga

ajratiladi. Suv qatlami penagnal zona deyilib, unda tarqalgan hayvonlar pelagoslar

va okean tubi bental zona ajratilib, undagi tirik organizmlar bentoslar hisoblanadi.

Bental zona o'z navbatida suplitoral, litoral, sug'litoral, batial, abissal

zonalarga bo'linadi.

Supralitaral - okean qirg'og'i hisoblanib, metoral zonaning yuqori qismi ya'ni

suv to'lqini eng yuqoriga ko'tarilib boradigan joylaridan iborat bo'lib, bu erda

quruqlikda va okeanda yashaydigan organizmlar tarqalgan. Litoral - dengizning

qirg'oq tubi hisoblanib, suv qaytgan vaqtda qurib qoladi. Ushbu zonani eng quyi,

ya'ni suvning pasayish chegarasi bilan eng yuqori ko'tarifish oralig'i deb qarash

kerak. Metoral zonada yashovchi tirik omli sutka davomida 2 marta suv bilan

ta'minlanib, ikki marta undan holi boiadi. Litoral zonadan chegarasi 40-50 m

chuqurlikkacha boradi, Sublitoral - okeaning qirg'oq bo'yi hisobianib u bevosita

metoral zona bilan qo'shilgan holda-40-50 m dan 100 m gacha va undan chuqurroq

joylarni egallaydi. Bu er bentos suv o'tlari va sanoat ahamiyatiga ega boigaii

umurtqasiz hayvonlarga boy.

Okeanning sayoz joylari kerit zona hisoblanib, u uzuq-uzuq tuzi bilan

harakatlanacii. Shuning uchun u erda yashovchi tirik orglining areallari ham ayrim

uchastkalarga bo'linib ketgan. Nerit zonaning maydoni uncha katta bo'lmasa ham

Ekonning boshqa zonalariga nisbatan fauna va faunaga nisbatan boy hisoblanadi.

Batial - materikning 250-2000 m gacha qiyalikdagi chuqurliklarini egallab

olgan ya'ni kerit va abissor zonolar oralig'ini tashkil etadi. llshbu zonaning yuqori qismi kuchsiz yorug'lik tushishi, quvi qismi esa mutlaqo ko'zga ko'iinadigan

nurlarning etib bormasiigi bilan harakterlanadi.Shuningdek temperatura va suvning

sho'rlanishi ham o'zgarib turadi.

Okeanda har xil ekologik sharoitlarga ega bo'lib, bir necha zonalarga

ajratiladi. Suv qatlami penagnal zona deyilib, unda tarqalgan hayvonlar pelagoslar

va okean tubi bental zona ajratilib, undagi tirik organizmlar bentoslar hisoblanadi.

Bental zona o'z navbatida supralitoral, litoral, sublitoral, batial, abissal

zonalarga bo'linadi.

Supralitaral - okean qirg'og'i hisoblanib, metoral zonaning yuqori qismi ya'ni

suv to'lqini eng yuqoriga ko'tarilib boradigan joylaridan iborat bo'lib, bu erda

quruqlikda va okeanda yashaydigan organizmlar tarqalgan. Litoral - dengizning

qirg'oq tubi hisoblanib, suv qaytgan vaqtda qurib qoladi. Ushbu zonani eng quyi,

ya'ni suvning pasayish chegarasi bilan eng yuqori ko'tarifish oralig'i deb qarash

kerak. Metoral zonada yashovchi tirik omli sutka davomida 2 marta suv bilan

ta'minlanib, ikki marta undan holi boiadi. Litoral zonadan chegarasi 40-50 m

chuqurlikkacha boradi, Sublitoral - okeaning qirg'oq bo'yi hisobianib u bevosita

metoral zona bilan qo'shilgan holda-40-50 m dan 100 m gacha va undan chuqurroq

joylarni egallaydi. Bu er bentos suv o'tlari va sanoat ahamiyatiga ega boigaii

umurtqasiz hayvonlarga boy.

Okeanning sayoz joylari kerit zona hisoblanib, u uzuq-uzuq tuzi bilan

harakatlanacii. Shuning uchun u erda yashovchi tirik orglining areallari ham ayrim

uchastkalarga bo'linib ketgan. Nerit zonaning maydoni uncha katta bo'lmasa ham

Ekonning boshqa zonalariga nisbatan fauna va faunaga nisbatan boy hisoblanadi.

Batial - materikning 250-2000 m gacha qiyalikdagi chuqurliklarini egallab

olgan ya'ni kerit va abissor zonolar oralig'ini tashkil etadi. llshbu zonaning yuqori

qismi kuchsiz yorug'lik tushishi, quvi qismi esa mutlaqo ko'zga ko'iinadigan

nurlarning etib bormasiigi bilan harakterlanadi.Shuningdek temperatura va suvning

sho'rlanishi ham o'zgarib turadi. Nerit zonaga nisbatan shag'am va chig'anoqlarga

?? hamda lo\ qatlami bilan ajrab turadi.

Abiesal - dunyo okeanining tubiga to'g'ri keluvchi dengizning 2000 m dan

lotiq chuqurliklarini egallavdi. llshbu zonada suvning harakati sekin, shuningdek

harorat °S atrofida, mutlaqo yorug'Hk tushmavdi. Shuning uchun yashii o'simliklar

bo'lmaydi. Suv qatlami ya'ni pelagiol zonada quyoshning nurlari tushib turadigan

(200 m gacha bo'lgan chuqurlik) epipelagial zona va chuqur pelagnal zonalar

ajratiladi.

