#1Фалсафа инсоният тарихидаги энг қ адимий илмлардан биридир

---

1 
#1Фалсафа инсоният тарихидаги энг қ адимий илмлардан биридир.
Фалсафий мулоҳ аза юритиш, фикрлаш инсон табиатига хос, деmак, 
унинг ўзи каби қ адимийдир. У олам ва унинг яшаши, ривож­ Ланиши 
ва тарақ қ иёти, ҳ аёт ва инсон, умрнинг моҳ ияти, борлиқ ва Йўқ лик 
каби кўплаб муаммолар ҳ ақ ида баҳ с юритадиган фандир.“Фалсафа” 
атамаси қ адимги юнон тилидаги „ , :алса<Р~ “философия” сўзидан 
олинган ва у луғавий Фил фия маънода “дониш мандликни севиш ” 
Атамалари (“фило” — севаман, “софия”— донолик) Дегамазмунни 
англатади. Асрлар давомида “философия” сўзининг Маъно-мазмунига 
хилма-хил қ арашлар,унинг жамият, инсон ва Фанлар тизимидаги 
ўрнига нисбатан турлича муносабат ва ёндашув­ Лар бўлган, бу 
атаманинг моҳ ият-мазмуни ҳ ам ўзгариб борган. “Философия” атамаси 
ва у ифода этадиган билимлар мажмуи Қ адимги Юнонистон ва Римда 
эрамиздан аввалги VII—III асрларда Юз берган буюк кжсалиш 
натижаси сифатида юзага келган эди. Ўша Даврда эндигина шаклланиб 
келаётган назарий фикрнинг ифодаси Бўлмиш фалсафий тафаккур 
оламни яхлит ва бир бутун ҳ олда ту­ Шуниш мужассамига айланган 
эди. Қ адимги Юнонистонда “философия” атамасини дастлаб матема­ 
Тика фани орқ али барчамизга яхши маълум бўлган, аллома Пифа­ Гор 
ишлатган. Европа маданиятига эса у атоқ ли юнон файласуфи Афлотун 
асарлари орқ али кириб келган. Шу тариқ а, у аввало, қ адимги 
Юнонистонда алоҳ ида билим соҳ асига, тўғрироғи, “фанларнинг ота­ 
Си”, яъни асосий фанга айланган. 
#2Dinshunoslik fanining yuzaga kelishi va tarixiy taraqqiyoti. Dinlarni 
o‘rganish uzoq tarixga ega. Bu boradagi ilk ma’lumotlarni Qadimgi Gretsiya 
va Rim yozuvchilari asarlarida ko‘rishimiz mumkin. Ulardan eng mashhuri 
«tarix otasi» nomini olgan Gerodot (mil. Avv. V asr) o‘zi tadqiq qilgan 
xalqlarning dinlari haqida ma’lumotlar keltirgan. Bu qiziqish O‘rta asr 
Yevropasida ham mavjud bo‘lgan. Lekin boshqa dinlar haqida ma’lumot 
beruvchi shaxslar, xristian dinining hukumron mafkurasi ta’siri ostida bir 
tomonlama va yuzaki fikr bildirganlar 
Teologiya ning tabiatini muntazam ravishda o’rganishdir ilohiy va kengroq 
diniy e’tiqod. U sifatida o’qitiladi o’quv intizomi, odatda universitetlarda va 
seminarlar.[1] U o’zini tahlil qilishning o’ziga xos mazmuni bilan band 
g’ayritabiiy, shuningdek, bilan shug’ullanadi diniy epistemologiya, degan 
savolga javob berishni so’raydi va izlamoqda Vahiy. Vahiyning qabul 
qilinishi bilan bog’liq Xudo, xudolar, yoki xudolar, nafaqat transsendent yoki 
tabiiy olamdan yuqori, balki tabiat dunyosi bilan o’zaro aloqada bo’lishga va, 

---

2 
xususan, o’zlarini insoniyatga ochib berishga tayyor va qodir. Ilohiyot a ga 
aylangan bo’lsa-da dunyoviy maydon, diniy tarafdorlar hanuzgacha 
ilohiyotshunoslikni hayot va muhabbat kabi tushunchalarni yashashga va 
tushunishga yordam beradigan va ularga ergashgan yoki sig’inadigan 
xudolarga bo’ysunishda hayot kechirishda yordam beradigan intizom deb 
bilishadi. 
#3^Фалсафий билимлар ривожи узлуксиз жа-
^ Ф алсафанинг инсо- pagH 5ўЛИ5; у инсониятнинг тафаккур боНият ва 
жамият б и да илгари эришган ютуқ ларини танқ идий Ҳаетидаги урнн 
баҳ олашни тақ озо этади. Бироқ бу — уларни Тамоман рад этиш, кўр-
кўрона танқ ид қ илиш лозим дегани эмас, Балки уларга хос барча хато 
ва камчиликларни англаб, яхши ва Ижобий жиҳ атларидан фойдаланиш 
демакдир. Ана шундай танқ идий Ёндашув ва ворислик фалсафанинг 
муҳ им хусусиятларидан бири­ Дир. Бу фаннинг олдига қ ўйилган 
вазифаларга ва унинг ҳ аётдаги Ўрнига қ араб, ижтимоий тарақ қ 
иётнинг турли даврларида унга бўлган Муносабат ҳ ам ўзгариб борган. 
Бу муносабатлар дастлабки фанлар Пайдо бўлиб ва уларнинг баъзилари 
фалсафадан ажралиб, алоҳ ида Мустақ ил фан соҳ асига айлана 
бошлаган даврлардаёқ шакллана бош­ Лаган. – Фалсафанинг ижтимоий 
онг тизимида тутган ўрни, жамият ва Шахс ҳ аётидаги аҳ амияти 
нимадан иборат, деган масала ҳ амма давр­ Ларда ҳ ам долзарб бўлган. 
Айниқ са, тарихий тарақ қ иётнинг туб бу- Рилиш даврларида 
фалсафанинг асл моҳ иятини билиш, унинг усул Ва ғоялари кучидан 
фойдаланиш муҳ им аҳ амият касб этган. 
#4Dunyoqarash subyektiv voqe’likni baholovchi qarorlar to‘plamidir. Atrof-
olamni anglashga harakat qilish natijasi o‘laroq kelib chiqadi. Dunyoqarash 
diniy, falsafiy, ilmiy bo‘lishi mumkin.Dunyoqarash — dunyoga va insonning 
undagi oʻrniga, kishilarning oʻz atrofidagi voqelikka va oʻz-oʻziga 
munosabatiga boʻlgan umumiy qarashlar tizimi, shuningdek, bu qarashlarga 
asoslangan odamlarning eʼtiqodlari, ideallari, bilish va faoliyat tamoyillari. D. 
Kishining yoshi, hayotiy tajribasi, bilimi, mafkurasi bilan bogʻliq. D.da 
jamiyatda shakllangan falsafiy, ilmiy, diniy, siyosiy, axloqiy, huquqiy, estetik 
bilimlar, qarashlar oʻz aksini topadi. Shaxsning D.i ijtimoiy munosabatlar 
bilan chambarchas bogʻlangan. D. Insonning oʻzini va dunyoni zaruriy 
ravishda anglashi hamda baholashi asosida shakllanadi. Bu jihatdan D. 
Voqelikning inson ongidagi subʼyektiv inʼikosidir. Ayrim individning ongi 
bilan boglangan individual D., muayyan ijtimoiy guruh, qatlam, sinf, millat 

---

3 
va jamiyat miqyosidagi ijtimoiy ong bilan bogʻlangan ijtimoiy D. Mavjud. 
Bular bir-birini toʻldiradi, bir-biriga taʼsir qiladi, bir-birini rivojlantiradi. 
Dastlab individ dunyoni hissiy sezadi (dunyoni his qilish). Bunda individ 
voqelikni bevosita hissiy inʼikos etish natijasida anglaydi. Keyin voqelik 
xaqida toʻplagan bilimlari asosida individning D.i paydo boʻladi. Bu dunyoni 
anglash deyiladi. Shaxsning dunyoni anglashi orqali uning oʻzini anglashi 
ham shakllanib boradi. Shu tariqa dunyo haqidagi barcha bilimlar yuksak 
darajada umumlashtiriladi va yaxlit D. Shakllanadi. D. Insoniyatning tarixiy 
taraqqiyoti mobaynida rivojlanib borgan. Uning quyidagi shakllarini 
kursatish mumkin: 1. Mifologik yoki afsonalarga tayanuvchi D. U voqelik 
haqidagi mifologik bilimlar toʻplangan va tizimga solingan bir davrda 
vujudga kelgan, borliqning inson ongidagi xayoliy inʼikosi sifatida qad. Davr 
kishilari uchun xos boʻlgan. Ular voqelikni turli rivoyatlar va afso-nalar 
asosida tasvirlab, uni qahramonlar, yovuz va xayrli kuchlarni aks ettiruvchi 
obrazlar tarzida bilishgan. Tabiatdagi jonsiz jismlarni jonlantirib, olov, suv, 
havo, tabiat hodisalarini ham muayyan jonli obrazlarning namoyon boʻlishi 
deb hisoblashgan. 2. Diniy D. U olamdagi voqea va hodisalarning sabablarini 
ilohiy, gʻayritabiiy kuch bilan boglab tushuntiradi. Diniy eʼtiqod, tuygʻu, 
diniy aqidalarga ishonish, ilohiy kuchlarga sigʻinish diniy D.ning muhim 
jihatlari hisoblanadi. 3. Turmush bilan bogʻlangan (kundalik) D. Unda aqlga 
sigʻadigan tasavvurlar, olam va odam toʻgʻrisidagi oddiy anʼanaviy qarashlar 
aks etadi. 4. Falsafiy D. Unda butun borliq, tabiat, jamiyat, inson ruxiyati va 
tafakkurining eng umumiy jihatlari idrok etiladi, shu asosda olamning 
umumlashgan nazariy modeli yaratiladi. Falsafiy D. Dunyoqarashning 
boshqa shakllariga tayanadi, ulardagi umumiy qonuniyatlarni, jihatlarni 
anglashga harakat qiladi. Falsafiy D.ning shakllanishi va rivojlanishi 
falsafaning paydo boʻlishi bilan uzviy bogʻliq. Inson voqelikka muayyan 
maqsad, manfaat va qiziqishlardan kelib chiqib yondashadi. D.ning mafkura 
bilan bogʻlanganligining sababi ham shundadir. D.ning koʻlami, mazmuni, 
markazi yoki tayanch nuqtasi kabi jihatlari bor. D. Koʻlami individning butun 
hayoti mobaynida rivojlanib, kengayib boruvchi jihatini ifodalaydi. D. 
Mazmu-n i individ ongida voqelikning xilma-xil jihatlari qay darajada 
qamrab olinganligini aks ettiradi. D. Markazi yoki tayanch nuqtasi deganda, 
individning qanday shaxsiy hamda ijtimoiy manfaatlar majmuasi doirasidan 
turib olam haqida fikr yuritishi tushuniladi. Inson oʻz hayotida oʻzidan ilgari 
oʻtgan kishilarning turmush tajribasiga, toʻplagan bilimlariga tayanadi. D. 
Kishilarning axloq meʼyorlari, hayotdagi intilishlari, qiziqishlari, mehnat va 
turmushlariga taʼsir koʻrsa-tib, katta amaliy maʼno kasb etadi. Bu dunyoda 
hamma o’zini anglash kerak va dunyoni anglash kerak. 

