1–Mavzu: Fuqarolik jamiyati. O‘zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti fanining predmeti, maqsad va vazifalari. Reja

Birinchidan, O‘zbekiston agrar mamlakat bo‘lib, uning ko‘pgina hududlarida ishlab chiqarishning texnologiyalashuvi endigina oyoqqa turmoqda:

Ikkinchidan, mamlakat aholisining 65 foizi qishloqda yashaydi. Agrar sohaning yaxshi rivojlanmaganligi aholining bu qismi orasida himoyaga muhtoj oilalarning ko‘pligiga sabab bo‘ladi. Bu esa o‘z navbatida ularni ijtimoiy himoyalash vazifasini qo‘yadi.

Uchinchidan, mamlakat aholisi orasida yoshlar katta salmoqqa ega, bu esa yoshlarni ijtimoiy himoya tizimi orqali muhofaza qilishni talab etadi. Ijtimoiy adolatning mohiyati har bir shaxs o‘z qobiliyati va imkoniyatlarini namoyon qila olishi uchun to‘liq imkoniyatlar yaratish, bunda ularning farovon turmush kechirishlariga erishish jarayonida to‘liq namoyon bo‘ladi.

Inson taraqqiyotini hayot darajasigina emas, balki hayot sifati ham belgilaydi. Hayot sifati esa inson yashaydigan, mehnat qiladigan va bo‘sh vaqtini o‘tkazadigan sohalarda shakllanadi. Ijtimoiy infrastruktura inson hayotida kuchli ta’sirga ega. Sog‘liq ni saqlash shunday sohalardan biridir. Mustaqillikning dastlabki davridan boshlab Prezidentimiz tashabbusi bilan «Sog‘lom avlod uchun» umumxalq harakati boshlangan edi. Sog‘lom va barkamol avlod uchun kurash mamlakatimizda davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi va o‘zining natijalarini bera boshladi.

Insonning jamiyatga foyda keltirishi ko‘p jihatdan uning hayoti qanday ta’minlanganligiga bog‘liq. Dastavval, har bir oila o‘z turar joyiga ega bo‘lishi kerak. Aholini toza ichimlik suvi bilan ta’minlash, qishloq joylarini gazlashtirish kabi murakkab muammolarning hal qilib borilishi ham insonga munosib hayotni ta’minlashga qaratilgandir.

Hozirgi zamonda aholini ijtimoiy himoya qilishning qator modellari mavjud. Ulardan biri Skandinaviya mamlakatlarida (Finlyandiya, Shvetsiya) qo‘llanilayotgan sotsial-demokratik model bo‘lib, bunday modelga ko‘ra davlat ijtimoiy himoyaning barcha mas’uliyatini o‘z zimmasiga oladi.

Neoliberal modelga ko‘ra (AQSH) ijtimoiy himoyaning aksariyat qismini tadbir korlar va kasaba uyushmalari bajaradilar.

Neokonservativ modelga ko‘ra (Germaniya) ijtimoiy himoya davlat kafolatlari javobgarligida xususiy tadbirkorlar va davlat federal byudjeti asosida olib boriladi.

O‘zbekistonda ijtimoiy ta’minot asosan davlat byudjeti hisobidan tashkil etilgan bo‘lib, bu tizim qator rivojlangan chet el davlatlarining ijtimoiy tizimidan qolishmaydi.

Davlat tomonidan amalga oshirilayotgan ijtimoiy yordamdan tashqari, respublikamizda norasmiy ijtimoiy yordam ko‘rsatishning an’anaviy qadriyat turlari ham mavjudki, ularning negizini qarindoshchilik, qo‘shnichilik, mahallachilik, yoru birodarchilik udumlari, ya’ni xalqimizning milliy urf-odatlari tashkil etadi. Mahalliy idoralar, korxonalar, jamoa va xo‘jaliklar hamda boshqa tadbirkorlik tashkilotlaridan fuqarolar pensiyasiga qo‘shib berilayotgan qo‘shimchalar, muhtojlarga ko‘rsatilayotgan otaliq yordamlari, bayram va hayit kunlari bemorlarni ziyorat qilish, turli xayr-ehsonlar ham milliy urf-odatlarimizning zamonaviy ko‘rinishlaridir. Bulardan tashqari, ijtimoiy yordam ko‘rsatishda nodavlat jamoat birlashmalari va xayriya tashkilotlari ham ishtirok etmoqda.

O‘zbekistonda ijtimoiy himoya tizimi o‘ziga xos rivojlanish bosqichini bosib o‘tdi. 1991 yilda sobiq totalitar tuzum inqirozga uchragach, uning o‘rnida vujudga kelgan yangi mustaqil mamlakatlar demokratiyaga asoslangan jamiyat barpo etishda turli yo‘llarni tanladilar.

Birinchisi, Evropa va Amerika davlatlari tajribasida sinab ko‘rilgan «Falaj qilib davolash» yo‘li edi. Ko‘pgina mamlakatlar ushbu «tezkor» yo‘lni tanladilar. Bu mamlakatlarda mustahkam qonunlar majmui ishlab chiqilmasdanoq, jamiyatni keskin tarzda demokratlashtirish ga o‘tildi. Oqibatda, bu o‘z navbatida ko‘plab murakkab muammolarni keltirib chiqardi.