Suv qatlamida 4 ta ekologik guruhdagi organizm tarqalgan. Ular nektonlar,

plankton, pliyostonlar va neystonlardir.

Nektonlar - suv qatlamida faol suzib yuradigan organizm yig'indisi

hisoblanadi.Planktonlar - suv qatlamida lining oqimi yoki to'Iqinlar ta'sirida harakati an uvchi

o'zlari nihoyatda sekin harakati an ad igan organizmlar hisoblanadi.

Pleyston neystonlar - suvning yuzasida yashovchi o'simliklar va

hayvonlarning turlaridan iborat Biologik guruhlardan iborat.

Suvda yashovchi hayvonlarda maxsus moslanishlar mavjud. Masalan: savli

muhitda mo'ljal olish, filtrlash yo'Ii bilan oziqlanishga'o'tish, kabi moslamalar

mavjud.

Suvda tovush havo muhitiga nasbatan tez tarqaladi. GildroEkontlar uchun ko'z

yordaniida mo'ljal olishdan, tovush yordamida nio'ljai olish afzal hisoblanadi.

Hayvonlar juda nozik to'lqin uzunliklari uzunligini seza oladi? (meduzalar).

Baliqlar maltsaskalar, qisqichbaqasimon va sut emizuvchilar tovush chiqarish

orqali aloqada bo'ladi. Ba'zi bir gidrobiontlar ozuqa topishda aks sadodan

foydalanadi. Baliqlar da elektr toki ishlab chiqarish va qabul qilish xususiyati ham

ma'Ium. Filtrat yo'li bilan oziqlanish o'troq holda hayot kechiruvchi plastinka

jabrali malyuskalar, ninaoyoqlilar plankton holdagi qisqichbaqalar uchun eng

qulay va oson yo'lidir

16-ma’ruza:Hayvonot dunyosini muhofaza qilishning asosiy vazifalari

umurtqali hayvonlarni muhofaza qilish va samarali foydalanish

Reja:

1. Hayvonlarni tabiatdagi va inson hayotidagi ahamiyati.

2. Insonning xo’jalik faoliyatida o’simliklarga ta’siri

3. Hayvonlarni himoya qilish.

Tayanch iboralar: hayvonlardan foydalanish, demografik o’zgarishlar,

biologik xilma-xillikni saqlash, qonun.

Yer kurrasida mavjud bo’lgan barcha hayvonot namunalari ham tabiatning

mahsuli hisoblanadi. Inson zoti singari jonivorlaridan, jumladan, suvi havosi,

o’simliklar dunyosining sahovatlaridan bahramand bo’lib yashaydi. Jonivorlarning

hayoti tabiat, atrof-muhitning holati bilan uzviy bog’langan.

Hayvonot olami umuman insoniyatning yashashi, hayoti faoliyatida juda

muhim rol o’ynaydi. Ma’lumki, uy hayvonlari hisoblanadigan qoralmol, qo’y,

echki, to’ng’iz, ot, eshak, tuya, qolaversa it, mushuk kabi jonzotlar bizning

hayotimizda tayin bir maqsad uchun boqiladi. Ayrim hayvon turlari biz uchun

oqsil, moy, sut manbai, boshqasi xo’jalik uchun asqotadigan ishlarni bajaradi,

transportning eng oddiy namunasi sifatida foydalaniladi, yana biri esa uyni

qo’riqlaydi, yana boshqasi zararkunandalar bilan kurashda beminnnat dastyor

hisoblanadi.

Tabiat qo’ynida yovvoyi holda yashaydigan hayvonlarning ham o’ziga xos

foydali xususiyatlari mavjud, jumladan, ularning ajoyib mo’ynalari, dorivor

vositalar, oziq-ovqat mahsulotlari, junlar olinadi.

Hayvonlar tabiatda tabiiy vositalarning muvozanatini saqlab turishda xizmat

qiladi. Umuman, hayvonlar dunyosini tashkil qiladigan jonivorlarning turi juda

ko’p, ularning bir yarim milliondan ziyod turi borligi aniqlangan. Shuni aytish

kerakki, hayvonot olami kerakki, hayvonot olami orasida insonga bevosita yordam

beradigan foydalilaridan tashqari bir toifa jonivorlar ham borki, ular hayotda ziyon

keltiradi.

Tadbirkor inson o’zining aql-zakovati bilan bir qator hayvonlarni

xonakilashtirishga muyassar bo’lgan. biroq ana shu zotlarning o’zi ko’p foydali

jonivorlarning yo’q bo’lib ketishiga bevosita va bilvosita sababchi bo’lmoqda.