---

4 
#5Bilish va bilim. Bilishning mohiyati, shakllanish va rivojlanish 
qonuniyatlari, xususiyatlarini organish falsafa tarixida muxim orin egallab 
kelmokda. Inson oz bilimi tufayli borliq, tabiat, jamiyatni va nixoyat, oz-ozini 
ozgartiradi. Bilishga qaratilgan inson faoliyatini va uni amalga oshirishning 
eng samarali usullarini tadqiq etish falsafa tarixida muxim ahamiyatga ega. 
Shu bois ham falsafaning bilish masalalari va muammolari bilan 
shug`ullanuvchi maxsus soxasi — gnoseologiya vujudga keldi. 
67Bilim — kishilarning tabiat jamiyat hodisalari haqida hosil qilgan voqelik 
maʼlumotlar; voqelikning inson tafakkurida aks etishi. Kundalik 
tasavvurimizda nimaning nima ekanligiga ishonsak va bu ishonchimiz biz 
odatlangan voqea va hodisalarga (qoidalarga) zid kelmasa bunday ishonch. 
Hisoblanadi. Voqelik haqidagi bilgan maʼlumotlarimiz B. Darajasiga 
koʻtarilishi uchun quyidagi shartlarni qanoatlantirishi lozim: birinchidan, bu 
maʼlumotlarning voqelikka mutanosibligi; ikkinchidan, yetarli darajada 
ishonarli boʻlishi; uchinchidan, bu maʼlumotlar dalillar bilan asoslangan 
boʻlishi lozim. Uchala shart birgalikda mavjud maʼlumotlarni B. Darajasiga 
olib chiqadi. Inson ijtimoiy taraqqiyot jarayonida bilmasliqdan bilishga, 
mavhum B.lardan mukammal va aniq B.lar hosil qilish tomon boradi. 
Kishining moddiy dunyo toʻgʻrisidagi B.i nisbiydir, u doimo rivojlanib 
boradi. B. Kundalik tajriba, kuzatish orqali toʻplanadi. B.larni tadqiqetuvchi 
taʼlimot — epistemologiyada perseptiv (hissiy), hayotiy — kundalik (sogʻlom 
akl) va ilmiy B. Shakllari ajratib koʻrsatiladi. Ilmiy adabiyotlarda B.larning 
ilmiy va ilmdan tashqari shakllari ham farq qilinadi. Ilmdan tashqari B.larga 
madaniyat, adabiyot, sanʼat, mifologiya, din va shahrik. Sohalarga oid B.lar 
kiradi. Odatdagi fan sohalarida tadqiq etiladigan B.lar ekzoterik (koʻzga 
tashlanuvchan) B.lar deb atalsa, astrologiya, va shahrik. Sohalarga oid B.lar 
ezoterik (pinhoniy) B.lar deyiladi. Ekzoterik B.lar ilm-fan qoidalariga zid 
kelmaydigan boʻlsa, ezoterik 
#7Инсоннинг билиш қ обилиятлари, аввало, ҳ иссиёт аъзолари би­
Лан боғлиқ . Инсон организми ташқ и муҳ итга қ аратилган экстере- 
Цептив системага (кўриш, эшитиш, таъм билиш, ҳ ид билиш, тери 
Сезгиси) ва организмнинг ички физиологик ҳ олати сигналлари би­ Лан 
боғлиқ булган интерфецептив системага эга. “Ҳ иссийлик” термини кўп 
маъноли бўлиб, у воқ еликни акс Эттириш шакли сифатида фақ ат 
сезгилардан иборат эмас. Биз “ҳ ис- Сийлик” тўғрисида гапирганда 
“таъсирчанлик” (сентиментал), “се- Зувчанлик”, “завкданиш”, 

---

5 
“интуиция” кабиларни назарда тутамиз. Бироқ , ran кўп хилликдан кўра 
“ҳ иссий” термини остида инсон Эмоциялари ва сенситив қ обилиятлари 
бирлашганлигидадир. Афти- Дан, ҳ иссийликни ҳ иссий эмоционал ва ҳ 
иссий-сенситив шакллар­ Га бўлиш маъқ улроқ қ а ўхшайди. Лотинчада 
“sensitiv” — “сезгилар билан идрок қ илинадиган” де­ Ган маънони 
англатади. Фалсафа тарихида биз сенсуализм деб ата­ Лувчи билишнинг 
моҳ иятини сезги аъзоларининг маълумотларидан Келтириб чиқ аришга 
уринувчи узига хос оқ имни учратганмиз. Олам Тўғрисидаги ахборотни 
сезги аъзолари ёрдамида сеза олишдан ибо­ Рат инсон қ обилияти ҳ ам ҳ 
иссий-сенситив қ обилият ёки ҳ иссий Билиш, деб аталади. 
#8Bilish obyekti. Tadqiqotchi faoliyati qaratilgan predmet, hodisa, jarayon va 
munosabatlar bilish obyektlari hisoblanadi. Bilish subyekti. Bilish bilan 
shug‘ullanuvchi kishilar va butun insoniyat bilish subyekti hisoblanadi. 
Ayrim olingan tadqiqotchi-olimlar, ilmiy jamoalar, ilmiy tadqiqot institutlari 
ham alohida bilish subyektlaridir.Ilmiy bilish faoliyati faqat tabiat va 
jamiyatning mohiyatini bilishga emas, balki insonning o‘ziga ham qaratilishi 
mumkin. Inson va butun insoniyat ayni bir vaqtda ham bilish obyekti, ham 
bilish subyekti sifatida namoyon bo‘ladi. 
#9Falsafa tarixida borliq muammosi. «Borliq» kategoriyasi falsafa paydo 
bo’lishi bilan shakllangan va izchil nazariy qiziqish predmetiga aylangan 
bo’lsada, dunyo haqida odamlar ancha oldinroq fikr yurita boshlaganlar va bu 
tasavvurlar ko’p sonli afsonalar va miflarda bizgacha yetib kelgan.Borliq 
muammosini falsafiy anglab yetishga ilk urinishlar miloddan avvalgi birinchi 
ming yillikda vujudga kelgan qadimgi hind va qadimgi xitoy falsafalaridayoq 
kuzatiladi. Xususan, Vedalar (qadimgi hind tafakkurining ilk yodgorliklari) 
va ularga diniy-falsafiy sharhlar – Upanishadalarda yaxlit ma’naviy 
substansiya, o’lmas jon haqidagi g’oyalar, shuningdek dunyo haqidagi 
materialistik va ateistik tasavvurlar o’z aksini topgan. So’nggi zikr etilgan 
tasavvurlarga muvofiq butun borliqning negizini tabiiy asoslar – olov, havo, 
suv, yorug’lik, makon, vaqt tashkil etadi. Qadimgi Hindiston mutafakkirlari 
borliq sirining tagiga yetishga harakat qilar ekanlar, quyosh tunda qayerga 
ketadi, yulduzlar kunduzi qayoqqa yo’qoladi kabi savollarga javob topishga 
uringanlar va bu tasavvurlarni insoniyatga ma’lum bo’lgan eng qadimgi kitob 
– Rigvedalarda aks ettirganlar. 

---

6 
#10Substansiyaning falsafiy ma’nosi va muammolari.Uning tushunchasida 
monizm va dualizm.“Bo’lish” – o’tmish va hozirgi ko’plab mutafakkirlar 
falsafaga asos solgan tushunchalardan biri. Falsafada “borliq” va borliq 
haqidagi ta’limot (ontologiya) atrofida doimo qizg’in munozaralar bo’lib 
kelgan va hozir ham davom etmoqda. Borliq haqida fikr yuritilganda, fikrning 
parvozi ba’zan umumlashtirishning eng yuqori chegarasiga, individual, 
xususiy, o’tkinchilikdan abstraktsiyaga etadi. Shu bilan birga, borliqning 
falsafiy tushunchasi inson hayotining eng chuqur tubiga, ma’naviy-axloqiy 
kuchlarning eng yuqori keskinlik davrida inson o’z oldiga qo’yishga qodir 
bo’lgan asosiy savollarga yaqindir.Borliq muammosining ma’nosi nima? 
Nega bu falsafada doimo – antik davrdan to hozirgi kungacha muhokama 
qilinadi? Nima uchun ko’p mutafakkirlar buni tizimli falsafiy mulohazaning 
boshlang’ich nuqtasi deb bilishgan va hisoblashgan? Bunday keng falsafiy 
muammoning mazmunini anglash, eng avvalo, uning inson va insoniyatning 
real hayotida qanday ildizlari borligini ochib berish demakdir.Bizning hayotiy 
faoliyatimiz oddiy va tushunarli binolarga asoslanadi, biz odatda ularni hech 
qanday shubha va mulohazasiz qabul qilamiz. Ularning eng birinchi va eng 
universali insonning tabiiy e’tiqodidir dunyo bor, bor”bu erda” va “hozir”, 
bor. Odamlar tabiatda va jamiyatda sodir bo’layotgan barcha o’zgarishlarga 
tabiiy ravishda ishonishadi. Dunyo sifatida saqlanadinisbatan barqaror butun 
son. 
#11Qadimgi Falsafa: Shakllanish Va Rivojlanish Bosqichlari 
Falsafiy fikrning kelib chiqishi va rivojlanish tarixidagi birinchi muhim 
bosqich – qadimgi falsafa. Uning ajdodlari qadimgi yunonlar va rimliklar. 
O’sha davrning mutafakkirlari arsenalida idrokning «vositalari» nozik 
spekülasyonlar, tafakkur va kuzatish edi. Qadimgi faylasuflar insonga 
taalluqli bo’lgan abadiy savollarni birinchi bo’lib boshladilar: uning 
atrofidagi hamma narsaning boshlanishi, dunyodagi mavjudligi va yo’qligi, 
qarama-qarshiliklarning birligi, erkinlik va zarurat, tug’ilish va o’lim, 
insonning tayinlanishi, axloqiy burchi, go’zallik va sublimlik, donishmandlik, 
Sevgi, baxt, shaxsning qadr-qimmati. Bugungi kunda bu muammolar hali 
ham dolzarb. Evropada falsafiy fikrni shakllantirish va rivojlantirishning 
asosi qadim falsafaga xizmat qildi.Monetized by optAd360Antik davr 
falsafasining rivojlanish davrlariQadimgi falsafaning asosiy muammolarini, 
uning rivojlanish bosqichlarini ilm-fan sifatida ko’rib chiqaylik.Qadimgi 
yunon va rim falsafiy fikrlarini rivojlantirishda biz to’rtta muhim bosqichni 
shartli ravishda ajratib olishimiz mumkin. 