Ikkinchi yo‘l-jamiyatni bosqichma-bosqich isloh qilib borish yo‘li bo‘lib, bunda O‘zbekiston tashabbuskor bo‘ldi. O‘zbekistonda avval qonunlar majmui yaratildi, so‘ng bozor infrastruk turasi tizimini shakllantirishga e’tibor qaratildi va iqtisodiyotni isloh qilishga kirishildi. Natijada, jamiyat keskin ijtimoiy larzalarni chetlab o‘tdi. Bu, birinchi navbatda, ijtimoiy himoya tizimiga ham tegishli edi. Aytaylik, 1992 yilda mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy ahvol tang holatda edi. Shunday sharoitda kam ta’minlangan fuqarolar davlat tomonidan ijtimoiy muhofaza qilinishi zarurligi qat’iy belgilab qo‘yildi. Bu siyosat davlatning islohotchilik roliga tayangan holda amalga oshirildi. Shu tariqa bozor iqtisodiyotiga o‘tishda davlat nazoratining bo‘lishi ijobiy natijalar berdi.

Birinchi bosqich. Narxlar islohoti va narxlarni erkinlashtirish (1992 yil 10 yanvardan boshlab).

Ikkinchi bosqich. Respublikaning ichki iste’mol bozorini himoya qilish. (1992 –1994 yillar).

O‘zbekistonda ijtimoiy himoya tizimini amalga oshirish uchun qulay sharoit yo‘q edi. Shunga ko‘ra, 1994 yil 24 avgustda «Kam ta’minlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilishni kuchayti rishga oid tadbirlar to‘g‘risida» Prezident Farmoni qabul qilindi. Farmonga ko‘ra, 1994 yil oktyabrdan aholini ijtimoiy himoyalash tizimi takomillash tirildi. Negaki, ilgari faqat respublika byudjeti yo‘li bilangina 30ta turli soha va yo‘nalishlar bo‘ylab ijtimoiy himoya amalga oshirilardi. Bunday holat mablag‘larning sochilib ketishiga olib keldi. Natijada yuqoridagi Prezident Farmoniga binoan 1994 yilda ijtimoiy, himoyaning asossiz tenglashtirish tizimidan aniq maqsadli va aholi ning aniq tabaqalarini qamrab oladigan tizimga o‘tildi. Bu tizim bugungi kunga qadar o‘zini oqlamoqda. Ana shu Farmonga muvofiq yoshlarni ijtimoiy himoyalash maqsa dida o‘quv yurtlari talabalarining stipendiyalari muntazam ravishda oshirib borilmoq da. Zero, O‘zbekiston Markaziy Osiyodagi aholi soni jihati dan eng yirik mamlakat bo‘lib, sanoat va makroiqtisodiyot tizimi bir yoqlama xususiyatga ega edi. Bu murak kablik jamiyat taraqqiyotiga o‘z ta’sirini o‘tkazmasdan qolmasada, ma’lum ma’noda undan chetlab o‘tishga muvaffaq bo‘lindi. O‘zbekistondagi yer usti va er osti boyliklari, intellektaul salohiyat bunga imkon berdi. Undan unumli foydalanildi. Shunisi ham e’tiborliki, jamiyatni demokratlashtirish va ijtimoiy himoya tizimini yaratish o‘zaro bog‘liq jarayon sifatida rivojlandi.

Lekin O‘zbekistonda ijtimoiy o‘zini o‘zi himoyalash tizimi batamom yo‘lga tushib ketgan emas. Boqimandalik kayfiyatidan ijtimoiy himoya iste’molchilari ham qutulishlari lozim. Fuqarolar endilikda o‘zini o‘zi ta’minlash usuliga o‘tishlari kerak. O‘zbekis tonda xususiy mulkchilikning qaror topishi bu sohada qat’iy o‘zgarishlar bo‘lishiga olib kelishi zarur. Shunisi ham muhimki, ijtimoiy himoyani doimiy jarayon sifatida tushunmaslik lozim. Aks holda boqimandalik kayfiyati battar kuchayishi mumkin. Ijti moiy himoya ayrim fuqarolar uchun imkoniyat, xolos. Har qanday sharoitda ijtimoiy yordam jamiyat a’zolari uchun imtiyozga aylanmasligi lozim.

4. Islohatlarning bosh yo‘nalishi va samaradorligining pirovard natijasi bo‘lmish inson omili va mezoni. Darvoqe, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilangan O‘zbekiston xalqining 8 ta konstitutsiyaviy maqsadi hammasi bevosita inson omili bilan bog‘liqdir.

Jumladan, “inson huquqlariga sodiqlik”,”demokratik va ijtimoiy adolatga sadoqat”, “xalqaro huquqni umume’tirof etilgan qoidalari ustunligini”, “fuqarolarning munosib hayot kechirishlarini.”, “tinchligi va milliy totuvligini ta’minlash”, “insonparvar demokratik huquqiy davlat barpo etish”.

Ayni paytda, Asosiy Qonunda demokratik jamiyat va davlat faoliyatida hamma narsa inson manfaati va qadriyatlari, uning burch-majburiyatlari aniq belgilab berilgan.

O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan demokratik islohotlarning mazmuni inson omili bilan bog‘liq. Shuning uchun ham yurtboshimiz tomonidan inson omili O‘zbekistonda demokratik o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo‘nalishlaridan biri qilib belgilandi va asoslab berildi. «Inson omili va mezoni-demografik va boshqa milliy xususiyatlarni hisobga olib borish demakdir» - degan edi I.A.Karimov. Chunki amalga oshirilayotgan islohotlar jamiyatdagi asosiy boylik-inson uchun xizmat qiladi.

