19 ma’ruza. Atom tuzilishi reja: Atom tuzilishi

 

ATOMNING TUZILISHI.
 
XX asrning boshlariga kelib, J.Perrenning Broun harakatiga bag’ishlangan 
tajribalaridan so'ng moddalarning atom tuzilishi to'liq tasdiqlandi. Ikkinchi 
tomondan, elektroliz, gazlarning ionlanishi, katod nurlari, fotoeffekt va 
radioaktivlikni tadqiq qilish atomlar ichida elektronlar mavjudligini bihobarin, 
atomning tuzilishi murakkab ekanligini isbotlab, atomning bo'linmas deyilgan 
asriy tushunchaga chek qoydi. Shu davrgacha faqat atomning o'lchami 10
-10
m 
E
1
= -13.56 
eV 
E
2
E
3
E
4
0 
E
1
E
2
E
3
E
4
a) 
b) 
4-rasm 

---

8 
ekanligi va elektronning massasi vodorod atomi massasidan 1836 marta kichikligi 
ma'lum edi xolos. 
Atomdagi zaryad va massa taqsimotini ingliz olimi E.Rezerford tekshirishiga 
muvaffaq bo'ldi. Buning uchun u og'ir elementlarning, xususan oltin, mis va 
boshqa modda atomlarini 

-zarrachalar bilan bombardimon qildi. 

- zarracha 
nima? U butunlay ionlashgan geliy atomidan, massasi elektron massasidan 
8000 marta katta bo'lib, zaryadi musbat va absolyut qiymatiga elektron 
zaryadidan ikki marta katta, ya'ni q
2
= 2e = 3,2
-19
Kl teng, tezligi esa juda katta bo 
lib, 2107m/s ga teng. 
Rezerford tajribasining sxemasi ushbu rasmda tasvirlangan. 

-zarracha 
manbai radioaktiv preparat radiy (Ra) iugichka kanal ochilgan qo'rg'oshin 
silindrga joylashtiriladi. 

-zarracha oqimi D diafragmadan o'tib, tekshirilayotgan 
material (oltin, mis va hokazo) dan yasalgan yupqa plastinkalarga tushadi va undan 
sochilgan zarrachalar rux sulfid bilan qoplangan ekranga tushadi. Har bir 
zarracha ekranga kelib urilganda yorug'lik chaqnaydi sintillyatsiyalanadi va bu 
chaqnash mikroskop M da kuzatiladi. Qurilma havosi so'rib olingan idishga 
joylashtiriladi. 
Tajribaning ko'rsatishicha 

-zarrachalar yupqa plastinkadan bemalol o'tgan, 
ba'zilari esa ma'lum bir burchakka og'ib o'tgan. Lekin kamdan-kam zarachalar 
900 dan katta burchakka hatto 1800 ga og'ganligi aniqlangan. Quyidagi 
rasmda yadrodan turli masofada uchib o'tgan a-zarrachaning trayektoriyasi 
tasvirlangan. 
Yupqa plastinkadan 

-zarrachaning o'z yo'nalishini deyarli o'zgartirmasdan 
o'ttshi oltin atomlari ichida bo'shliq fazo mavjud ekanligini tasdiqlaydi. 

-
zarrachaning orqaga qaytishi esa atomning musbat zaryadi va massasi fazoning 
juda kichik sohasiga mujassamlashganligini ifodalaydi. Shuning uchun ham v 
tezlik bilan uchib kelayotgvn 

-zarracha R masofagacha yaqin kelib, orqaga 
qaytadi. Binobarin, a-zarrachaning kinetik energiyasi atomning musbat zaryadi 
bilan 

-zarracha zaryadi q ning o'zaro potensial energiyasiga teng, уа'ni;
R
qq
m



0
2
4
1

Bunda R - atom o'lchamiga nisbatan juda kichik bo'lgan masofa, 

0
- elektr 
doimiysi. 
Rezerford turli burchak ostida sochilgan 

-zarrachalarni sanab, atom yadrosi 
haqidagi g'oyani ilgari surdi. Bu g'oyaga binoan, atomning massasi va zaryadi 
atomning markazida joylashgan juda kichik о' lchamli yadroda mujassamlashgan. 
Rezerfordning hisoblashicha, yadroning o'lchami (diametri) 10
-13
sm 
tartibda ekan. Bu atomga yadro 10 - 100 ming marta kichik. Keyinchalik 
yadroning zaryadi ham aniqladi. Yadroning zaryadi q = Ze bo'lib, bunda e- 
elementar zaryad (ya'ni elektron zaryadi) ning absolyut qiymati Z -mazkur 
kimiyoviy elementning Mendeleev davriy sistemasidagi tartib nomeri. 
Atomning planetar modeli va uning kamchilgi. 
1911 yili Rezerford ko'pgina tajriba natijalarini tahlil qilib, atomning 
planetar modelini yaratdi. Bu modelga muvofiq atomning markazida butun 

---

9 
massasi yig'ilgan musbat zaryadli yadro joylashgan bo'lib, uning atrofida 
elektronlar xuddi quyosh planetalari singari aniq orbitalar bo'ylab harakatlanadi. 
Butunicha olib qaraganda atom neytral bo'lgani uchun atom ichidagi 
elektronlar soni, yadro zaryadi singari Mendeleev davriy sistemasidagi tartib 
nomerga teng bo'ladi. 
Masalan, vodorod atomi (1H1) ning yadrosi atrofida 1 elektron, geliy 
atomi (
2
Ne
4
) ning yadrost atrofida elektron. natriy atomi (11Na
23
) ning yadrosi 
atrofida ikki elektron, uran atom (
92
U
235
) ning atrofida 92 elektron aylanadi. Bu 
model atom tuzilishini o'rganishda muhim qadam bo'ldi. 
Rezerfordning atom planetar modeli atomning barqarorligini va uning atomi 
chiziqli spektr nurlanish qonuniyatini tushuntirishga ojizlik qildi. Bunday atom 
nurlanishi bilan atomning planetar tulilishi o'rtasidagi ziddiyatdan iborat 
muammoni birinchi bo'lib daniyalik buyuk fizik Nils Bor yechishga muvaffaq 
bo'ldi.