---

7 
#12XVII asrda tajribaga asoslangan fanning rivojlanishi insonning turmush 
tarzini tubdan o‘zgartirib yubordi. B.Rassel ta’kidlaganidek, “Yangi dunyoni 
ancha avvalgi asrlardan farqlantiradigan narsalarning deyarli barchasiga XVII 
asrda ajoyib yutuqlarga erishgan fan sabab bo‘lgan”.Yangi davrda fanning 
inson hayotida din kabi muhim ahamiyatini anglab etib, Rojer Bekon: “Ilm-
fan ilohiyot uchun ham foydalidir. Nuh alayhissalom kema yasab, to‘fondan 
qutulib qolgan. Bu ulkan kemaga Nuhalayhissalom va uning oilasi, er 
yuzidagi jamiki tirik mavjudotlarning har biridan bir jufti jo bo‘lgan. Uzunligi 
30 tirsakli kema quyi, ikkinchi va uchinchi oshyonadan iborat edi. Turgan 
gapki, bunday kemani handasa fanini bilmay turib yasash mumkin emas210, 
degan edi.Frensis Bekon esa fanning asl maqsadini nazarda tutib: “Men 
odamlarni ilm-fanning asl maqsadini yodda saqlashga chaqiraman. Toki ular 
ilm-fan bilan o‘z mansablari, ilmiy bahslar, o‘zgalarni mensimaslik, shon-
shuhrat, shaxsiy manfaatlari yoki boshqa tuban maqsadlar uchun emas, balki 
bu bilimlardan hayotga foyda va manfaat etishi uchun shug‘ullansinlar211, 
deb da’vat etgan edi 
#13Din azaldan inson va jamiyat hayotining ma’naviy asosi, poydevori
Bo‘lib kelgan. Din vositasida insonning biologik tabiati, hayvonot olami bilan 
Umumiy jihatga ega bo‘lgan fiziologik mayllari, ehtiyoj va instinktlari 
Jilovlandi, ularga insoniy qiyofa berildi. Diniy ongningyomonlik», «ezgulik 
va yovuzlik», «adolat va adolatsizlik» kabi axloqiy Kategoriyalarning 
dastlabki elementlari shakllangani, din kishilik jamoasini Mazkur 
kategoriyalar atrofida jipslashtira olgani bois, unda dunyoqarash, Integrativ, 
regulyativ, kompensatorlik va boshqa funksiyalar Mustahkamlandi. Hozirgi 
kunga kelib, din ijtimoiy hayotning muhim omiliga aylandi, U ijtimoiy-
siyosiy hayotdagi o‘rnini saqlab qoldi. Lekin uning ahamiyati Turli ijtimoiy-
siyosiy tuzumlarda turlichadir. Din yetakchi mafkura Hisoblangan davlatlar 
ham talaygina. Dunyoning qator davlatlarida din O‘zining siyosiy mavqeini 
mustahkamlash uchun harakat qilmoqda. Mustaqillikdan keyin dinning 
ijtimoiy-siyosiy salmog‘i o‘zgargan Bo‘lsa-da, u bilan bog‘liq muayyan 
muammolar kelib chiqmoqda. Shu bois O‘zbekiston Konstitutsiyasida 
dinning mamlakatimizdagi ijtimoiy o‘rni aniq Belgilab qo‘yilgan. Xususan, 
uning 31-moddasida: «Hamma uchun vijdon Erkinligi kafolatlanadi. Har bir 
inson xohlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech Qaysi dinga e’tiqod qilmaslik 
huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan Singdirishga yo‘l qo‘yilmaydi», – 
deb ta’kidlanadi. Istiqlol arafasida, Markaziy Osiyoda diniy omil mavqeining 
#14. Milliy dinlar va ularga xos xususiyatlar. 

---

8 
Milliy dinlar deb, odatda, bir millatga mansub xalkdar e’tiqod qiladigan dinlar 
tushuniladi. Bunday dinlar shakllanishining dastlabki va eng so‘nggi 
davrlarini bir-biridan farqlash lozim. Dastlabki milliy dinlar quldorlik 
jamiyatida vujudga kelgan bo‘lib, odatda, politeistik, ya’ni ko‘p xudolik 
dinlari bo‘lgan. Masalan, qadimgi grek dini ko‘p xudolikning o‘zginasidir. 
Zevs-pantion (qadimgi grek tilida – bosh xudo) hisoblanib, bir ukasi dengaz 
xudosi, ikkinchi ukasi- er osti podsholiganing xudosi hisoblanar edi. 
Shuningdek, muhabbat va go‘zallik ma’budasi, urush xudosi, quyosh xudosi 
va san’at homiysi va boshqa yana bir qancha xudolar bo‘lgan. Xuddi shunga 
o‘xshash kadimgi yahudiylar dinning xudosi – Yaxve ham ko‘p xudolilikning 
yaqkol namunasidir. Quldorlik jamiyatidagi dastlabki milliy dinlarning o‘ziga 
xos yana bir xususiyati oxirat to‘g‘risvdagi tasavvurning paydo bo‘lishi va 
unga ishonishdir. Ammo bu davrda bunday tasavvurlar hali to‘la 
shakllanmagan edi. Ular keyingi davrlarda rivojlangan. Bu davrda qurbonlik 
kilish keng rasm bo‘lib hatto majburiy marosimlardan biri hisoblanar edi. 
Xudolar yo‘lida meva-cheva, noz-ne’matlardan tortib, uy hayvonlarining 
barcha turlarigacha, qadim zamonlarda esa hatto odamlar ham qurbon qilinar 
edi. 
#15Vijdon erkinligi – ijtimoiy-falsafiy tushuncha; har kimning oʻz eʼtiqodiga 
koʻra, mazkur jamiyatda mavjud ijtimoiy meʼyorlarni buzmagan holda 
vijdoni buyurgani boʻyicha yashash, ishlash imkoniyati. Bunda dinga 
munosabat masalaning bir tomoni hisoblanadi. Siyosiy jihatdan Vijdon 
erkinligiga demokratiya koʻrinishlaridan biri sifatida qaraladi. Yuridik nuqtai 
nazardan Vijdon erkinligi insonning asosiy shaxsiy huquqlari sirasiga kiradi 
va demokratik erkinliklardan biri hisoblanadi. Oʻzbekistonda u Oʻzbekiston 
Respublikasi Konstitutsiyasida, “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar 
toʻgʻrisida”gi qonunda (1991 yil 14 iyunda qabul qilingan, 1998 yil 1 mayda 
yangi tahriri tasdiqlangan) nazarda tutilgan. Konstitutsiyaga koʻra, “hamma 
uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga eʼtiqod 
qilish yoki hech qaysi dinga eʼtiqod qilmaslik huquqiga ega” (31-modda). 
Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi boʻyicha, diniy qarashlarni 
majburan singdirishga yoʻl qoʻyilmaydi. Ayni vaqtda yangi tahrirdagi 
“Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar toʻgʻrisida”gi qonunga koʻra, dinga 
munosabatidan qatʼi nazar fuqarolarning tengligi taʼminlanadi (4-modda). 
Ushbu qonunda taʼkidlanishicha, hech bir dinga yoki diniy eʼtiqodga 
boshqalariga nisbatan biron-bir imtiyoz yoki cheklashlar belgilanishiga yoʻl 
qoʻyilmaydi. Qonun muayyan yoshga yetgan fuqarolarning oʻz diniy 
ehtiyojlarini qondirish uchun diniy tashkilot tuzish, oliy va oʻrta diniy oʻquv 