Bu haqda I.A.Karimov shunday ta’kidlaydi: «Bizning asosiy boyligi miz, rivojlangan davlat tuzishga olib boradigan yo‘ldagi asosiy tayanchimiz insondir. Yuksak malakali va yuksak ma’naviyatli insondir» Lekin shunisi ham borki, islohotlar davrida ijtimoiy guruhlarning ham o‘rni muhim ahamiyat kasb etadi. Demokratik jamiyat qurish sharoitida o‘rta mulkdorlar qatlami katta salmoqqa ega bo‘ladi. O‘rta sinf demokratik jamiyatni rivojlantirishda va uning ijtimoiy-siyosiy barqarorligini ta’minlashda asosiy kuchga aylanadi.

Shuni alohida ta’kidlash o‘rinliki, O‘zbekistonda islohotlar muqarrarligining g‘oyat muhim sharti bo‘lmish aholini ijtimoiy himoya qilish uzluksiz ustuvor yo‘nalish hisoblanadi. Bu holat, o‘z navbatida, quyidagi omillarni belgilab beradi :

kuchli ijtimoiy himoya siyosati istiqlol va taraqqiyot yo‘lida ishonchni mustahkamlaydi, bu ishonch esa aniq moddiy zamin asosida hosil bo‘ladi:

kuchli ijtimoiy himoya siyosati eng avvalo inson uchun munosib turmush va faoliyat sharoit larini yaratadi. XXI asr boshida dunyo taraqqiyotida munosib turmush darajasi inson omilining etuk sharti bo‘lib qolayotganligi e’tiborga olinsa, mamlakatimizda bu masalani hal etishda ijtimoiy himoyalashdan unumli foydalanish masalasi nechog‘li ahamiyatli ekani ayon bo‘ladi:

kuchli ijtimoiy himoya siyosati fuqarolarning islohotlarning izchil kechishidan manfaat dorligini oshib borishini ta’minlaydi va bu yangilanish jarayonining orqaga qaytishiga imkon bermaydigan ijtimoiy tayanch bo‘lib xizmat qiladi.

O‘zbekistonda aholining kam ta’minlangan tabaqalariga, bolalar, qariyalar, nogi-ronlarni, shuningdek sog‘liqni saqlash, ta’lim, fan, madaniyat va san’at sohalarini ko‘llab-quvvatlashga qaratilgan kuchli ijtimoiy himoya siyosati o‘zining muayyan tajribalariga ega bo‘ldi. Ma’naviy, tarixiy va madaniy qadriyatlar, aholining axloqiy holati, yosh avlodni tarbiyalash vazifalari dolzarb bo‘lgan O‘zbekiston uchun bu holat katta ahamiyatga ega. Bu tajriba fuqarolarning siyosiy faolligini yanada oshirish, mehnat resurslarini ijtimoiylashtirish, mintaqaviy rivojlanishni avj oldirish, ijtimoiy-siyosiy jaryonlarni barqarorlashtirish imkonini beradi.

Kuchli ijtimoiy himoyalash siyosati jamiyatda yangicha fikrlash asoslarini yaratishga hamda demokratik jamiyat barpo etishga ko‘maklashadi. Zero, jamiyatda ijtimoiy-siyosiy barqarorlik yuzaga kelgach, fuqarolar yangicha fikrlashga, yangi zamon tartiblarini tuzishga ishtiyoq bilan intiladilar.

O‘tish davrida ijtimoiy muammolarning yuki ortadi. Yo‘lga tushgan karvon kabi bu sohaning muammolari ham borgan sari ortib boradi. Shuning uchun mazkur sohada yuzaga keluvchi muammolarning echimini tezlashtirish katta ahamiyat kasb etadi. Bunda eng muhim muammolar rivojlanishi tendensiyalari o‘z vaqtida aniqlanishi katta ahamiyatga ega.

O‘zbekistonda hozirgi kunda ijtimoiy ta’minot tizimida boshqaruv idoralari hisoblangan 1ta vazirlik, 12 ta viloyat, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Toshkent shahri hamda 153 ta tuman va 36 ta shaharda ijtimoiy ta’minot tizimlari mavjud. Shuningdek, yolg‘iz nogironlarga va qariyalarga mo‘ljallangan o‘nlab internat uylari, nogironlik sababi va guruhini belgilovchi tibbiy-ekspertiza komissiyalari, xususan, nogironlikni ekspertiza qilish va nogironlarning mehnat qobiliyatini tiklash bo‘yicha 1 ta ilmiy-tekshirish instituti faoliyat yuritmoqda. Pensionerlarning davolanishi va dam olishiga mo‘ljallangan bir qancha maxsus sanatoriyalar ishlab turibdi.

Kam ta’minlangan hamda ko‘p bolali muhtoj oilalarga moddiy yordam to‘lovlarini moliyalashtirishning asosiy manbai respublika va mahalliy byudjet vositalari hisob lanadi.

Ma’lumki, mustaqil taraqqiyotimizning ilk davridanoq inson-jamiyat –davlat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatning oqilona echimini topish alohida ahamiyat kasb etdi.

T a ya n ch i b o r a l a r :
Inson, inson omili, ijtimoiy barqarorlik, erkin demokratik jamiyat, ijtimoiy himoyalash, ijtimoiy ziddiyatlar, ijtimoiy adolat, ijtimoiy himoya g‘oyasining adolat va liberal demokratiya g‘oyalari bilan bog‘liqligi, xizmat ko’rsatish qoidasi, mutanosiblik, ekvivalent, ijtimoiy kafolot, teng imkoniyatlar, ehtiyoj, talab va taklif, ijtimoiy foydalilik, erkinlik, rag‘batlantirish, har kishiga mexnatiga yarasha haq to‘lash qoidalari. Abu Nasr Forobiy, ijtimoiy himoya qilish modellari, ustuvor yo‘nalish, ijtimoiy muammolar, inson-jamiyat- davlat.