Insoniyat o’z taraqqiyotida pog’onalarida hayvonlar bilan doim ham

murosada bo’lavermaydi. Odamlar ibtidoiy jamoa davrida hayvonlarni

xonakilashtirishga muyassar bo’lgan. Biroq ana shu zotlarning o’zi ko’p foydali

jonivorlarning yo’q bo’lib ketgan. Ibtidoiy jamoa davrida hayvonlar tahlilidan

ancha hayiqqanlar va ularning xujumidan hali bo’lishga harakat qilganlar,

endilikda esa odamlar hayvonlarni o’z manfaatlari yo’lida ko’plab qirib tashlab,

ayrim turlarining butunlay yo’qolib ketishiga ham sababchi bo’ldi. 16-ma’ruza:Hayvonot dunyosini muhofaza qilishning asosiy vazifalari

umurtqali hayvonlarni muhofaza qilish va samarali foydalanish

Reja:

1. Hayvonlarni tabiatdagi va inson hayotidagi ahamiyati.

2. Insonning xo’jalik faoliyatida o’simliklarga ta’siri

3. Hayvonlarni himoya qilish.

Tayanch iboralar: hayvonlardan foydalanish, demografik o’zgarishlar,

biologik xilma-xillikni saqlash, qonun.

Yer kurrasida mavjud bo’lgan barcha hayvonot namunalari ham tabiatning

mahsuli hisoblanadi. Inson zoti singari jonivorlaridan, jumladan, suvi havosi,

o’simliklar dunyosining sahovatlaridan bahramand bo’lib yashaydi. Jonivorlarning

hayoti tabiat, atrof-muhitning holati bilan uzviy bog’langan.

Hayvonot olami umuman insoniyatning yashashi, hayoti faoliyatida juda

muhim rol o’ynaydi. Ma’lumki, uy hayvonlari hisoblanadigan qoralmol, qo’y,

echki, to’ng’iz, ot, eshak, tuya, qolaversa it, mushuk kabi jonzotlar bizning

hayotimizda tayin bir maqsad uchun boqiladi. Ayrim hayvon turlari biz uchun

oqsil, moy, sut manbai, boshqasi xo’jalik uchun asqotadigan ishlarni bajaradi,

transportning eng oddiy namunasi sifatida foydalaniladi, yana biri esa uyni

qo’riqlaydi, yana boshqasi zararkunandalar bilan kurashda beminnnat dastyor

hisoblanadi.

Tabiat qo’ynida yovvoyi holda yashaydigan hayvonlarning ham o’ziga xos

foydali xususiyatlari mavjud, jumladan, ularning ajoyib mo’ynalari, dorivor

vositalar, oziq-ovqat mahsulotlari, junlar olinadi.

Hayvonlar tabiatda tabiiy vositalarning muvozanatini saqlab turishda xizmat

qiladi. Umuman, hayvonlar dunyosini tashkil qiladigan jonivorlarning turi juda

ko’p, ularning bir yarim milliondan ziyod turi borligi aniqlangan. Shuni aytish

kerakki, hayvonot olami kerakki, hayvonot olami orasida insonga bevosita yordam

beradigan foydalilaridan tashqari bir toifa jonivorlar ham borki, ular hayotda ziyon

keltiradi.

Tadbirkor inson o’zining aql-zakovati bilan bir qator hayvonlarni

xonakilashtirishga muyassar bo’lgan. biroq ana shu zotlarning o’zi ko’p foydali

jonivorlarning yo’q bo’lib ketishiga bevosita va bilvosita sababchi bo’lmoqda.

Insoniyat o’z taraqqiyotida pog’onalarida hayvonlar bilan doim ham

murosada bo’lavermaydi. Odamlar ibtidoiy jamoa davrida hayvonlarni

xonakilashtirishga muyassar bo’lgan. Biroq ana shu zotlarning o’zi ko’p foydali

jonivorlarning yo’q bo’lib ketgan. Ibtidoiy jamoa davrida hayvonlar tahlilidan

ancha hayiqqanlar va ularning xujumidan hali bo’lishga harakat qilganlar,

endilikda esa odamlar hayvonlarni o’z manfaatlari yo’lida ko’plab qirib tashlab,

ayrim turlarining butunlay yo’qolib ketishiga ham sababchi bo’ldi. Juda qadim zamonlardan beri shuningdek hozirda ilmiy-texnika, jamiyat

saviyasi nihoyatda taraqqiy etgan bir vaqtda ham ma’lum guruh odamlarni chiroyi

bor jonivorlar terisi, boshqalarini tatimli go’shti, qimmatbaho suyagi, yana bir toifa

kishilarni hayvon va qushlarning mayin mamug’i yoki jilodor patlari qiziqtiradi.

Ba’zi o’ta johil kishilar hayvonot olamini yo’q qilish yoki qirishga mazaxo’rlik,

shunchalik ermak bo’lib qolganlar, bi xil ular uchun hisoblanadi.

Manbalarda shunday bir mudhish lavha keltiriladi: 1872 va 1874 yillar

mobaynida Amerika Qo’shma SHtatlaridagi Kanzaxs temir yo’li qurilishi vaqtida

“ishtiyoqmand” ovchilar har yili 2.5 million bizonni otib tashlayverganlar, ularni

bu beozor jonivorlarning na go’shti, qiziqtirmagan, shunchaki mazaho’raklik

qilishgan. Buning oqibatida bizonlar shu qadar kamayib ketganki, hozir ularning

ozginasi mahsus qo’riqxonalardagina qolgan.

Jahon uzra ilmiy-texnika taraqqiyoti bir tarafdan hayvonot olamining kamayib

ketishiga ham sabab bo’lmoqda.