---

9 
yurtlarida taʼlim olish tartib-qoidalarini ham belgilab bergan. Ayni vaqtda 
dindan davlat va Konstitutsiyaga qarshi targʻibot olib borishda, millatlararo 
adovat uygʻotishda, vaziyatni beqarorlashtiruvchi uydirmalarni tarqatishda, 
aholi oʻrtasida vahima chiqarishda hamda davlat, jamiyat va shaxsga qarshi 
qaratilgan boshqa gʻarazli maqsadlarda foydalanishga yoʻl qoʻyilmaydi (5-
modda). 
#16sekularizatsiya bu narsa yoki kimdir o’z diniy xususiyatidan voz kechib, 
dunyoviy narsaga aylanish jarayonidir. Shu tarzda, din bilan bog’liq bo’lgan 
belgilar, ta’sirlar yoki xatti-harakatlar chetga surilib, diniy haqiqatdan ajralib 
chiqadi.Dunyoviy – lotin tilidan olingan atama saekulare, bu “dunyo” degan 
ma’noni anglatadi. U hislar va aql orqali anglash mumkin bo’lgan narsalarni 
nazarda tutgan; Shunday qilib, bu diniy e’tiqod bilan ajralib turadigan 
dunyoning tasavvurlari bilan aniq farqni o’rnatdi.Bugungi kunda 
sekulyarizatsiya tushunchasi bir nechta turli sohalarda qo’llanilmoqda; 
masalan, siyosatda u davlat va cherkov o’rtasidagi ittifoqning tugashini 
tushuntiradi va tavsiflaydi. Xuddi shu narsa jamiyat bilan ham sodir bo’ladi, 
chunki bu din eng muhim omil bo’lgan kontekstdan din faqat individual 
yashaydigan ikkinchisiga o’tdi. 
#17Psixologiyada nutq fikr yuritish faoliyatining vositasi deb yuritiladi. 
Odatda nutq tafakkur jarayonida hukmlar, xulosa chiqarish va tushunchalar 
shaklida ifodalanib keladi. Shuning uchun hukm, xulosa chiqarish va 
tushunchalar tafakkurning spetsifik shakllari deb ataladi.Tafakkur 
shakliTushunchaJuz’iy,Taxminiy,Shartli,Tasdiqlovchi 
Yakka, 
konkret, 
umumiy, abstrakt, xususiy, to’planmaInduktiv, deduktiv, analitik Narsa va 
hodisalarda, voqelikda haqiqatdan o’zaro bog’liq bo’lgan belgilar (alomatlar) 
hukmlarda ham bog’liq ravishda ko’rsatib berilsa yoki voqelikda bir-biridan 
ajratilgan narsa (tomon) hukmlarda ham ajratib ko’rsatilsa — bu chin hukm 
deb ataladi. Masalan, «Metallar — elektr tokini o’tkazuvchidir», «Metallar 
qizdirilgandan kengayadi», degan chin hukmlardir. Chunki elektr tokini 
o’tkazish, qizdirilganda kengayish metallarga xos xususiyatlardir, bu hukmda 
u yoki bu holat faqat tasdiqlanib aytilayotir.Narsa va hodisalarning belgi va 
xususiyatlari haqida tasdiqlab yoki inkor qilib aytilgan fikr hukm deb atalad 
#18Islom dinining vujudga kelishi va falsafiy ta’limoti. Islom dini yuzaga 
kelishi jihatidan jahon dinlari ichida uchinchi o‘rinda turadi. Islom dini Yaqin 
va O‘rta Sharq, Shimoliy Afrika, Janubiy – Sharqiy Osiyo, Kavkaz xalqlari 
tarixida nihoyatda muhim o‘rin tutadi va ayni vaqtda ularning ijtimoiy – 

---

10 
siyosiy va madaniy hayotiga katta ta’sir o‘tkazib kelmoqda. Islom dini 
milodiy VII asrning boshlarida Arabiston yarim orolida vujudga kelgan. 
Arabistonning qulay geografik hududi G‘arb va Sharq davlatlarini bog‘lovchi 
karvon yo‘llari o‘tgan va uchta qit’ani tutashtirib turishi sababli, savdo-sotiq 
va hunarmandchilik qadimdan rivojlangan. Iqtisodiy rivojlanish darajasi 
yarim orolning turli hududlarida turlicha bo‘lgan. Uning bepoyon cho‘llarida 
yashagan ko‘chmanchi arablar chorvachilik bilan shug‘ullangan. Yarim 
orolning shimoliy qismida Vizantiya va Mesopotamiya kabi qadimgi madaniy 
markazlarning ta’siri kuchli bo‘lgan. Milodiy I asrda Arabistonning janubi – 
g‘arbiy qismida shahar – davlatlar vujudga kelib, IV–VI asrlarda bu erda 
Makka, yasrib, Toif kabi yirik shaharlar vujudga keladi. Mintaqadagi 
iqtisodiy jonlanish natijasida ko‘chmanchi chorvador qabilalarda urug‘–
qabilaviy munosabatlarning emirilishi va davlat uyushmalarining paydo 
bo‘lish jarayoni kuchaydi. Islom dini tarqoq qabilalarni birlashtiruvchi 
mafkura sifatida tarix sahnasiga chiqdi. 
#19Hadis (arab. — xabar, gap, yangilik) — Muhammad (sav) aytgan soʻzlari, 
qilgan ishlari, iqrorlari toʻgʻrisidagi rivoyat. Islom dinida Qurʻon 
karimdandan keyin ikkinchi manba hisoblanadi. Hadis 2 qismdan iborat 
boʻladi: matn va isnod. Hadis 2 turga — Hadisi qudsiy (maʼnosi Alloh 
taoloniki, aytilishi rasululloh tomonidan boʻlgan hadislarlar) va Hadisi 
nabaviyga boʻlinadi. Hadislar eʼtiborga olinishi jihatidan 3 qismga boʻlinadi: 
1) sahih (ishonchli); 2) hasan (yaxshi); 3) zaif.Qurʼonda barcha huquqiy va 
axloqiy masalalar umumiy tarzda bayon etilgan. Ularga aniqlik kiritish va 
izohlash uchun Muhammad (sav) oʻz H.larini aytardi. Bu hadislarni 
paygʻambarlarning safdoshlari yodda saqlashga harakat qilardi. Paygʻambar 
vafotidan soʻng Hadislarni naql qilish odat tusiga kirdi. Shu munosabat bilan 
bir guruh musulmonlar uni yozma shaklda toʻplay boshladilar. Birinchi hadis 
kitobini Ibn Shihob az-Zuhriy yozdi. Undan keyin birin-ketin hadis 
toʻplamlari tasnif etila boshladi. Lekin bu toʻplamlar muayyan tartibga 
solinmagan, boblarga ajratilmagan boʻlib, ularda paygʻambar hadislari bilan 
sahobalar va tobeʼinlarning fatvolari chalkashtirib yuborilgan edi.Misol:Abu 
Hurayradan rivoyat qilinadi: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam 
aytdilar:“Jannatga kiradigan birinchi guruh (boshqa bir rivoyatda: 
“Ummatimning bir guruhi”, deyilgan) badr kechasidagi to‘lin oy yanglig‘ 
bo‘ladi. So‘ng ulardan keyingilari osmonda nur sochib turgan charaqlagan 
yulduz kabi bo‘ladi. (Yana bir rivoyatda: “So‘ng bundan keyin darajalar 
bo‘ladi”, deyilgan.) Ular u yerda bavl qilmaydilar, axlat chiqarmaydilar, 
tuflamaydilar, burun qoqmaydilar. 

---

11 
#20Tasavvuf, sufiylik — islomda insonni ruhiy va axloqiy jihatdan komillik 
sari yoʻllovchi taʼlimot. Tasavvuf soʻzining oʻzagi va mazmuni haqida 
olimlar turli fikr va taxminlar bildirishgan. Ular ichida Ibn Xaldunning fikri 
haqiqatga yaqin deb eʼtirof etilgan. U “Muqaddima” asarida tasavvuf “suvf” 
— “jun”, “poʻstin” soʻzidan olingan boʻlishi kerak, zero qadimdan tarkidunyo 
qilgan zohidlar jundan toʻqilgan kiyim yoki poʻstin kiyib yurishni odat 
qilganlar, bu bilan ular bashang kiyinib yuruvchi axli dunyolardan farqli 
hayot tarzini oʻzlarida namoyon etganlar, deydi. Tasavvuf va “sufiy” soʻzlari 
9-asrning boshlarida yashagan Abu Hoshim Sufiydan boshlab joriy etilgan. 
Undan oldingi davrlarda bu atama oʻrnida “zuhd” (“zohidlik”, 
“tarkidunyochilik”), “taqvodorlik”, “parhezkorlik” kabi soʻzlar ishlatilgan. 
Ibn Xaldunning fikriga koʻra, sahobalar, tobeinlar va ulardan keyingi asr 
kishilarida hidoyat, ibodat, taqvo va zohidlik kabi his-tuygʻular mujassam 
boʻlgan. Lekin hijratning 2 asri va undan keyingi davrga kelib, odamlarning 
koʻpchiligida mazkur xususiyatlar oʻrnida dunyoparastlik, din ishlariga 
beparvolik, kibr va riyokorlik kabi salbiy xususiyatlar paydo boʻla 
boshlagandan keyin obidlik va zohidlikni ixtiyor qilgan bir guruh kishilar 
tasavvuf va sufiylik nomi bilan ajralib chiqqanlar. Tasavvuf turlicha talqin 
qilingan. Masalan, Maʼruf al Karxiy (815 y) fikricha, “tasavvuf — haqiqat 
sari intilish, odamlardan tamagirlik qilmaslik va faqirlikni ixtiyor etishdir”. 
Zunnun al Misriy (859 y) “Sufiy boylik istab oʻzini charchatmas va yoʻqotgan 
boyligiga achinib, bezovta boʻlmas”, desa, Junayd al Bagʻdodiy (909 y) 
“tasavvuf — qalbni sof tutmoq, tugʻma zaiflik va noxush axloqlardan forigʻ 
boʻlib, hayvoniy va nafsoniy tuygʻular ustidan gʻalaba qilmoq”, deb taʼrif 
bergan. Yana u “tasavvuf bir uy boʻlsa, shariat unga kiradigan eshikdir”, 
degan. Soʻfi Olloyor bu taʼrifni quvvatlab”Shariatsiz kishi uchib havogʻa 
Koʻngil berma aningdek xudnamogʻa” deb yozadi. 
#21Hukmlar o`rtasidagi munosabatlarMantiq fanining o’rganish ob’ektini 
tafakkur shakllari tashkil etishi yuqorida aytib o’tildi. Hissiy bilishdan farqli 
ravishda tafakkurda narsa va hodisalar mohiyati, ularning umumiy, muhim 
xususiyatlari, ular o’rtasidagi ichki, zaruriy aloqalar, ya’ni qonuniy 
bog’lanishlar aks ettirilishi yuqoridagi mavzuda bayon qilib o’tildi.Tafakkur 
shakli fikrning mazmunini tashkil etuvchi elementlarning bog’lanish usuli, 
uning tuzilishidir. Tushuncha, hukm va xulosa chiqarish tafakkurning 
universal 
shakllari 
bo’lib, 
uning 
asosiy 
tarkibiy 
elementlari 
hisoblanadi.Tushuncha – bu predmetlarning zaruriy, muhim belgilarini aks 
ettiruvchi tafakkur shaklidir. Mantiqda predmet tafakkur predmeti sifatida 