11-mavzu. Mahalliy davlat hokimiyati va fuqarolarning o‘zini-o‘zi

boshqarish institutlarining demokratlashuvi.

R e j a :

1. 
   O‘zbekistonda demokratik jamiyat qurishda mahalliy hokimiyat va
   

fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlarining o‘rni.

2. Mahalla – fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish negizi sifatida.

3. Islom Karimov O‘zbekistonda fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish

organlari va ularni isloh qilishning asosiy yo‘nalishlari to‘g‘risida

1. Rivojlangan demokratik mamlakatlarda XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab davlat boshqaruvining nomarkazlashuvi natijasida o‘zini-o‘zi boshqarishi organlari jamiyatning asosiy institutlaridan biriga aylandi. Mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish (G‘arbda munitsipal) deyiladi. U yoki bu ma’muriy hududiy birlilardagi aholi vakolatlarini ifodalovchi, shuningdek, saylangan organlar va ularning ma’muriyatlari tomoni dan amalga oshirilayotgan, mahalliy ahamiyatga ega bo‘lgan ishlarni bajarish tushuniladi.

Mahalliy o‘zini-o‘zi boshqarish nazariyasi dastlab XVIII asrning ikkinchi yarmida G‘arbiy Evropada paydo bo‘lgan. Uning tabiati va jamiyatdagi o‘rni mahalliy hokimiyatlar va o‘zini o‘zi boshqarish organlarining fuqarolar tomonidan saylanish prinsipi g‘oyalari bilan bog‘liqdir. 1985 yil 15 oktyabrda Evropa Ittifoqi tomonidan qabul qilingan “Mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish to‘g‘risidagi Evropa hartiyasi”ning 3-modda sida bu tushuncha quyidagicha ifodalangan “Mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlari ning o‘z mas’uliyatida mahalliy aholi manfaatlari asosida, qonunlar doirasida uning davlat ishlarining aksariyat qismini boshqarishni va uni real uddalay olish qobiliyatiga aytiladi.

Bu huquqlar erkin, yashirin, teng to‘g‘ridan to‘g‘ri umumiy saylovlarda saylangan a’zolardan iborat kengashlar yoki majlislar o‘zlariga hisobot berib boruvchi ijroiya organlarga ega bo‘lishi mumkin. Bu qoidalar fuqa-rolar majlislariga, referendumlarga yoki fuqarolar to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishtirok etishining qonun yo‘l qo‘ygan boshqa shakllariga murojaat etishni istisno etmaydi.

G‘arb jamiyatshunos olimlari mahalliy o‘zini o‘zi boshqarishga doir tushunchalari ning naza riy jihatlarini ham ishlab chiqqanlar. Unga binoan “mahalluf boshqaruv” deganda davlat boshqaruvidan quyidagi barcha daralarni “mahalliy hokimiyat” deganda va saylangan kengash va uning ijroiya organlari vositasida o‘z saylovchilari manfaatlari ni ifoda etuvchi va harakat qiluvchi tashkilotlar tushuniladi. Shuningdek “mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish esa milliy boshqa ruvdan quyi darajadagi demokratik avtonom birliklarning mahalliy aholi manfaatlari asosida jamoatchilik muommalarini aksa riyat qismini muvoflashtirishi va boshqarishidir.

Respublikamiz Birinchi Prezidenti davlat boshqaruvi tizimini demokratik tarzda tubdan yangilash, uch ming yillik milliy davlatchiligimiz tarixida mavjud ilg‘or an’anaviy boshqaruv usullari ni yangi sharoitda amaliyotga joriy etish yo‘lida dadil ijodkorlik yo‘lini tanladi. Shunday tarixiy an’anaviy boshqaruv usullaridan biri-fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarishdek milliy an’anani qaytadan tiklashni, siyosiy-ijtimoiy va ma’naviy barqarorlikning kafolati, deb bildi. Shuning bilan u milliy o‘zini-o‘zi boshqaruv instituti asl mazmun maqomi bilan tub demokratik qadriyatlarga favqulodda uyg‘un kelishini birinchi bo‘lib, anglagan edi. Shu bois I.A.Karimov istiqlolimizning dastlabki yilida biz endi o‘zini-o‘zi boshqaruv usulini keng joriy qilamiz. Mahalla, qishloq o‘zini-o‘zi boshqarishi, mustaqil bo‘lishi zarur. Faqat bu beboshlik, bo‘ysunmas lik, degani emas. Har qanday rahbar, har qanday Kengash va har qanday mustaqil kishi xalq oldida, yurt oldida mas’ul va javobgardir, degan qoidadan kelib chiqishi shartli gini maxsus ta’kidlagan edi.

Birinchi Prezidentimizning olg‘a surgan bu g‘oyalari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi ning loyihasini tayyorlashda ham inobatga olindi. Prezidentning siyosiy nazariyasida fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari haqidagi qarashlar, asosan, besh yo‘nalish da, o‘z aksini topdi.

Birinchi- Konstitutsiyaviy huquqiy g‘oyalar. Bu g‘oyalar Konstitutsiyamizda o‘z aksini topdi.

Ikkinchi- Milliy istiqlol va taraqqiyotning bosh strategiyasi bo‘lgan «o‘zbek modeli»ning besh tamoyilida hamda, demokratik erkinlashtirishning olti ustuvor yo‘nalishida, mamlakatda yalpi tub islohotlarni yanada chuqurlashtirish, adolatli fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning etti ustuvor maqsad vazifalarida boshqaruv tizimini takomillashtirish bilan bog‘liq g‘oyalar. Bu mumtoz g‘oyalar nazariy-amaliy metodologik asos hisoblanadi.

