18-боб. Фойда-харажатлар таҳлили

18.9. Харажатлар-самарадорлик таҳлили

Таҳлил ёрдамида фойдани тўғри ҳисобламасдан самарали тақсимотни аниқлаш мумкин эмаслигини тушуниш харажатлар-самарадорлик таҳлили учун бошлангич нуқта бўлиб ҳисобланади. Демак, қарорларни қабул қилишдаги мақсадлар бошқа асосда аниқланиши лозим.

Одатда белгиланган мақсадларга эришиш учун бир нечта усуллардан фойдаланиш мумкин, бунда уларнинг айримлари нисбатан арзон булиши, бошқалари эса жуда қиммат бўлиши мумкин. Вазиятни таҳлил қилмасдан мақсадга эришишнинг энг арзон усулини аниқлаш имконининг йўқлиги, кўп ҳолларда масалани мураккаблаштиради.
Харажатлар-самарадорлик таҳлилида кўпинча оптималлаштирувчи процедуралар қўлланилади. Оптималлаштирувчи процедуралар бу ҳолатда энг кам харажат эвазига мақсадга эришиш усулини аниқлаш учун ягона тизимли ёндашувдир. Бу процедуралар умумий ҳолда самарали тақсимотни амалга оширмайди, чунки олдиндан белгиланган мақсад самарасиз бўлиши мумкин. Барча самарали қарорлар харажатли-самарали бўлиб ҳисобланади, лекин барча харажатли-самарали қарорлар ҳам самарали бўлиб ҳисобланмайди.
Бу тамойилларни ифлослантиришни назорат қилиш бўйича кутилаетган қарорларни аниқлашда акс эттириш мумкин. Харажатлар-самарадорлик таҳлилини алоҳида стандарт ва у билан боғлиқ харажатларни таққослашдаги кам харажатли усулни аниқлаш учун фойдаланиш мумкин. Мисол. АҚШ Атроф Муҳитни Муҳофаза Килиш Агентлиги (Environmental Protection Agency, USA) томонидан ҳавода натрий оксидини (NO₂). камайтириш харажатларини баҳолаш бўйича тадқиқотлар олиб борилди. Масала қуйидагича қўйилган эди: «Ҳавода NO₂ таркиби меъёрини 500 мг/м³ дан 250 мг/м³ га ўзгартирилса харажат қанчага кўпаяди»? Чикаго шаҳрида ўтказилган тадқиқотларнинг кўрсатишича, 500мг/м³ меъёрни таъмин этиш 1 млн. АҚШ долл., 250 мг/м³ меъёр эса 24 млн. АҚШ долл.га тенг харажатни талаб этади. Бошқача айтганда ҳаводаги NO₂ таркиби меъёрини икки маротаба камайтириш харажатларнинг 24 маротаба ортишига олиб келади. Бундай таҳлил қўшимча харажатлар самарадорлигини билдирмайди. Бунинг учун фойдани баҳолаш зарур.
Бундай таҳлил натижалари атроф муҳитни муҳофаза қилиш бўйича қарорларни қабул қилишда катта ёрдам беради.