---

12 
nazarda tutiladi. Unga buyumlar (kitob, qalam), buyumlarning xossalari 
(issiq, sovuq), buyumlar munosabati (yaqin, uzoq), jarayonlar (o’qimoq, 
yozmoq) kiradi. Fikr predmetida nafaqat real mavjud bo’lgan buyumlar, balki 
xossa va munosabat hamda inson ongidagi g’oya, nazariya kabilar ham 
tushuniladi. 
#22Jamiyat (lotincha: socium — „umumiy“) — kishilarning tarixan qaror 
topgan hamkorlik faoliyatlari majmui. Jamiyatdagi hamma narsa (moddiy va 
maʼnaviy boyliklar, insonlar hayoti uchun zarur boʻlgan shart-sharoitlarni 
yaratish va boshqalar) muayyan faoliyat jarayonida amalga oshadi. Insonlar 
faoliyati va ular oʻrtasidagi ijtimoiy munosabatlar Jamiyatning asosiy 
mazmunini tashkil etadi. Bular ishlab chiqarish, oilaviy, siyosiy, huquqiy, 
axloqiy, diniy, estetik faoliyatlari va ularga moye keluvchi munosabatlardir. 
Jamiyat moddiy ishlab chiqarishsiz boʻlmaydi. Unda insonlarning oziq-ovqat, 
kiyim-kechak, uy-joy va boshqaga boʻlgan ehtiyojlari qondiriladi. Jamiyatda 
jamiyatning tabiat bilan oʻzaro taʼsiri namoyon boʻladi. Odamlar oʻzining 
moddiy ishlab chiqarish faoliyatida irodasi va ongiga bogʻliq boʻlmagan 
holda ishlab chiqarish munosabatlariga kirishadi. Jamiyat taraqqiyoti tabiiy-
tarixiy, qonuniy jarayondir. 
#23Islomda ilk davrdan paydo boʻlgan eng birinchi yirik muammo — oliy 
hokimiyatni egallashga paygʻambardan keyin kim haqliroq, degan masala 
boʻldi. Ali tarafdorlari „shia“ nomini olib, Islomda birinchi boʻlinishni 
boshlab berdilar. Uchinchi xalifa Usmon aynan shu boʻlinishning qurboni 
sifatida jon taslim qildi. Ikki taraf — sunniylik va shialik oʻrtasidagi kurash 
asnosida xorijiylar deb atalgan uchinchi yoʻnalish ham paydo boʻldi. Ammo 
Islom tarixi uzra sunniylik(90 %dan ziyod) asosiy yoʻnalish boʻlib keldi. 
Oʻrta asrlarda hukmronlik qilgan abbosiylar, saljuqiylar, ayyubiylar, 
mamluklar, usmonli turklar, temuriylar sulolalari sunniylikda edilar. Hozirgi 
kunda ham sunniylar musulmonlarning mutlaq koʻpchiligi (93 %)ni tashkil 
etadi. Birdan-bir davlat — Eronda shialik rasmiy diniy yoʻnalish sifatida 
qabul qilingan. Iroq, Livan, Shimoliy Yaman, Ozarbayjon va Afgʻonistonda 
shialarning yirik jamoalari mavjud. Ummon va Shimoliy Afrikada 
xorijiylarning baʼzi toifalari saqlanib qolgan.Musulmon huquqshunosligi — 
fiqhda 4 sunniy (hanafiylik, shofiʼiylik, molikiylik, hanbaliylik) va 1 shia 
(jafariylik) mazhablari shakllangan. Mazhablar diniy firqalardan farq qiladi. 
Firqalar, asosan, geografik va iqlimiy omillar hamda Islomni qabul qilgan 
xalqlarning oldingi madaniyati, anʼanalari va diniy tasavvurlari taʼsirida 

---

13 
vujudga kelgan. Ularning aksariyati shia yoʻnalishiga mansub boʻlib, eng 
yiriklari — imomiylar, ismoiliylar va zaydiylardir. 
#24Sivilizatsiya (lot. Cuvilis) – fuqarolikka, davlatga taalluqli, tamaddun— 
1) keng maʼnoda — ongli mavjudotlar mavjudligining har qan-day shakli; 2) 
madaniyat soʻzining si-nonimi. Bu termin koʻpincha moddiy madaniyat 
maʼnosida xam qoʻllaniladi; 3) madaniyatning zamon va makonda 
chegaralangan tarixiy tipi (Misr S.si, Mesopotamiya S.si va boshqalar); 4) 
yovvoyilik va vahshiylikdj keyingi ijtimoiy taraqqiyot bosqichi. “S.” 
Tushunchasi 18-asrda “madaniyat” tushunchasi bilan uzviy bogʻliq ravishda 
paydo boʻlgan. Fransuz fay-lasuf maʼrifatparvarlari akd va adolatga 
asoslangan jamiyatni S.lashgan jamiyat deb bilganlar. Koʻpchilik faylasuflar 
“S.” Deganda jamiyatning moddiy-texnika yutuqlarini, “madaniyat” deganda 
esa fakat uning maʼnaviy qad-riyatlarini tushunishgan. Ulardan ayrimlari bu 
tushunchalarni bir-biriga qarama-qarshi qoʻyganlar. Chunonchi, O. Shpengler 
fikricha, “S.” Har qanday madaniyat taraqqiyotining muayyan tugal 
boskichini bildiradi. S.ni bunday davr tanazzuli sifatida tushunish 
madaniyatning bir butunligi va tabiiyligiga ziddir. 
#25Estetikaning asosiy kategoriyalari 4 ta. 
Gozallik kategoriyasi. 
Ulugvorlik kategoriyasi. 
Kulgulilik kategoriyasi. 
Fojeaviylik kafedrasi. 
Go’zallik – bu asosiy estetik qadriyat bo’lib, uni idrok etish qobiliyati esa 
estetik sub’ektning asosiy qismidir. Bu xususiyat estetik ong va uning 
qismlariga ham taalluqlidir. Estetik his – tuyg’u, eng avvalo, go’zallikni his 
etish jarayonini anglatadi. 
Ulugvorlik – sossiz buyuk, salmogi boyicha ulkan narsalar. Ulugvorlik – 
estetik va ahloqiy sifatlar kasb etib, amaliyotda ko’ qollaniladigan estetik 
tushunchadir. Ulugvorlik kolami gozallik kolamidek cheksizdir. 
Fojeaviylik – hayotda ogir baxtsiz, kopincha olim bilan tugaydigan 
xodisalarni ifoda etadi. Aristotelg’ oz davridayoq fojeaviylik kop kishilarda 
achinish ruhini uyg`otadi, ularni dahshatga soladi va KATARSIS (ruhiy 
musoffolik) bilan tugaydi 
Kulgulilik – fojeaviylikdan farq qilib insonlardag nomunosib xarakatlar, 
qusurlar shuningdek kishilarning ijtimoiy hayoti va turmushdagi salbiy 
holatlar ustidan kuladi. 

---

14 
#27Islomda ekologiya masalalari Alloh taolo bu dunyoni cheksiz 
hikmatlarga to‘la holda yaratgan. Atrofimizni o‘rab turgan barcha narsalar, 
go‘zal tabiat chin mo‘minlar uchun katta ibrat va Allohning qudratiga 
misoldir. Har kuni umr daftarimizdan yangi bir sahifa ochilgani kabi 
atrofimizdagi olamning ham surati har kuni yangilanadi va eng qizig‘i 
shundaki bu yangilanishlar aslo bir-birini takrorlamaydi. Kecha va kunduz 
doim almashib turadi. Biri uzaysa, ikkinchisi qisqaradi. Biz ularni 
boshimizdan o‘tkazib, umrimizning hisobini shu kecha va kunduzlar bilan 
o‘lchaymiz. Shu almashish jarayonida fasllar ham yangilanadi. Qish faslida 
go‘yo oppoq kafanga o‘rangandek qor ostida yotgan o‘lik yerni bahor faslida 
Alloh taolo qayta tiriltiradi. Agar Alloh kecha va kunduzni aylantirmasa, 
osmondan suvlarni tushirib yerni tiriltirmasa, yer yuzida hayot bo‘lishi 
mumkin emas. Shuning uchun har bir musulmon atrofga ibrat nazari bilan 
qaramog‘i va tabiatga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo‘lmog‘i lozim.
Alloh taolo Qur’oni karimning «Abasa» surasi 24-32-oyatlarida shunday 
marhamat qiladi: «Endi inson o‘zining taomiga (ibrat ko‘zi bilan) boqsin! Biz 
(osmondan) suvni mo‘l yog‘dirdik. So‘ngra Biz unda donlarni undirdik, uzum 
va ko‘katlarni, zaytun va xurmolarni, qalin daraxtzor bog‘larni mevayu 
giyohlarni ham. Bular sizlar uchun va chorva hayvonlaringiz uchun 
manfaatdir» 
#28Dizaynning estetik xususiyatlari. Italyanchada loyiha, rasm ma'nolarini 
anglatuvchi disegno so‘zi o‘rta asrlarda inson tabi- atida mavjud bo'lgan 
ijodkorlik xususiyatlarini ham ifodalagan. Ammo, «ingliz tilidagi design so‘zi 
birinchi marta 1919-yil ing- liz rassomi Djozef Sinelo tomonidan sanoatda 
ishlab chiqarilgan narsalar namunasiga nisbatan qo'llanilgan. Bunda u aniqroq 
ifo- dalash uchun industrial so‘zini kiritib «industrial design» sano- atga, 
uning taraqqiy etgan mashina texnikasi va seriyali ishlab chiqarishga 
yo‘naltirilgan yangi badiiy predmetli ijod sohasini anglatuvchi so‘z 
birikmasini qo‘llaydi. Vaqt o‘tishi bilan bu ter- min xalqaro ahamiyatga ega 
bo‘lib bordi»'. 
#29Farzand kichik paytida ota-ona unga qo‘l-qanot bo‘ldilar. Yemadilar, 
yedirdilar. Kiymadilar, kiydirdilar. Kenglik-tanglik, bor-yo’q, issiq-sovuq 
demadilar. Xizmatdan qochmadilar.Ota-onaning duoyibadi – yoydan uchgan 
o‘q, orqaga qaytmaydi. Nishonga tegadi. Vayron qiladi...Ota-onasi rozi 
bo‘lgan farzanddan Alloh ham rozi bo‘ladi. Ota-ona kechirmagan farzandni 
Alloh g‘azabiga oladi.Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam bir hadisi 
shariflarida shunday dedilar:«Jannat – onalar oyog‘i ostidadir». 