Uchinchi – Bevosita ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich tadrijan o‘tish sharoitida kuchli ijtimoiy himoya siyosati;

To‘rtinchisi- Davlat boshqaruvida odamlarning ongli ishtiroki, qaror qabul qilish, ularning ijrosini ta’minlash, nazorat etish jarayonlarida demokratik faol ishtiroki.

Beshinchisi- O‘zini-o‘zi boshqarishda demokratik sivilizatsiya, o‘zini-o‘zi boshqarish organlarining haqiqiy rasmiy huquqiy maqomi 1993 yil 2 sentyabrda qabul qilingan «Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida» gi qonunda aniq belgilab berilgan.

Ushbu qonunning qabul qilinishi Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning qator siyosiy va huquqiy mavzulardagi chiqishlarida 1992 yildayoq mahallaning nufuzini ko‘tarish, iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy, tarbiyaviy, ulkan masala ekanligi qayd etilgan edi.

Mahallaning mavqeini ko‘tarish, birinchidan xalqimizning azaliy an’analarini, qadriyatlarini tiklash va takomillashtirishga, ikkinchidan, davlat hokimiyati vazifalarini quyi boshqaruv idoralariga,mahallalarga bosqichma bosqich o‘tkazishdek, demokratik talablarga javob bo‘lish imkonini berishini isbotlab, mahallalarni moddiy ta’minlash, idora usulini shakllantirish, huquqlarini rasman kengaytirish, mamlakat boshqaruv tizimidagi ishtirokini kengaytirish kabi masalalarni o‘rtaga qo‘ygan edi.

Birinchi Prezidentimiz 1992 yil 12 sentyabrda imzolagan «Respublika, mahalla xayriya jamg‘armasini tashkil etish to‘g‘risida» gi qarori asosida mahalliy o‘zini-o‘zi boshqarish tizimi sifatida yagona, yaxlit tashkiliy-tarkibiy maqom kasb etdi.

2.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 16 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasida Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov «Fuqarolarning davlat boshqaruvdagi rolini oshirib, bu maqsad - vazifalarni amalga oshirish yo‘lida davlatning rolini izchil kamaytirib borish va ayni paytda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqa rish organlari mahallaning faoliyat ko‘lami hamda vakolatlarini kengaytirish, aholi turli qatlam va guruhlarining tub manfaatlarini ifodalaydigan va himoya qiladigan siyosiy va ijtimoiy institutlar, nodavlat, no hukumat tuzilmalar rolini ahamiyat kasb etadi.

Haqiqatan ham, ana shunday olijanob maqsadlarga erishish yo‘lida hech shubhasiz, mahallaning o‘rni va ahamiyati beqiyos ekanini tushunish, anglash qiyin emas” degan edi.

O‘zbekiston Mustaqillikka erishganidan boshlab demokratik jamiyat qurishga harakat qila boshladi. Shu munosabat bilan mahalla va fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqa rish organlari shakllandi. Bu organ o‘zini-o‘zi boshqarish organi sifatida fuqarolik jamiyatini tashkil etuvchi institutga aylanib bormoqda. «Mahalla» arabcha so‘z bo‘lib, shahar ichidagi shahar ma’nosini anglatadi. Tarixchi olim Narshaxiy «Buxoro tarixi» asarida bundan 1100 yil ilgari bir necha mahalla xalqni boshqaruv uslubi ekanligi haqida Buxoroda bo‘lganligi haqida ma’lumot bergan. Bizning mintaqamizda mahalla ma’muriy - hududiy tuzilma sifatida e’tirof etilgan. Alisher Navoiyning «Hayratul Abror» (yaxshi kishilarning xayratlanishi) asarida quyidagi misra uchraydi. «Shaharlar otini maholat etib, bo‘ldi uch yuz shahar Xiriot etib» Mahallaning «shahar ichidagi shaharcha» degan mazmuni yuqoridagi tanbehdan ko‘rinib turibdiki, o‘rta asrlarda Xiri deb atalgan Xirot shahri yuz «shaharcha»- mahalladan tashkil topgan ekan.

Demak, qadim zamonlardayoq bugun biz ta’rif berayotganimiz fuqarolik jamiyati ning, fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlarining ilk kurtaklari namoyon bo‘la boshlagan. Sharqda bu jarayon ming yillik tarixga ega bo‘lgan mahallalar ko‘rinishida rivojlangan bo‘lsa, g‘arb mamlakatlarida kishilarning o‘z manfaat qiziqishlarini jamiyatda kechayotgan jarayonlardan kelib chiqib ifodalash va himoya qilish maqsadida har xil uyushmalar, partiyalar, jamiyatlar harakatlar va boshqa tuzilmalar sifatida paydo bo‘lishiga asos solindi. O‘zoq yillar mahalla tarixi va sotsiologiyasini tadqiq etgan D. Karlayl yozadi: «Oila va do‘st yoronlar mahalla turmushining bosh asosi bo‘lib kelgan va shundayligicha qoladi.

Uning fikricha shaxsiy munosabatlar tamal toshi sanaladi. Ular «Sulola» ataluvchi, kishilarni birlashtiruvchi o‘ta muhim tarmoq tuzilmasini yaratdi.

Davlat boshlig‘i siyosiy va ijtimoiy qarashlarda o‘zini-o‘zi boshqarishning xalqi miz an’analari va qadriyatlariga mos usuli mahallalar tizimiga yuksak baho beriladi. I.A. Karimov mahallaning tarixiy-ijtimoiy, ma’naviy va hozirgi huquqiy holatidan kelib chiqib, uni jamiyatning o‘zimizga xos milliy yaxlit tashkiliy instituti, ya’ni ijtimoiy jamiyat ichidagi ixcham kichik jamiyat sifatida qaraydi va «mahallaning qo‘lidan kelmaydigan ish yo‘q» - deydi.