Jahon ko’lamida demografik o’zgarishlar, shaharlar va sanoat markazlarining

tez sur’atlar bilan o’sib borishi, yangidan-yangi ulkan inshootlarning qurilishi,

qo’riq yerlarning o’zlashtirilishi o’sha joylarda yashovchi ayrim noyob

hayvonlarning yanada kamayib ketishiga sabab bo’lmoqda. Shuningdek, qishloq

xo’jaligida keng ko’lamda ishlatilayotgan kimyoviy ishlatilayotgan kimyoviy

moddalar mahalliy qushlar va hayvonlarning kamayib ketishiga va ayrim hollarda

butunlay yo’q bo’lib ketishiga sabab bo’lmoqda. Jahondagi notinchliklar, urushlar

tabiiy holda yashaydigan nodir va noyob jonivorlarning yo’q bo’lishiga olib keladi.

Jumladan AQSH ning Vetnamda olib borgan urushi davomida bombalar

portlaganda go’zal va fusunkor Vьetnam o’rmonlari kuyib, tez nobud bo’ldi,

ularda makon qurgan jonivorlar qirilib ketdi.

Tabiatni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro uyushmasining

ma’lumotlariga qaraganda, hozirga qadar yer kurrasida 63 turga va 55 kenja turga

kiradigan sutemizuvchi hayvonlar umuman yo’qolib ketgan, shuningdek hozir 600

turga yaqin hayvon nom-nishonsiz yo’qolishi arafasida turibdi.

Shuni aytish kerakki, O’zbekiston xududida hayvonot olami qanchalik

muhofaza qilinmasin goho ularni pinhoniy ov qiladigan shaxslar uchrab turadi.

Tabiatning o’z qonuniyatlari bor. Har qanday inson zotini himoya qiladigan,

uning yashashga bo’lgan zaruriyatini belgilaydigan, huquqini belgilaydigan

konstitutsiyasi bo’lganidek, tabiatning nodir va noyob namunalarini muhofaza

quchog’iga oladigan “Maqaddas” kitobi mavjud. “Qizil kitob” nomi bilan

yuritiluvchi bu kitob tabiatning mungli nidosi hisoblanadi. “Qizil kitob” deb

atalishiga sabab shuki, u tabiatning nodir va noyob turiga aylanib qolgan

namunalarining butunlay yo’qolib ketmasligi uchun barcha tegishli jamoat muassasalari, ilmiy o’choqlar, keng aholini o’ziga jalb ettirish va shu bilan zudlik

tadbirkorlik bilan tabiat muhofazasi bilan shug’ullanishini talab etuvchi manbadir.

“Qizil kitob”ning asos solinishiga 1948 yilda, “Tabiiy resurslar va tabiatni

muhofaza qilish Xalqaro uyushmasi” ning tashkil etilishi sabab bo’lgan, deyish

mumkin. Bu muassasaning tashabbusi bilan yo’qolib ketish arafasida turgan

hayvonlar va o’simliklar namunalarining ro’yxati tuzildi. Ana shunda 3 yarim asr

mobaynida yer yuzidan 60 dan ortiq hayvon va 100 ga yaqin qushlar zoti mutlaqo

yo’q bo’lib ketganligi qayd etildi. Bunday mudhish holat ayniqsa o’tgan asrning

oxirlarida juda havfli tus olgan. Afsuski, hali ham bir qator hayvon turlarining

yo’qolib ketish havfi bor. Jumladan 120 tur suteimizuvchilar va 187 tur qushlar

butunlay yo’qolib ketishi mumkin. Bunday havfni bartaraf etish hozirda birinchi

navbatdagi dolzarb masalalardan hisoblanadi.

Hayvonlar biomassasi tirik mavjudotlar biomassasining 2 foizini tashkil

qilishga qaramasdan ular biosferadagi modda almashinuvi, boshqa turli

jarayonlarda muhim rol o’ynaydi. Biosferadagi hayvon turlarining aniqlangan soni

1,5 mln.dan oshadi. Sodda hayvonlar tuproq hosil bo’lishda muhim rol o’ynaydi.

Hayvonlar o’simliklar hayotiga ham katta ta’sir ko’rsatadi. Hayvonlar

konsument(geterotrof) organizm sifatida biosferada moddalarning aylanma

harakatida o’zining ekologik ahamiyatiga ega. Inson uchun hayvonlar oziq

mahsuli, xom ashyo manbai, uy hayvonlari zotlarini yaxshilash va estetik zavq

manbaidir.

Hayvonlarning 1 mln.dan ortiq turi xashoratlarga to’g’ri keladi.

Xashoratlar o’simliklarni changlaydi, qushlar, boshqa umurtqali hayvonlar

uchun ozuqa manbaidir. Yer yuzidagi hayvonlar biomassasining 95 foizdan ortig’i

umurtqasizlarga to’g’ri keladi. Umurtqali hayvonlar ichida sug emizuvchilar,

qushlar, baliqlar, sudralib yuruvchilar eng katta ahamiyatga egadir.Dunyo okeanida

hayvonlar biomassasi o’simliklar biomassasidan kattadir.