---

15 
#30Mutaassiblik turlaridan yana biri diniy mutaassiblikdir. Diniy 
mutaassiblik deganda ma’lum bir dinda asos bo‘lgan, ushbu din vakillari amal 
qiladigan ta’limot va qoidalarga qarshi chiqish, diniy tushunchalarni shariat 
ko‘rsatmalariga zid ravishda o‘zicha talqin qilib, boshqalarni unga 
ergashishga chorlash nazarda tutiladi. Diniy mutaassiblikning eng katta 
xatarlaridan biri dinlararo muloqotga rahna solishdir. Ushbu illat aksar 
hollarda islom dini bilan bog‘liq hodisa sifatida ko‘zga tashlanadi. Ammo bu 
harakat muayyan ma’noda barcha din va konfessiyalarga e’tiqod qiluvchilar 
orasida uchraydi.Diniy mutaassiblik ikki ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. 
Birinchisi, boshqa dinlarga nisbatan mutaassiblik. Ikkinchisi, dinda 
mutaassibona 
harakat 
qilishdir.Bu 
hadisning 
majoziy 
ma’nosi. 
Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam ma’noni ummatga ramzli, qisqa, 
badiiy va go‘zal bir tarzda yetkazmoqdalarki, aqli bor odam buni 
anglaydi.Oyoqdan murod – onaning roziligi, jannatdan murod – Allohning 
roziligidir.Boshqacharoq aytganda «Onaning rizoligini olsang, Allohning 
rizoligi (jannat)ga yetgan bo‘lasan!»Jannatga kirishga loyiq bo‘lish uchun 
ota-ona roziligini olish zarur. Ularni xushnud va xursand qilish zarur. 
#31Darhaqiqat, hozirgi kunga kelib diniy-ekstremistik tashkilotlar keng 
tarmoqli tizimga aylanib ulgurdi. Bu chuqur oʻylangan strategiyaning bir 
qismidir. 
Avvalo, barcha ekstremistik tashkilotlar bir tadqiqot markazi, taʼbir joiz 
boʻlsa, “gʻoyaviy laboratoriya”lar mahsuli ekanini alohida qayd etishimiz 
lozim. Shu oʻrinda, diniy-ekstremistik oqimlarni bajaradigan funktsiyalariga 
koʻra shartli ravishda 3 guruhga boʻlishimiz mumkin. Birinchi guruhga 
kiruvchi tashkilotlarning asosiy vazifasi odamlarni goʻyoki “islomlashtirish”, 
“taqvoga chaqirish”dan iborat. Bunday guruhlar qatoriga “Tabligʻchilar” 
harakatini kiritish mumkin.Ikkinchi guruh tashkilotlari esa aholiga 
mutaassiblik gʻoyalarini singdirish, ulardan muayyan gʻoya va rahnamoga 
ogʻishmay, soʻzsiz ergashadigan “kadr”larni tayyorlash bilan shugʻullanadi. 
Bunday 
guruhlar 
qatoriga “Hizbut-tahrir” kabi diniy-ekstremistik 
tashkilotlarni kiritish mumkin. Uchinchi guruhga mansub harakatlar esa 
hech qanday asossiz musulmon diyorlarni “kufr diyori” deb eʼlon qilib, u 
yerdagilarni “hijrat” qilishga undash orqali turli nizo va fitna oʻchoqlariga 
jalb qilish, qoʻlga qurol olib tinch aholi vakillari va boshqa din vakillarini 
qirish orqali mintaqada urush olovini yoqish, jihod tushunchasini notoʻgʻri 
talqin qilish orqali yoshlarni qotilliklar qilishga chorlash bilan 
shugʻullanadilar. 

---

16 
#32Mutaassiblik va aqidaparastlik ruhidagi maʼlumotlarni bilib-bilmay 
yuklab olish, saqlash yoki uni boshqa shaxslarga tarqatish esa Oʻzbekiston 
Respublikasi Maʼmuriy javobgarlik toʻgʻrisidagi Kodeksining 1842-
moddasiga muvofiq, shuningdek Jinoyat Kodeksining 2441-moddasiga koʻra 
“Diniy-ekstremizm, separatizm va aqidaparastlik gʻoyalari bilan yoʻgʻrilgan, 
qirgʻin solishga yoki fuqarolarni zoʻrlik bilan koʻchirib yuborishga daʼvat 
etadigan yoxud aholi orasida vahima chiqarishga qaratilgan materiallarni 
tayyorlash yoki ularni tarqatish maqsadida saqlash, shuningdek, diniy-
ekstremistik, terrorchilik tashkilotlarining atributlarini yoki ramziy belgilarini 
tarqatish yoxud namoyish etish maqsadida tayyorlash, saqlash” eng kam ish 
haqining uch yuz baravaridan toʻrt yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki 
olti oygacha qamoq yoki uch yildan besh yilgacha ozodlikni cheklash yoki 
uch yildan besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanishi belgilab 
qoʻyilgan; 
#33Tsivilizatsiya dastlab aqlga va adolatga asoslangan progress-ni 
yovvoyilikka qarama-qarshi qo’yuvchi tushuncha sifatida paydo bo’lgan. 
Ijtimoiy taraqqiyotning ilk bosqichlarida inson o’zi yashagan jamoa (urug’ 
yoki qabila) bilan chambarchas bog’liq bo’lib, o’zini ana shu jamoaning bir 
qismi deb hisoblardi. Ushbu jamoaning taraqqiyot etishi uning ham 
rivojlanishiga olib kelardi. Bunday sharoitda jamiyat ijtimoiy va madaniy 
aspektlari bir-biridan ayri qo’yilmasdi: ijtimoiy hayot ma‘lum madaniyatning 
ham hayotini anglatar, jamiyatda erishil-gan muvaffaqqiyatlar madaniyat 
yutuqlari hisoblanardi. Љa-dimgi jamoaning ongi kishilar moddiy faoliyatiga 
bog’liq bo’lgani kabi jamiyatning madaniy turmushi ijtimoiy hayotga singib 
ketgandi. 
#34Insoniyatni orab torgan muxitning targibiy qismi bolgan odamzodning 
yaratuvchilik qobiliyatini koz-koz qiladigan eng buyuk ne’matlar orasida 
madaniyat asosiy orinlardan birini egallaydi. Unda odamzodning iktidori, 
saloxiyati va qobiliyati ozligini namoyon qiladi. Goxida olimlar, 
mutaxassislar ortasida «Odamzod madaniyatni yaratishga kancha kop e’tibor 
qaratgan bolsa, madaniyat ham odamzodni shuncha kop tarbiyalagan», degan 
fikrlarni ham eshitish mumkin.Keyingi yillarda madaniyat tushunchasi bilan 
birga, «Sivilizatsiya» atamasi ham tez-tez eshitiladigan bolib qoldi. Muayyan 
xalq, xudud yoki davlatning taraqqiyot bosqichlari, ularga xos madaniy 
rivojlanish togrisida gap ketganida, olim va mutaxassislar ana shu atamadan 
foydalanmokda. Bu esa oz-ozidan «Хush, madaniyat nima? Sivilizatsiya-

---

17 
chi?» kabi savollarga javob berishni taqozo etadi. Madaniyat kopqirrali 
ijtimoiy-tarixiy hodisa bolib, insoniyat ma’naviyati yoqsalib borgani sayin 
mazkur tushunchaning mazmuni tobora boyib boradi. Madaniyat inson 
tomonidan yaratilgan sun’iy olamdir yoki ikkinchi tabiatdir, degan qarashlar 
ham yo`q emas. Bunda odam zotining yaratuvchilik qobiliyati, iktidori va shu 
asosdagi faoliyati hamda ularning natijalari nazarda tutiladi. 
#35Estetik did estetik ongning muhim tarkibiy qismlardan biri boʻlib, his-
tuygʻu va tafakkur birligi, inson oʻzligini ifodalovchi bahodir. Bir vaqtning 
oʻzida ham bizning bahomiz, ham bizga berilgan baho boʻlib, estetika fani 
tadqiqot doirasining eng murakkab va qiziqarli muammolaridan hisoblanadi. 
Estetik didga ega boʻlgan inson atrof-muhitni goʻzallik va xunuklik, 
ulugʻvorlik va tubanlik, fojiaviylik va kulgililik kabi mezoniy tushunchalari 
orqali koʻzdan kechiradi. Yuksak estetik didga ega boʻlishi oʻzinigina emas, 
atrofdagilarga ijobiy taʼsir koʻrsatadi… Bu qobiliyat tabiiy-tugʻmalikka borib 
taqalsa-da, ammo oʻzini asosan tarbiya, ijtimoiy munosabatlar orqali 
roʻyobga chiqaradi. Estetik did ham aqliy (fahm), ham axloqiy (farosat), ham 
hissiy tarbiya uygʻunlashgan umumiylikdan iboratdir. 
#37Hayotning ma’nosi yoki savolga javob: “Hayotning ma’nosi nima?”, 
umuman yashash yoki mavjudlik ahamiyatiga taalluqlidir. Boshqa ko’plab 
savollarga quyidagilar kiradi: “Biz nima uchun bu erdamiz?” , “Hayot 
nimadan iborat?” yoki “Mavjudlikdan maqsad nima?” Bu savollarga turli xil 
madaniy va mafkuraviy kelib chiqishidan ko’plab javoblar taklif qilingan. 
Hayotning ma’nosini izlash tarix davomida juda ko’p falsafiy, ilmiy, teologik 
va metafizik mish -mishlarni keltirib chiqardi. Turli odamlar va madaniyatlar 
bu savolga javob berish uchun turli xil narsalarga ishonishadi. Umuman 
olganda bizning koinotagi axamiyatimiz nimada, yoki shunchaki hayot 
ma’nosizmi?Biz qayerdan kelganmiz? Biz nimamiz? Biz qayoqqa 
ketyapmiz? 
#38Hayotning mazmuni, biz tushunganimizdek, borliq, ijtimoiy aloqalar, ong 
va baxt haqidagi falsafiy va diniy tafakkur va ilmiy izlanishlJismoniy 
oqibatlar orqali sub'ekt xohlagan o'zgarishlarga erishishga qaratilgan o'limga 
olib kelmaydigan qasddan o'ziga zarar etkazish (o'z-o'zini zaharlash). JSST 
(1982) ta'rifiga ko'ra, o'z joniga qasd qilishga urinishning sinonimi. O'limga 
olib kelmaydigan butun sinfni birlashtiradi ....O’z joniga qasd qilish (o’z 
joniga qasd qilish)Jismoniy oqibatlar orqali sub'ekt xohlagan o'zgarishlarga 
erishishga qaratilgan o'limga olib kelmaydigan qasddan o'ziga zarar etkazish 