Davlat rahbari o‘zini-o‘zi boshqaruv organlari, tashkiliy-amaliy faoliyatiga yalpi maqomiy tus beradi. Mahalla uz hayotida kechayotgan barcha katta –kichik ishlar uchun mas’ul ekanligini o‘qtiradi. Kam ta’minlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilish va demokratik huquqiy jamiyatni shakllantirish, uning ijtimoiy ma’naviy asoslarini belgilash, demokratik jamiyatning dunyo tan olgan e’tirof etgan tamoyillariga rioya qilish, muhim vazifadir.

Biz Respublikamizda shunchaki jamiyat emas, demokratik ochiq jamiyat qurmoqdamiz. Davlatimiz o‘zining siyosiy ta’limoti negizida demokratik islohotlarni chuqurlashtirishning dastlabki bosqichida mustaqil davlat hayotining yangi demokratik asoslarini yaratishga musharraf bo‘ldi.

O‘zini-o‘zi boshqarishga asoslangan fuqarolik jamiyati ijtimoiy makondir. Bu makonda «Qonun ustuvor bo‘lib, u insonning o‘zini-o‘zi kamol toptirishga monelik qilmaydi, aksincha yordam beradi», jamiyatda barqarorlikni ta’minlab, fuqarolik jamiyati asoslarining demokratik qaror topishiga omil bo‘ladi.

O‘tish davrida, ayniqsa, fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirish jarayoni ibtidosida demokratik institutlar hamda jamoat tashkilotlarining, jumladan, mahalliy, o‘zini-o‘zi boshqarish organlarining vujudga kelishi, qaror topishi va rivojlanishi, ularning Konstitutsiyaviy–huquqiy maqomlarining aniq belgilanishi normal holat bo‘lib, u jamiyatchilik fikri ning sog‘lomlashishiga, jamiyat barqaror ligiga uning siyosiy ijtimoiy, iqtisodiy ma’naviy tubdan yangilanishiga olib keldi. Davlat bosh islohotchi sifatida, ijtimiy manfaatlarni yaxshi o‘ylab, tabaqalashtirish hamda bosqich ma-bosqich uyg‘un ro‘yobga chiqarish maqsadida demokratik institutlarni shakllantirdi, fuqarolik jamiyati elementlari imkoniyatlarini oshirdi.

Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov siyosiy ta’limotida kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyatiga o‘tishning nazariy-amaliy muammolari o‘z amaliy echim mexanizmlari bilan favqulodda ajralib turadi. Birinchi Prezidentimiz 80-yillarning o‘rtalaridayoq, ushbu g‘oyani o‘rtaga tashlab «Kuchli davlatdan-kuchli fuqarolik jamiyati sari» siyosiy qurilish dasturining ishlab chiqilishiga rahbarlik qildi.

Milliy mustaqillik davriga kelibgina fuqarolarning mahalliy o‘zini o‘zi boshqarishning qonuniy maqomini mustahkamlash, ularni fuqarolik jamiyatining asosiy institutiga aylantirishga doir jiddiy islohotlar amalga oshirildi. O‘zbekiston Konstitutsiyasi mahalla maqomini fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organi sifatida mustahkamladi.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 105-moddasida o‘zini o‘zi boshqarish organlariga quyidagi huquqiy ta’rif berilgan: «Shaharda, qishloq va ovullarda, shuningdek ular tarkibidagi mahallalarda fuqarolarning yig‘inlari o‘zini o‘zi boshqarish organlari bo‘lib, ular ikki yarim yil muddatga raisni (oqsoqolni) va uning maslahatchilarini saylaydi. O‘zini o‘zi boshqarish organlarini saylash tartibi, faoliyatini tashkil etish hamda vakolat doirasi qonun bilan belgilanadi». Konstitutsiyaviy asos dan kelib chiqib, 1999 yil 14 apreldi qabul qilingan «fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida»gi (yangi tahriri) Qonunning 1-moddasida fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish tushunchasi quyidagicha ta’riflandi: «Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarishi-fuqarolarning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari bilan kafolatlanadigan, ularning o‘z manfaatlaridan, rivojlanishning tarixiy xususiyatlari dan, shuningdek milliy va ma’naviy qadriyatlardan, mahalliy urf-odatlar va an’analar dan kelib chiqqan holda mahalliy ahamiyatga molik masalalarni hal qilish borasidagi mustaqil faoliyatidir». Ko‘rinib turibdiki, mamlakatimizda o‘zini o‘zi boshqarish organlari tizimi tushunchasi va uning huquqiy maqomlari rivojlantirildi va ular ilg‘or demokratik mamlakatlardagi huquqiy mezonlar darajasida ifodalana boshlandi.

Mustaqillik yillarida mahalla tarixiy va rivojlangan mamlakatlardagi tushunchada aniq belgilangan ijtimoiy-demografik, madaniy-ma’naviy va hududiy-ma’muriy birlik sifatida maqomga erishib, u o‘z hududidagi fuqarolar o‘rtasida an’ana va urf-odatlar birligi, insoniy, xo‘jalik, huquqiy munosabatlar birligini tashkil etgani holda o‘zaro ijtimoiy munosabatlarni bog‘lab turish vositasiga aylandi.