Umurtqali hayvonlarning ko’payish tezligi turlichadir. Masalan, kit, fil, kiyik,

zebra, bug’u, ot, sigir 1 ta bola tug’sa, quyon, olmaxon 1-12, itlar 2-10(23), bo’rilar

4-5 (15), yovvoyi cho’chqalar 12 uy cho’chqalari 28-34, Avstraliya xaltali

mushuklari 17-18 (24) gacha nasl beradi. Ko’pchilik qushlar kayra, pigvinlar 1

tadan tuxum qo’ysa, burgutlar 3-4, tovuqlar 70-330, bedanalar 2-10 tadan tuxum

qo’yadi. Tirik organizmlar ichida eng tuxum qo’yish baliqlarda kuzatiladi. Treska

2,9-9mln, oy baliq 300 mln, osyotrlar 24000-4000000, laqqa 100000 dona ikra

tashlaydi.

Yer usti muhitida yashaydigan hayvonlar past yoki yuqori haroratga

moslashgan. Itlar harorati 220S gacha pasayishiga bardosh bera oladi. Sichqonlar

+18 0S, sug’urlar 00S, yosh kapalaklar -5

0S-7

0S, vayaga yetgan vakillari 00S,

qushlarning tuxumlari -1

0S, toshbaqalar -5,50S, kapalaklar haroratni 8,-120S pasayishiga chidasa, ularning qurtlari -60 0S, arilar -9,2 0S, bakteriyalarning

sporalari -2710S gacha pasayishiga chidab, anabioz holda bo’lib, qulay sharoit

bo’lishi bilan rivojlanishini davom ettiradi. Shu bilan birga yuqori haroratga ham

bardosh bera oladi. Mn, amyobalar +40-450S, xivchinli mayda hayvonlar +40-

600S, meduzalar 3,70S, baliqlar +370S, baqalar 37-380S, qushlar 48-490S, inson

+430S gacha bardosh berib organizmlar tanasidagi oqsil moddasi +57-700S da ivib

qolib hayotchanligini yo’qotadi.

Yer yuzida inson uchun zararli bo’lgan yirtqichlar, turli kasallik tarqatuvchi

hayvonlar, ekinlarning zararkunandalari ham mavjuddir. Insonning bevosita ta’siri

natijasida oxirgi ikki yuz yil ichida 300 dan ortiq sut emizuvchilar va qushlar

turlari yo’q qilingan. O’rmonlarning kesilishi, yerlarning o’zlashtirilishi, hayot

muhitining ifloslanishi orqali inson katta miqyosda hayvonot dunyosiga bilvosita

ta’sir ko’rsatadi. Yer yuzidagi hamma biologik turlar kerakli va ular o’ziga xos

ekologik makonni egallaydilar.

Har qanday jonzotga rahmli va muruvvatli bo’lish savob amallardan

hisoblanadi. Hayvonlarga azob berish, ularni urushtirish orqali ko’ngilochar

tomoshalar uyushtirish islomda qat’iyan man qilinadi. Hayvonlarni tor, qorong’u

xonalarda boqish qoralanadi. Hayvonlarni so’yish faqat «halol» yo’l bilan, ularga

ortiqcha aziyat yetkazmasdan amalga oshirilishi lozimligi ta’kidlanadi. Alloh

barcha jonzotlarning yaratuvchisi va ularni birdek sevishi qur’oni Karim oyatlarida

bayon etilgan:

« Yerda sudralib yurgan har bir jonivor, osmonda qanot qoqayotgan har

bir qush xuddi sizlar kabi(Bizning qo’l ostimizdagi)jamoalardir.

Kitobda(ya’ni, taqdiri-azal kitobida) biron narsani qo’ymay (yozganmiz). Keyin

hammalari Parvardigorlari dargohida to’planurlar» («An’om» , 38).Bu

hikmatdan hamma jonzotlar Allohning yagona oilasi vakillari ekanligi haqidagi

ma’no kelib chiqadi. Bizning ularning ichida foydali, zaralilarini ajratishimiz,

ayniqsa, zaruratsiz jonzotlarni nobud qilish noo’rin ishlardandir. Faqatgini ovqat

zarurati uchun ov qilishga ruxsat beriladi. Har qanday katta-kichik hayvonlarni

behuda o’ldirish, ayniqsa bolalarini ovlash qat’iy man qilinadi. Islomda fil, ayiq,

maymun, sichqon, ilon, kaltakesak va boshqa hayvonlar go’shtining xarom

qilinishi alohida ahamiyat kasb etadi.

Islomda nafaqat hayvonlarga ozor berish, hatto ularni xaqoratlash ham man

qilinadi. XIII asrda arab olimi Abu as-Salom payg’ambarimiz(S.A.V)ning

o’gitlarini o’rganib hayvonlarning huquqlari to’g’risida asar

yozgan(Boreyko,2000). Daraxtlar va o’simliklarga, xatto tog’u-toshlarga ham

mehrli munosabatda bo’lish islomga xos hisoblanadi.

Yer yuzidada ovlanadigan baliqlarning 90 % dunyo okeani va dengizlariga

to’g’ri keladi. Dunyo okeanidan baliqlar va boshqa umurtqasiz hayvonlarni muassasalari, ilmiy o’choqlar, keng aholini o’ziga jalb ettirish va shu bilan zudlik

tadbirkorlik bilan tabiat muhofazasi bilan shug’ullanishini talab etuvchi manbadir.