---

18 
(o'z-o'zini zaharlash). JSST (1982) ta'rifiga ko'ra, o'z joniga qasd qilishga 
urinishning sinonimi. O'limga olib kelmaydigan butun sinfni birlashtiradi ...... 
#39Esxatologiya (yun. ἔσχατον, esxaton — „oxir“, λόγος, logos — „gap“, 
„hikoya“) deb odamzot, tamaddun yoki olam yakuni (oxir zamon) mavzusiga 
bagʻishlangan teologiya, fizika, falsafa va futurologiya sohalariga 
aytiladi.[1]Esxatologiya (yun. — soʻnggi va ... logiya) — olam va 
insoniyatning soʻnggi taqdiri, oxirat haqidagi diniy taʼlimot. Dunyoning 
paydo boʻlishi va halokati, tabiatdagi kuchlarning yashirin kurashi haqidagi 
qadimiy tasavvurlardan kelib chiqqan. E. Gʻoyalari xristianlik va iudaizmda 
keng rivojlangan. Islomda esxatologik taʼlimot qiyomat tushunchasida ilgari 
surilgan. 
#40Dialektik mantiq Hegel va marksistik an’analar doirasida ishlab chiqilgan 
fikr qonunlari tizimidir, bu qonunlarni to’ldirishga yoki almashtirishga 
intiladi. Rasmiy mantiq. O’rtasidagi munosabatlarning aniq tabiati dialektik 
va rasmiy mantiq Sovet Ittifoqi va Xitoyda qizg’in muhokama 
qilindi.An’anaviy mantiqning mavhum formalizmidan farqli o’laroq, 
marksistik ma’noda dialektik mantiq harakat va o’zgarish mantig’i sifatida 
ishlab chiqilgan va aniq shakllarni o’rganish uchun ishlatilgan. Uning 
tarafdorlari buni ob’ektiv, moddiy dunyoga asoslanib mantiqqa materialistik 
yondashish deb da’vo qiladilar.[1]Stalin uning da’vosida “Marksizm va 
tilshunoslik muammolari”rasmiy mantiq uchun sinf mazmuni yo’qligi va u 
qabul qilinadigan neytral fan. Bu ikkita mantiq emas, balki faqat rasmiy 
mantiq borligini ta’kidlashga olib keldi. Analogiya boshlang’ich va yuqori 
matematikaning aloqasi edi. Dialektik mantiq shuning uchun rasmiy 
mantiqdan farqli o’rganish sohasi bilan bog’liq edi.[2]Dialektiklar o’rtasida 
asosiy kelishuv – bu dialektikani buzmasligi ziddiyat qonuni rasmiy mantiq, 
garchi a yaratishga urinishlar qilingan bo’lsa ham parakonsistent 
mantiq.[3]Ba’zi sovet faylasuflari materialistik dialektikani Bertran 
Rasselning matematik mantig’ida ko’rish mumkin deb ta’kidladilar; ammo, 
bu 
tomonidan 
tanqid 
qilindi 
Deborin 
panorizm 
sifatida 
deborinistlar.[4]Entsiklopediya site:ewikiuz.top 
#41 
Dinimiz Islom ta’limotida oilaviy hayot muqaddas narsa hisoblanadi. Chunki, 
oila jamiyat binosining g‘ishti, bir bo‘lagidir. Agar binoning g‘ishtlari 
sog‘lom bo‘lsa, bino ham mustahkam bo‘ladi, aks holda bunday bino 
yemirilish va qulash xavfi ostida qoladi. Aynan shuning uchun dinimizda oila 

---

19 
masalasiga benihoya jiddiy e’tibor qaratiladi, uning mustahkamligi, er-xotin 
o‘rtasidagi mehr-muhabbat davomiyligini ta’minlash uchun dinimiz Islom 
o‘ziga xos qonun-qoidalarni joriy qilib qo‘ygan. Oilaviy hayotning asosiy 
tashkilotchilari va a’zolari bo‘lmish er va xotinning har biriga o‘ziga xos 
burch va vazifalarni yuklagan, bir-birlariga nisbatan haq va huquqlarni 
belgilab bergan. Agar er va xotin mazkur qoidalarga amal qilishsa, bir-
birlariga nisbatan zimmalaridagi burch va mas’uliyatlarini his qilib, 
sidqidildan ado etishsa, bunday oila baxt va saodat qasriga aylanadi. Bunday 
namunaviy oilada tug‘ilgan farzandlar ham go‘zal tarbiya topadilar va 
kelajakda ulardan jamiyatga foydasi tegadigan buyuk insonlar yetishib 
chiqadi. Bordiyu, oila boshliqlari ya’ni er va xotin bir-birlarining haq-
huquqlarini tanimasalar, balki, ularni poymol qilsalar, tabiiyki, unday oilada 
tinchlik va xotirjamlik bo‘lmaydi, o‘zaro mehr-muhabbat zavol topadi va oila 
parokanda bo‘lish va parchalanish xavfi ostida qoladi. 
#42 
Etika (yun. Yegpoz — xulq, odat) — axloq va uning shaxs hamda jamiyat 
hayotidagi oʻrnini oʻrganuvchi falsafiy fan. E. Axloqshunoslikning 
falsafiynazariy muammolarini va axloqqa doir didaktikamaliy asarlarni oʻz 
ichiga oladi. U insoniyat oʻz tajribasi orqali erishgan donishmandlik 
namunalarini hikoyatlar, hikmatlar, naqllar, maqollar tarzida bayon etadi, 
kishilarga axloqning mohiyatini tushuntirib, falsafiy xulosalar chiqaradi, 
ularga axloqiy qonunqoidalarni oʻrgatadi.E.ning quyidagi mezoniy 
tushunchalari — kategoriyalari bor: fazilat va illat, yaxshilik va yomonlik, 
halollik, rostgoʻylik, kamtarlik, adolat, burch, vijdon, nomus, ideal, baxt, 
hayotning maʼnosi va boshqalar Axloq inson va jamiyat hayotining barcha 
(shaxsiy, jamoaviy, kasbiy va h.k.) jabhalarini qamrab olganligi tufayli uni 
oʻrganuvchi E. Barcha fanlar bilan aloqador. Ayniqsa, uning maʼnaviyat 
tizimidagi fanlarga taʼsirikatta. E.ning estetika bilan bogʻliqligi sanʼat 
vositasida roʻy beradi; har bir sanʼat asarida axloqning dolzarb muammolari 
koʻtariladi, sanʼatkor oʻz davri axloqiy darajasini va unga munosabatini 
badiiy qiyofalar orqali bevosita yoxud bilvosita aks ettiradi. Demak, estetika 
oʻrganayotgan har bir badiiy asar ayni paytda E. Nuqtai nazaridan ham tadqiq 
etilayotgan boʻladi. 
#43.Formal mantiq. Uning ilmiy bilishdagi o`rni. 
Формал мантик фикрлар орасидаги алокадорликларни тахлил килади. 
Формал мантик аник, асосланган, зиддиятсиз, мантикий фикр юритиш 
тугрисидаги таълимот булиб хисобланади. Формал мантикнинг бу 
функцияси бизга тугри, изчил, зиддиятсиз, асосланган мантикий фикр 

---

20 
юритиш йулларини ургатади; хосил килган хулосаларимизнинг асос 
килиб олган фикрларимизга кай даражада мувофик келишини 
аниклашга ёрдам беради. Шу маънода формал мантик мантикий 
хулосаларнинг чинлигини таъминлайдиган конун-коидалар йигиндиси 
хисобланади.Формал мантик чин билимларни хосил килишнинг 
мантикий йуллари тутрисида бахс юритади. У хакикатни чин фикр 
сифатида олиб карайди ва фикрнин*’ чинлигини таъминлашнинг асосий 
талаблари: аниклик, изчиллик, зиддиятсизлик, етарли асосланганлик 
хакида маълумот беради. 
#44Tafakkur arabcha so‟z bo‟lib, fikr yuritish,o‟ylash, fikrlash kabi 
ma‟nolarni ifodalaydi. Tafakkur orqali obyektiv borliqni taniy boshlaymiz. 
Bu borada mutafakkir Alisher Navoiy shunday yozadi: Ki har ishni qildi 
odamizod, Tafakkur birla qildi oni bunyod. Ko‟rinadiki, inson tafakkuri, 
zakovati va ongi eng oliy ne‟mat hisoblanadi. Tafakkur fikrning ko‟pligi 
hisoblanar ekan, til mana shu fikrlarning voqe bo‟lishidir, ya‟ni fikr 
(tafakkur)ning ro‟yobga chiqishida til asosiy vosita bo‟lib xizmat qiladi. Til 
va tafakkur uzviy bog‟liq. Tilsiz tafakkur va tafakkursiz til mavjud 
bo‟lolmaydi (obrazli qilib aytadigan bo‟lsak, tansiz jon, jonsiz tan 
bo‟lolmaganidek). XX asrning buyuk yozuvchilaridan biri Oybek “Navoiy” 
asarida “Bir soatlik tafakkur bir yillik toatdan afzal” deydi. Buning ma‟nosi 
shuki, kishi qanchalik ko‟p o‟ylasa, fikr yuritsa, uning qiladigan amali ham, 
aytadigan so‟zi ham shunchalik go‟zal bo‟ladi, boshqalarga ibrat bo‟ladi. 
Tafakkur, jamiyat, mehnat faoliyati davomida o‟sib, rivojlanib boradi. 
Demakki, til va uning ko‟rinishi bo‟lgan nutq ham tafakkur bilan bog‟liq 
holda takomillashib boradi. 
#45Ibn Sinoning otasi Abdulloh Balx shahridan boʻlib, Somoniylar amiri Nuh 
ibn Mansur (967—997) davrida Buxoro tomoniga koʻchib, Hurmaysan 
qishlogʻiga moliya amaldori etib tayinlanadi. U Afshona qishlogʻida Sitora 
ismli qizga uylanib ikki oʻgʻil farzand koʻradi. Oʻgʻillarining kattasi Husayn 
(Ibn Sino), kenjasi Mahmud edi. Husayn 5 yoshga kirgach, Ibn Sinolar oilasi 
poytaxt — Buxoroga koʻchib keladi va uni oʻqishga beradilar. 10 yoshga 
yetar yetmas Ibn Sino Qurʼon va adab darslarini toʻla oʻzlashtiradi. Ayni 
vaqtda u hisob va aljabr bilan ham shugʻullanadi, arab tili va adabiyotini 
mukammal egallaydi. Ibn Sinoning ilm sohasidagi dastlabki ustozi Abu 
Abdulloh Notiliy edi. U el orasida hakim va faylasuf sifatida mashhur 
boʻlgani uchun otasi Ibn Sinoni unga shogirdlikka berdi. Notiliyning qoʻlida 