Mamlakat Birinchi Prezidenti I.A.Karimov mahallalarni fuqarolik jamiyatining asosi deb, bildi va uni har tomonlama rivojlantirish chora-tadbirlarini ko‘rib kelmoqda. I.A.Karimov 1995 yildayoq, shunday fikrni bildirgan edi: «Ma’lumki, asrlar mobaynida mahallalarda ko‘pdan-ko‘p hayotiy muammolar o‘z echimini topib keladi. To’y-marakalar, hayitu-hasharlar ham mahalla ahlisiz o‘tmaydi. Mahallalarda siyosiy, iqtisodiy va boshqa masalalarga doir jamoatchilik fikri shakllanadi. Bu esa xalqimiz ning turmush tarzi, ota-bobolarimizdan bizga meros bo‘lib kelayotgan tafakkur tarzidir. Binobarin, hayotning o‘zi maxallalarni rivojlantirish va ularni qo‘llab-quvvatlashni taqozo etmoqda. Mamlakatimizda ko‘p qirrali islohotlar amalga oshayotgan bir paytda mahalla jamiyat uchun ishonchli tayanch va ta’sirchan kuch bo‘lib xizmat qilishi lozim».

Mustaqillik davrida mahallaning tashkiliy, ijtimoiy va huquqiy maqomini mustahkamlash borasida chuqur islohotlar amalga oshirildi. Eng avvalo mahalla atamasi tarixda birinchi marta Konstitutsiyaga kiritildi. Unga aholining o‘zini-o‘zi boshqaruvining noyob shakli sifatida konstitutsiyaviy maqom berildi. 1992 yilda O‘zbekiston Prezidentining «Respublika «Mahalla» xayriya jamg‘armasining faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori, O‘zbekiston Prezidenti 1998 yildagi «Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlarini qullab-quvvatlash haqida» gi, 1999 yildagi «Aholini aniq yo‘naltirilgan ijtimoiy madad bilan ta’minlashda fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari rolini oshirish to‘g‘risida» gi farmonlari, shuningdek, kam ta’minlangan va ko‘p bolali oilalarni ijtimoiy himoya qilishga qaratilgan qator farmon, qarorlar, qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarning e’lon qilinganligi fikrimizning yorqin isbotidir.

Hozirgi davrda mahalla yo‘nalishida olib borilayotgan ishlar ikkita yo‘nalishni nazarda tutadi. Birinchisi, ma’naviy vazifa bo‘lib, u xalqimizning ming yillik tarixidagi noyob, eng aziz an’analarni, qadriyatlarni qaytadan tiklash va rivojlantirish dan iborat. Ikkinchisi siyosiy vazifa bo‘lib, I.A.Karimovning mahalla institutini bugungi zamon talablariga muvofiq tarzda tiklash barobarida viloyat, shahar, tuman hokimliklari zimmasiga yuklangan ko‘pchilik vazifa va huquqlarni fuqaro larni o‘zini-o‘zi boshqarish organlariga, ya’ni mahallalarga berib, ular maqomini joy-joyiga qo‘yib, shu tariqa jamiyatimiz hayotini demokratiyalashda yangi va juda muhim imkoniyatilarga erishish.

Mamlakat Birinchi Prezidenti I.A.Karimov o‘zining ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning IX sessiyasidagi ma’ruzasida o‘zini-o‘zi boshqarish organlarini jamiyat va davlat boshqaruvi dagi rolini oshirish zarurligini yana bir bor ta’kidlagan edi. «Xayotimizni erkinlashtirish yo‘nalishlarining yana bir muhim yo‘li-markaziy va yuqori davlat boshqaruv idoralari vazifalarini davlat hokimiyatining quyi tuzilmalariga, fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlariga bosqichma–bosqich o‘tkaza borishni ta’minlashdir» Albatta, davlat tomonidan mahallalarga katta boshqaruv vakolatlarini berishda ularning aholi faolligini oshrishdagi o‘rnini yuksaltirish ko‘zda tutiladi. Chunki, mahalla fuqarolar yig‘inlarida etarlicha huquq bo‘lmasa, ular o‘zini-o‘zi boshqarish funksiyalarini bajara olmas edilar. Shuningdek, mahallalarning aholi va davlat oldida mas’uliyat sezishlari uchun ham avvalo huquqqa ega bo‘lishlari lozim edi. Shu bilan birga, ko‘plab qonunlar loyihalari, Konstitutsiyaga kiritiladigan o‘zgarishlarni o‘zida ifodalagan umumxalq referendum lariga tayyorgarlik kurish va o‘tkazish avvalo, mahalla ahli va faollari tomonidan muhokama qilinmoqda va qo‘llab–quvvatlanmoqda. Boshqacha aytganda, maxala lar siyosiy qarorlar qabul qilishda jamoatchilik ishtirokini faollashtirishning muhim vositasi ekanligini hayotning o‘zi isbotladi.

Mamlakat siyosiy hayotida fuqarolarning siyosiy qarorlar qabul qilishdagi ishtirokini ta’minlab beruvchi asosiy bo‘g‘in-bu mahalla fuqarolar yig‘inlaridir. Shuningdek, fuqarolar ning ijtimoiy hayotdagi faolligini oshirish qobiliyatiga ega bo‘lgan birdan-bir boshqaruv tizimi ham mahalla fuqarolar yig‘inlaridir.