“Qizil kitob”ning asos solinishiga 1948 yilda, “Tabiiy resurslar va tabiatni

muhofaza qilish Xalqaro uyushmasi” ning tashkil etilishi sabab bo’lgan, deyish

mumkin. Bu muassasaning tashabbusi bilan yo’qolib ketish arafasida turgan

hayvonlar va o’simliklar namunalarining ro’yxati tuzildi. Ana shunda 3 yarim asr

mobaynida yer yuzidan 60 dan ortiq hayvon va 100 ga yaqin qushlar zoti mutlaqo

yo’q bo’lib ketganligi qayd etildi. Bunday mudhish holat ayniqsa o’tgan asrning

oxirlarida juda havfli tus olgan. Afsuski, hali ham bir qator hayvon turlarining

yo’qolib ketish havfi bor. Jumladan 120 tur suteimizuvchilar va 187 tur qushlar

butunlay yo’qolib ketishi mumkin. Bunday havfni bartaraf etish hozirda birinchi

navbatdagi dolzarb masalalardan hisoblanadi.

Hayvonlar biomassasi tirik mavjudotlar biomassasining 2 foizini tashkil

qilishga qaramasdan ular biosferadagi modda almashinuvi, boshqa turli

jarayonlarda muhim rol o’ynaydi. Biosferadagi hayvon turlarining aniqlangan soni

1,5 mln.dan oshadi. Sodda hayvonlar tuproq hosil bo’lishda muhim rol o’ynaydi.

Hayvonlar o’simliklar hayotiga ham katta ta’sir ko’rsatadi. Hayvonlar

konsument(geterotrof) organizm sifatida biosferada moddalarning aylanma

harakatida o’zining ekologik ahamiyatiga ega. Inson uchun hayvonlar oziq

mahsuli, xom ashyo manbai, uy hayvonlari zotlarini yaxshilash va estetik zavq

manbaidir.

Hayvonlarning 1 mln.dan ortiq turi xashoratlarga to’g’ri keladi.

Xashoratlar o’simliklarni changlaydi, qushlar, boshqa umurtqali hayvonlar

uchun ozuqa manbaidir. Yer yuzidagi hayvonlar biomassasining 95 foizdan ortig’i

umurtqasizlarga to’g’ri keladi. Umurtqali hayvonlar ichida sug emizuvchilar,

qushlar, baliqlar, sudralib yuruvchilar eng katta ahamiyatga egadir.Dunyo okeanida

hayvonlar biomassasi o’simliklar biomassasidan kattadir.

Umurtqali hayvonlarning ko’payish tezligi turlichadir. Masalan, kit, fil, kiyik,

zebra, bug’u, ot, sigir 1 ta bola tug’sa, quyon, olmaxon 1-12, itlar 2-10(23), bo’rilar

4-5 (15), yovvoyi cho’chqalar 12 uy cho’chqalari 28-34, Avstraliya xaltali

mushuklari 17-18 (24) gacha nasl beradi. Ko’pchilik qushlar kayra, pigvinlar 1

tadan tuxum qo’ysa, burgutlar 3-4, tovuqlar 70-330, bedanalar 2-10 tadan tuxum

qo’yadi. Tirik organizmlar ichida eng tuxum qo’yish baliqlarda kuzatiladi. Treska

2,9-9mln, oy baliq 300 mln, osyotrlar 24000-4000000, laqqa 100000 dona ikra

tashlaydi.

Yer usti muhitida yashaydigan hayvonlar past yoki yuqori haroratga

moslashgan. Itlar harorati 220S gacha pasayishiga bardosh bera oladi. Sichqonlar

+18 0S, sug’urlar 00S, yosh kapalaklar -5

0S-7

0S, vayaga yetgan vakillari 00S,

qushlarning tuxumlari -1

0S, toshbaqalar -5,50S, kapalaklar haroratni 8,-120S pasayishiga chidasa, ularning qurtlari -60 0S, arilar -9,2 0S, bakteriyalarning

sporalari -2710S gacha pasayishiga chidab, anabioz holda bo’lib, qulay sharoit

bo’lishi bilan rivojlanishini davom ettiradi. Shu bilan birga yuqori haroratga ham

bardosh bera oladi. Mn, amyobalar +40-450S, xivchinli mayda hayvonlar +40-

600S, meduzalar 3,70S, baliqlar +370S, baqalar 37-380S, qushlar 48-490S, inson

+430S gacha bardosh berib organizmlar tanasidagi oqsil moddasi +57-700S da ivib

qolib hayotchanligini yo’qotadi.

Yer yuzida inson uchun zararli bo’lgan yirtqichlar, turli kasallik tarqatuvchi

hayvonlar, ekinlarning zararkunandalari ham mavjuddir. Insonning bevosita ta’siri

natijasida oxirgi ikki yuz yil ichida 300 dan ortiq sut emizuvchilar va qushlar

turlari yo’q qilingan. O’rmonlarning kesilishi, yerlarning o’zlashtirilishi, hayot

muhitining ifloslanishi orqali inson katta miqyosda hayvonot dunyosiga bilvosita

ta’sir ko’rsatadi. Yer yuzidagi hamma biologik turlar kerakli va ular o’ziga xos

ekologik makonni egallaydilar.

