18-mavzu. Virusologiyada qo‘llaniladigan tadqiqot usullari (6 soat)

v) Virus faolligini yo‘qotuvchi moddalar. 
Virus yuqumliligiga yana uni 
faolligini yo‘qotuvchi o‘simlikdagi moddalar ham ta’sir etadi. 
Daraxtsimon o‘simliklar barglarining shiralari tanninga ega bo‘lib, ular 
ma’lum sharoitda viruslar bilan bog‘lanib, viruslarni cho‘kmaga tushiradi, natijada 
virus yuqumliligi yo‘qoladi. Ammo bunday holatlarning oldini olish uchun 
o‘simlik barglarini gomogenizatsiya qilish jarayonida rN 8 – 9 ga teng bo‘lgan 
bufer ishlatiladi va nikotin yoki kofeini bor eritmalarda eziladi. Ishqoriy muhitda 
tanninlarning virus bilan bog‘lanishi susayadi. 
Boshqacha usullar ham mavjud bo‘lib, bunda virus gomogenizatsiya 
qilinadigan muhitga birorta oqsil solinadi (masalan, kukun qilib maydalangan teri 
solinadi). Bu oqsil virus bilan birga tanninni birlashtirish uchun raqobat qiladi. Bu 
usul ―kakao shohlarini shaklini o‘zgarishi virusining‖ bir daraxtdan ikkinchisiga 
o‘tkazishga imkon yaratadi. 
Faol virus olishning yana bir usuli bu tanninga boy o‘simliklardan aktiv virus 
olishda o‘simlikni tannin miqdori kam qismidan virus ajratishdir. 
Masalan, gultojibarglar va yosh ildizchalarda tannin miqdori kam bo‘ladi. 
O‘simlik shiralari odatda faol oksidazalarga ega bo‘lib, ularni mahsulotlari 
viruslar faolligini yo‘qotadi. Bu holatlarni oldini olish uchun muhitga qaytargichlar 
(masalan, ditioreytol, merkaptoetanol, tioglikol kislotasi, sistein solyanokisliy) 
yoki xelatlashitiruvchi agentlar (masalan, natriy dietilditiokarbamat) solinadi. 
Ba’zi ―defekt‖(nuqsonli) viruslarni nuklein kislotalarini muhofazasi 
kuchsizroq bo‘ladi; bargni gomogenizatsiya qilish davrida shiradagi nukleaza va 
boshqa virus faolligini yo‘qotuvchi agentlar virus nuklein kislotasini o‘ta tez 
parchalab yuboradi. Shu sababli kerakli muhofaza amallarini qilinsa virus 
yuqumliligini qisman saqlab qolish mumkin. Jumladan, muhitga bentonit solib 
virus ajratish nukleazalarni bentonitga adsorbsiya qilinishiga olib keladi yoki 
virusni ishqoriy (rN-9,5) muhitda ekstrakatsiya qilish ham virus nuklein kislotasi 
aktivligini saqlab qoladi. 
Virus yuqumliligini saqlashning yana bir yo‘li virus ajratish vaqtida virusli 
o‘simlik shirasini deproteinizatsiya qilishdir. Buning uchun o‘simlik shirasini +2°S 
da suyultirilgan bufer ishlatib uni teng hajmda suvga to‘yingan fenol bilan 
aralashtiriladi. So‘ngra aralashma sentrifuga yordamida virus nuklein kislotasiga 
ega ―suvli fraksiya‖ni barg qoldiqlari, fenol kabi boshqa moddalardan ajratiladi. 
Keyin esa ―suvli fraksiya‖ sovitilgan dietil efirni bir necha hajmi bilan yaxshilab 
chayqatilib fenol qoldiqlaridan tozalanadi. Efirni yo‘qotish uchun esa undan azot 
o‘tkaziladi. Shundan so‘ng preparat inokulyatsiyaga tayyor hisoblanadi. Fenol 
virus faolligigning yo‘qotuvchi agentlarni denaturatsiya qiladi va virus 
nukleoproteididan virus nuklein kislotasini ajratadi va oqsil tabiatli virus 
yuqumliligini ingibitorlarini denaturatsiya qiladi. 
Yuqorida ko‘rsatilgan qoidalarga roiya qilingan holda virus mexanik usulda 
yuqtirilganda o‘simliklarda ma’lum muddat o‘tgandan so‘ng har xil simptomlar 
hosil bo‘ladi. O‘simlikni har xil turlari virus yuqishi jarayonida turlicha a’sirlanadi, 
bu ta’sirlanish o‘simlikni irsiyatiga, virusni tipiga va hokozolarga bog‘liq bo‘ladi. 

---