Respublika «Mahalla» xayriya jamg‘armasi, uning viloyat, shahar, tuman bo‘limlari bilan hokimliklar hamkorligida har yili «Eng yaxshi mahalla», «Eng ibratli oqsoqol», «Mahalla jonkuyari», «Eng tadbirkor mahalla oqsoqoli» shiori ostida muttasil ko’rik-tanlovlar o‘tkazib kelindi. Ko’rik tanlovlar g‘oliblari har yili obro’li komissiyalar tomonidan maxsus nishonlar, qimmatli esdalik sovg‘alari bilan taqdirlanadilar. Mazkur tadbirlar mahallalarni obodonlashtirish, ozoda saqlash, ayniqsa yoshlarni komil inson qilib tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi.

3.Huquqiy demokratik davlatda saylov qonunlari va uni o‘tkazish muhim o‘rinni egallaydi. Buning yorqin isbotini fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlariga saylov o‘tkazish ham istisno emas, 2001 yil may-iyun oylarida mamlakatimizda o‘zini-o‘zi boshqarish organlari mahalla, ovul qishloq, shaharcha fuqarolar yig‘inlariga o‘tkazilgan saylov bu soha rahbarlarining yetuk kadrlar hisobiga sifat jihatdan o‘zgarishiga olib keldi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Kengashining 2001 yil 12 apreldagi «Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlariga saylov o‘tkazishni tashkil etish to‘g‘risida»gi qarorida tashkilotchilik qobiliyatiga hamda aholi o‘rtasida yuqori obro‘-e’tibor va hurmatga sazovor bo‘lgan, davlat hokimiyati organlari vakolatlarining bir qismi bosqichma-bosqich fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlariga berilishi munosabati bilan ushbu organlar oldida turgan vazifalarni hal etishga qodir bo‘lgan shaxslar orasidan fuqarolar yig‘inlari rais va ularning maslahatchilari lavozimlariga nomzodlar tanlash maqsadi qo‘yildi.

Saylov kompaniyalari davridagi tashkiliy ishlar va amalga oshirilgan chora tadbirlar natijasida mamlakatimiz bo‘yicha fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlariga saylovlar ijtimoiy-siyosiy hamda tashkiliy jihatdan yuksak saviyada, fuqarolarning ijtimoiy faolligida amalga oshdi. Saylovlarda 12 mlnga yaqin fuqarolar ishtirok etdilar.

Fuqarolarning 9627 yig‘inida, shu jumladan 1556 shaharcha, qishloq va ovul yig‘inlarida, qishloqlardagi 4151 mahallalar va shaharlardagi 2138 mahallalar yig‘inlarida, shuningdek jamoatchilik asosida faoliyat ko’rsatayotgan 1782 mahalla fuqarolar yig‘inlarida saylovlar bo‘lib o‘tdi.

O‘zini-o‘zi boshqarish organlariga bo‘lgan saylovlar aholining keng qatlamlari uchun ijtimoiy-siyosiy faollik bag‘ishladi va o‘ziga xos demokratiya maktabi vazifasini ham o‘tadi. Shuningdek, 2003 yilning noyabr-dekabr oylarida o‘zini-o‘zi boshqarish organlariga yangi saylov kompaniyasi bo‘lib o‘tdi. Mazkur saylovlarda 12 mlndan ortiq mamlakatdagi katta yoshli aholining qariyb 97 foizi (2001 yilda bu ko‘rsatkich 85% edi) ishtirok etdi. Saylovlarda mamlakatdagi fuqarolar yig‘inlarining, 8360 raislari (oqsoqollari) shuningdek, ularning 80 mingta maslahatchilari saylandilar. Mazkur saylovlar fuqarolarning siyosiy madaniyati va huquqiy ongi yuksalganligini ko‘rsatadi. 35 ta yig‘in raisligiga va oqsoqolligiga ko‘rsatilgan, nomzodlar saylanmay qoldilar. 74 yig‘inda rais va oqsoqollarning 2,5 yillik faoliyati qoniqarsiz deb topildi. Barcha saylovlar davomida ko‘rsatilgan 21306 ta nomzodlardan 8360 tasi saylanganligi, ularning muqobillik asosida o‘tganligini, fuqarolarga tanlash imkoniyati berilganligini ifodaladi.

2003 yilda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan tasdiqlangan «Obod mahalla yili» dasturini (2003 yil 7 fevral) hayotda tadbiq etish natijasida barcha mahallalarda ulkan ishlar amalga oshirildi. Mahallalardagi kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish maqsadlarida 2765 ta oilaga 2005,5 mln so‘m hajmdagi mablag‘lar ajratildi. 5528 ta mahalla hududida kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish natijasida hammasi bo‘lib, 176418 ta yangi ish o‘rinlari tashkil etildi. Mahallalarda maishiy xizmat markazining 995 ta yangi shahobchasi barpo etildi. Mamlakat bo‘yicha 383 ta yangi mahalla guzarlari qurilib, ularga 20407, 6 mln so‘m mablag‘ sarflandi.

2003 yil 16 avgustda o‘tkazilgan umumxalq hasharida 27.158 mln kvadrat metr maydonlar obodonlashtirildi. Bu hasharda 12,5 mln aholi ishtirok etib, undan «Mahalla» jamg‘armasi va uning mahalliy bo‘limchalariga 1034 mln so‘m pul kelib tushdi. Mazkur mablag‘lar aholini ijtimoiy himoya qilishga ko‘maklashish, mahallalarda sport turlarini rivojlantirish sport majmualari qurish, turli kurik tanlovlar o‘tkazishga sarflandi: Mahallalarda «Obod mahalla» yilida 1720 km uzunlikda gaz quvurlari o‘tkazilib, 174 ta qishloq tabiiy gaz bilan ta’minlandi, 1277 km suv quvurlari o‘tkazilib, 350 qishloqqa suv etib bordi, 1384 ta mahalla, 74748 ta aholi xonadoniga telefon o‘tkazildi.