Har qanday jonzotga rahmli va muruvvatli bo’lish savob amallardan

hisoblanadi. Hayvonlarga azob berish, ularni urushtirish orqali ko’ngilochar

tomoshalar uyushtirish islomda qat’iyan man qilinadi. Hayvonlarni tor, qorong’u

xonalarda boqish qoralanadi. Hayvonlarni so’yish faqat «halol» yo’l bilan, ularga

ortiqcha aziyat yetkazmasdan amalga oshirilishi lozimligi ta’kidlanadi. Alloh

barcha jonzotlarning yaratuvchisi va ularni birdek sevishi qur’oni Karim oyatlarida

bayon etilgan:

« Yerda sudralib yurgan har bir jonivor, osmonda qanot qoqayotgan har

bir qush xuddi sizlar kabi(Bizning qo’l ostimizdagi)jamoalardir.

Kitobda(ya’ni, taqdiri-azal kitobida) biron narsani qo’ymay (yozganmiz). Keyin

hammalari Parvardigorlari dargohida to’planurlar» («An’om» , 38).Bu

hikmatdan hamma jonzotlar Allohning yagona oilasi vakillari ekanligi haqidagi

ma’no kelib chiqadi. Bizning ularning ichida foydali, zaralilarini ajratishimiz,

ayniqsa, zaruratsiz jonzotlarni nobud qilish noo’rin ishlardandir. Faqatgini ovqat

zarurati uchun ov qilishga ruxsat beriladi. Har qanday katta-kichik hayvonlarni

behuda o’ldirish, ayniqsa bolalarini ovlash qat’iy man qilinadi. Islomda fil, ayiq,

maymun, sichqon, ilon, kaltakesak va boshqa hayvonlar go’shtining xarom

qilinishi alohida ahamiyat kasb etadi.

Islomda nafaqat hayvonlarga ozor berish, hatto ularni xaqoratlash ham man

qilinadi. XIII asrda arab olimi Abu as-Salom payg’ambarimiz(S.A.V)ning

o’gitlarini o’rganib hayvonlarning huquqlari to’g’risida asar

yozgan(Boreyko,2000). Daraxtlar va o’simliklarga, xatto tog’u-toshlarga ham

mehrli munosabatda bo’lish islomga xos hisoblanadi.

Yer yuzidada ovlanadigan baliqlarning 90 % dunyo okeani va dengizlariga

to’g’ri keladi. Dunyo okeanidan baliqlar va boshqa umurtqasiz hayvonlarni biologik mahsuldorligiga zarar yetkazmasdan har yili 800-900 mln t ovlash

mumkin.

Ko’pchilik organizmlar tabiiy majmualarning yo’q qilinishi oqibatida

yo’qolib ketmoqda. Har bir yo’q qilingan o’simlik turi bilan shu o’simlik hayoti

bilan bog’liq kamida 5 ta umurtqasiz hayvon turlari nobud bo’ladi. Tropik

o’rmonlarning 40 % foizi yo’q qilingan.

Hozirda har minutda 30 ga o’rmonlar kesilmoqda. Hozirda 449 tur umurtqali

hayvonlar turi yo’qolish xavfi ostida turibdi. Ular orasida 127 tur baliq, 27 tur

amfibiyalar, sut emizuvchilarning 153 turi, qushlarning 102 turi, sudralib

yuruvchilarning 40 turi dunyo tabiatidan yo’qolish arafasidadir.

Yashash sharoitining o’zgarishi tufayli qirilib ketish xafvi ostida turgan

hayvonlarning eng ko’pi SHimoliy va Markaziy Amerikada 103 tur, Janubiysharqiy Osiyoda 442, Janubiy Amerikada 30,Madagaskarda 925, Tinch okean

orollarida 22 Xind okeanining sharqiy qismida 18, Afrikada 16 tur kuzatiladi. Turli

maqsadlarga ko’ra ovlanishi natijasida sudralib yuruvchilarning 47 turi, sut

emizuvchilarning 121 turi, qushlarning 53 turi, amfibiyalarning 10 turi va

baliqlarning 19 turi Yer yuzidan yo’q bo’lib ketishiga xavf tug’ilgan.

Ekosistemalarda organizmlar qanchalik xilma-xil bo’lsa, uning tashqi

ta’sirga chidamliligi ham shunchalik kuchli bo’ladi. Shuning uchun biosferadagi

mavjud xilma-xillikni saqlab qolish tabiatni muhofaza qilishning asosiy

vazifalaridan hisoblanadi. Genetik xilma-xillik, turlar xilma-xilligi, ekosistemalar

xilma-xilligi ajratiladi. Biosferadagi muvozanatni saqlab qolishda o’simlik va

hayvonlarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish katta ahamiyatga ega.

Bu maqsadga erishish uchun turli tadbirlar o’tkaziladi. XIX asrdan boshlab

qo’riqxonalar, milliy bog’lar, buyurtmaxonalar tashkil qilish faoliyati jadallashgan.

O’simlik va hayvonlarni muhofaza qilish faqatgina turli davlatlar o’rtasidagi

hamkorlik yo’li bilangina muvaffaqiyatli olib borilishi mumkin. Ko’chib yuruvchi

hayvonlar, Dunyo okeani hayvonot va o’simlik dunyosi, chegaralararo daryolarda

yashovchi o’simlik va hayvonlar davlatlararo kelishuv yo’li bilan muhofaza

qilinadi. 1992-yili Rio-de-Janeyroda «Biologik xilma-xillikni saqlash» xalqaro

Konventsiyasining imzolanishi boshlangan va hozirda bu konventsiyaga dunyodagi

170 dan ortiq davlatlar, shu jumladan O’zbekiston ham qo’shilgan. O’simlik va

hayvonlarni muhofaza qilish va ulardan foydalanish alohida maxsus xalqaro va

milliy darajadagi qonunlar orqali nazorat qilinadi.

O’zbekiston faunasi 677 tur umurtqali hayvonlar (sutemizuvchilar-108,

qushlar-432, sudralib yuruvchilar-58, amfibiyalar-2 va baliqlar-77) va 32484 tur

umurtqasiz hayvon turlaridan iborat. O’zbekistonda turon yo’lbarsi, qizil bo’ri,

gepard, yo’l-yo’l giena kabi turlar qirilib ketgan. Ustyurt qo’yi, morxo’r, ilvirs barsi), buxoro bug’usi, qoplon va boshqa ayrim turlar yo’qolish arafasidadir.

O’zbekistonning «Qizil kitobi»ga hayvonlarning 184 turi kiritilgan.

Orol dengizining qurishi, daryolar suvining ifloslanishi va suv omborlarining

qurilishi ko’plab qimmatli baliq turlarining kamayishiga olib keldi. O’zbekistonda

har yili mahsus ruhsatnomalar asosida turli hayvonlar ov qilinadi. Ruhsatsiz ov

qilish ayrim noyob hayvon turlarining yo’qolishiga olib kelmoqda. O’zbekistonda

noyob o’simlik va hayvonlar qonun tomonidan himoya qilinadi va ulardan oqilona

foydalanish, muhofaza qilish uchun xilma-xil tadbirlar o’tkazilmoqda.

O’zbekistonda Biologik xilma- xillikni saqlash bo’yicha Milliy strategiya va

harakat rejasi qabul qilingan(aprel, 1998) va zarur tadbirlar amalga oshirilmoqda.

«O’rmon to’g’risida» (1999 y.), «O’simliklar dunyosini muhofaza qilish va

undan foydalanish to’g’risida» (1997 y.), «Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va

undan foydalanish to’g’risida» (1997 y.) qonunlari qabul qilingan. O’simlik va

hayvonlarni muhofaza qilish uchun qo’riqxonalar va buyurtmaxona,

parvarishxonalar tashkil etilgan.

Ma’lumki, simob moddasi og’ir metallar guruhiga kirib atrof-muhitni

ifloslantirishda ishtirok etadi. Simob moddasining eng kam miqdordagisi ham kuli

zahar hisoblanadi. Simob moddasi va uning birikmalari Janubiy Farg’ona

geoximik provintsiyasida (CHatsvay soyining yuqorisida, Xaydarkonda) sanoat

mashtabida qazib olinadi. Simob tez xarakat qiluvchi modda shuning uchun ham u

tezda tarqaladi, suvda, tuproqda, o’simliklar va hayvonlarning organizmlarida u

to’planadi. Atrof-muhitni simob va uning birikmalari bilan ifloslanishini b.f.n.

dotsent S.O’rmonov (1996) tomonidan batafsil o’rganilgan. U kishi tomonidan

erishilgan ma’lumotlar asosida muhim ekologik muammoning mohiyatini siz

talabalarga yetkazamiz.

Janubiy Far0ona geoximik provintsiyasida 300 km masofalarda surьmasimob konlari topilgan va ular sanoat miqiyosida qazib olinadi, hamda CHatsvay,

Xaydarkon va qadamjoy kombinatlarida u boyitiladi, qayta ishlatiladi.

Simob va uni birikmalarini qazib olishda, transport vositalari bilan tashib

keltirishda va maxsus kombinatlarda qayta ishlashda u yerga, suvga tushadi (suv

va tuproq orqali boshqa joylarga tarqaladi).

Simob chiqindilari Isfayramsoy, So’x va SHoximardonsoylar orqali va butun

ushbu provintsiya xududlariga tarqaladi va atrof-muhitni xavfli tarzda

ifloslantiradi. Biz bilamizki suv va tuproqqa tushgan birikmalar o’simliklar

ildizlari orqali o’simliklarning barcha organlariga tarqaladi.

Ta'kidlash joizki, hayvonot dunyosini muhofaza qilish xususiyati shundan

iboratki, ular asosan tabiatning barcha ob’ektlari, boyliklari faoliyatining ma'lum

mutanosiblikda saqlanishi bilan bog‘liq. "Tabiatni muhofaza qilish" (1992 y.), "Hayvonot dunyosini muhofaza qilish

va undan foydalanish to’g’risida"gi (1997 y.), Oliy Majlisning «Noyob va yog‘q

bog‘lib ketayotgan o’simlik va hayvon turlarini muhofaza qilish va ulardan

foydalanishni tartibga solish to’g’risida» (1993), «O’zbekiston Respublikasiga

yirtqich qushlar olib kelinishini va ularning chetga chiqarilishini tartibga solish

to’g’risida»gi (1996), O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining

28.10.2004 yil 508-sonli «Biologiya resurslaridan oqilona foydalanish, ularni

O’zbekiston Respublikasiga olib kirish va uning tashqarisiga olib chiqish ustidan

nazoratni kuchaytirish to’g’risida»gi qarori va boshqa qonunchilik hujjatlarining

chiqarilishi respublikamizdagi hayvonot dunyosini muhofaza qilish uchun g‘oyat

muhim ahamiyatga ega boldi.