---

21 
olim mantiq, handasa va falakiyotni oʻrgandi va baʼzi falsafiy masalalarda 
ustozidan ham oʻzib ketdi 
Buxoriy, Imom al-Buxoriy (asl ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil 
ibn Ibrohim al Buxoriy) (810.21.7, Buxoro — 870.31.8, Samarqand 
yaqinidagi Hartang qishlogʻi) — islom olamining yirik mutafakkiri. 
Muhaddislar imomi, hadis ilmining sultoni deb ham yuritiladi.Otasi Ismoil 
oʻz davrining yetuk muhaddislaridan, Malik ibn Alasning shogirdi va 
yaqinlaridan biri boʻlib, tijorat ishlari bilan shugʻullangan. Onasi taqvodor, 
diyonatli, oqila ayol edi. Otasi vafot etgach, uning tarbiyasi volidasi 
zimmasiga tushgan. U 5-6 yoshidan islomiy ilmlarni, Muhammad (s.a.v)ning 
hadislarini oʻrganishga va yodlashga kirishadi. Taniqli muhaddislar — 
Doxiliy, Muhammad ibn Salom Poykandiy, Muhammad ibn Yusuf 
Poykandiy, Abdulloh ibn Muhammad Masnadiy va boshqalardan saboq 
olgan. Azaldan muhaddislar safarga chiqishdan oldin oʻz yurtidagi 
roviylardan birorta ham hadis qoldirmasdan yozib olgan boʻlishi va shundan 
keyingina boshqa shahar yoki mamlakatga safarga otlanishi mumkin edi. 
Pifagor (qadimgi yunoncha: Πυθαγόρας ὁ Σάμιος; taxminan miloddan 
avvalgi 580, Samos — 500, Metapont) — yunon matematigi, faylasuf, quldor 
aristokratiyaning gʻoyaviy targʻibotchisi. 530-yildan Janubiy Italiyadagi 
Krotone shahrida, keyinroq Metapont shahrida yashagan. Krotoneda falsafiy 
maktab, siyosiy partiya va diniy birodarlikni mujassamlashtirgan ittifoq 
(pifagorchilar ittifoqi) tuzadi. Pifagor falsafasida son barcha narsaning 
mohiyati, olam esa sonlar va ular orasidagi munosabatlarning garmonik 
sistemasi, degan gʻoyalar ilgari surilgan. 
Albert 
Einstein 
(inglizcha: 
Albert 
Einstein, 
talaffuz 
etilishi 
(yordam·maʼlumot); 14-mart, 1879 — 18-aprel, 1955) — nemis va yahudiy 
fizik-nazariyotchisi. Einsteinning maktabda matematikadan imtihonlardan 
yiqilgani va ikkichi boʻlgani haqidagi asotirlar rost emas. Aslida u 12 
yoshgacha matematika maktab kursini oʻrganib olgan, keyin ota-onasi unga 
boshqa, qiyinroq kitoblar berishgan.[1] 15 yoshida Einstein differensial va 
integral algebrani yaxshi bilar edi.[2] Uning matematikadan goʻyoki 
oqsaganini Robert Ripley 1935-yilgi gazeta maqolasi uchun toʻqib 
chiqargan.[1] 
#46 
Falsafaning axloqiy funksiyasi odamlar xulq-atvori va u yoki bu jamiyatda 
yuzaga keluvchi munosabatlar bilan bog’liq. Bunda, masalan, axloqiy 
qadriyatlar, ularning tabiati, asoslari va jamiyatdagi amaliy roli falsafaning 
tadqiqot predmeti hisoblanadiki, bu jamiyatda yuzaga keladigan va tabiiy yo’l 

---

22 
bilan, ya’ni real hayot amaliyotida o’rnatiladigan me’yorlar va qoidalarga 
sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadi. Bunday me’yorlar ijtimoiy munosabatlarni 
tartibga soluvchi muhim dastak hisoblanadi va odamlarning o’zaro aloqalari, 
ularning munosabatlari xususiyati va o’zaro til topish darajasida namoyon 
bo’ladi. Xulosa qilib aytish mumkinki, falsafa doimo axloqda, jamiyatning 
barcha a’zolari xulq-atvorida muxtasar ko’rinishda namoyon bo’ladi va shu 
tariqa yana bir muhim funksiya – axloqiy funksiyani bajaradi. 
#47axloqiy qadriyatlar ular odamlar qanday harakatlar to’g’ri va qanday 
xatolar borligini hal qilishda foydalanadigan printsiplardir. Aytishlaricha, 
inson ushbu turdagi qadriyatlarni kundalik xatti-harakatlarida qo’llashda 
axloqiy harakat qiladi. Masalan, mas’uliyat, halollik, adolatlilik, halollik, 
sadoqat va hamjihatlik.Axloqshunoslik – bu shaxslarning xulq-atvorini va 
axloqini o’rganishga bag’ishlangan falsafaning bo’limi. Axloq haqida 
mulohaza yuritish orqali har bir inson nimaning to’g’ri yoki noto’g’riligi, 
ijtimoiy jihatdan nima to’g’ri va nimaga yaramasligi va unga qanday zarar 
etkazishi mumkinligi to’g’risida o’zlarining xulosalarini shakllantirishlari 
kerak. 
#48Globallashuv (globalizatsiya) – lotincha “glob” so‘zidan olingan bo‘lib, 
aynan uni “dumaloqlashuv”, “kurralashuv” deb tarjima qilish mumkin.
Yer sharining, Yer kurrasining fan-texnika yutuqlari tufayli insoniyat 
ixtiyoridagi xuddi bir butun sharga, kurraga aylanishinitushuntirish uchun 
ishlatiladi. “Global” tushunchasi lug‘aviy ma’nosi nuqtai nazaridan
fransuz tilida “umumiy”, lotin tilida esa “globus”-Yer shari” ma’nolarini
bildiradi. Demak, globalizm tushunchasi ana shu ikki ma’noda ham bevosita 
insoniyat hayoti va taqdiri bilan bog‘liq bo‘lgan katta muammolarni, 
“sayyoraviy”, “dunyoviy” muammolarni, global taraqqiyot istiqbollarini 
o‘ziga qamrab oladi. Globallashuv atamasi birinchi bor 1960 yil Giddins 
tomonidan foydalanilgan[1]. Bu atama XX asrning 90-yillarigicha deyarli 
foydalanilmagan. 1985 yilga kelib amerikalik sotsiolog R. Robertson 
«globallashuv» atamasiga tushuncha bergan[2]. Globalizatsiya atamasi 
birinchi bo‘lib iqtisodchi olimlar tomonidan 1981 yildan beri qo‘llanilib 
kelingan. Ammo bu so‘zning to‘liq ma’nosi, konsepsiyasi 1990 yilning 
yarmida amerikalik olim CHarlz Taz Rassel tomonidan to‘liq ochib berilgan. 
#49Global muammolar globallashuvning oqibati sifatida. Ko‘rib chiqilgan 
globallashuv jarayonlari odamlarga yangi g‘am-tashvishlar va ijtimoiy 

---

23 
hayotning internatsionallashuvidan kelib chiqadigan yangi (global) 
muammolar keltirdi. Yuqorida qayd etib o‘tilganidek, ular ijtimoiy 
rivojlanishda, shuningdek «jamiyat-tabiat» tizimida uzoq vaqt mobaynida yuz 
bergan miqdor va sifat o‘zgarishlari mahsuli bo‘ldi.Shuni ta’kidlash lozimki, 
jahon hamjamiyati nafaqat yanada rang-barang, balki avvalgidan ham 
ziddiyatliroq shakl-shamoyil kasb etgani bilan tavsiflanadigan hozirgi vaziyat 
tarixda hech qachon bo‘lmagan.Bir tomondan, u bir-biriga o‘xshamaydigan, 
katta va kichik, rivojlangan va qoloq, tinchliksevar va urushqoq, yosh va 
qadimgi ko‘p sonli madaniyatlar, millatlar va davlatlardan iborat. Boshqa 
tomondan esa, insoniyat uchinchi ming yillikka yagona organizm sifatida, bir 
«umumiy uy», aniqroq aytganda, yashash sharoitlari nafaqat tabiiy 
ko‘rsatkichlar, ya’ni yashash uchun yaroqli hudud bilan, balki hayot faoliyati 
uchun zarur resurslar mavjudligi bilan ham chegaralangan Er deb atalmish 
katta va odamga to‘lib ketgan «kommunal kvartira» aholisi sifatida qadam 
qo‘ydi. Bu to‘la anglab etish jarayoni so‘nggi o‘n yilliklardagina yuz bergan 
va endilikda u bilan barcha mamlakatlar va xalqlar hisoblashishga majbur 
bo‘lgan borliqdir. 
#50O‘zbekiston Respublikasi Hukumati bilan Moldova Respublikasi 
Hukumati, bundan keyin “Tomonlar” deb ataluvchilar,Xalqaro jinoyatchilik, 
ayniqsa uyushgan shakldagi jinoyatchilik, shu jumladan terrorizm rivojlanish 
miqyoslarining o‘sishi va yo‘nalishlaridan tashvishlanayotganliklarini 
bildirib,O‘z mamlakatlari fuqarolarining hayoti, huquqi va qonuniy 
manfaatlarini, jamiyat hamda davlat manfaatlarini jinoiy tajovuzkorlikdan 
ishonchli himoya qilishga intilib,Jinoyatchilikka qarshi kurashda xalqaro 
hamkorlik samaradorligini oshirishga alohida ahamiyat berib,Birlashgan 
Millatlar Tashkilotining jinoyatchilik oldini olish va jinoiy odil sudlov 
sohasidagi xalqaro konvensiya va qarorlarini e’tiborga olib,Quyidagilar 
to‘g‘risida ahdlashib oldilar: