17-mavzu. Tarbiyaning mazmuni va vazifasi. Reja

Mazkur tadbirlarni samarali o‘tkazishga
Mudofaa vazirligi huzuridagi 
Jamoatchilik kengashi, Xotin-qizlar qo‘mitasi, “Oila” ilmiy-amaliy tadqiqot 
markazi, Sog‘liqni saqlash vazirligi, “Sog‘lom avlod uchun” xalqaro xayriya fondi 
va ularning hududiy bo‘linmalarining mutaxassislari keng jalb qilinadi. 
Huquqiy tarbiya 
- bu qonunni yaxshi tushunish, bilish, hayotga tadbiq etish, 
ijrosini ta’minlash va har bir shaxsni ijtimoiy hayotda faol ishtiroki va bunday 
faollikni boshqalardan ham talab qilish jarayonidir. 
Huquqiy tarbiyani, avvalo insonning ichki dunyosi, ichki madaniyati, 
umuminsoniy an’analarga va huquqiy bilimlarga bo‘lgan munosabatlari belgilaydi. 
Shaxsning ichki madaniyati uning tashqi odobini ko‘rsatadi.
Huquqiy tarbiyaga ega bo‘lgan ofiser qo‘mondon talablari va qoidalariga 
hurmat bilan qaraydi, harbiylarning boshqarishda o‘zini malaka va bilimlarini ishga 
solib faol qatnashadi. Ko‘pincha kishilar huquq, qonun, burch, adliya kabi 
atamalarni yaxshi bilmasliklari tufayli qonunbuzarlikka yo‘l qo‘yib, javobgarlik 
holatiga tushib qoladilar. 
Qurolli Kuchlarimizda amalga oshirilayotgan harbiy islohotlar oldimizga keng 
ko‘lamli va o‘ta mas’uliyatli vazifalarni qo‘ydi. Ularni hal etish uchun yuksak aql-
idrok, kuch-quvvat va huquqiy bilim (tayyorgarlik) kerak. Bizning etarli darajada 
katta hamda murakkab harbiy mexanizmimiz barcha bo‘g‘unlarida uyushqoqlik va 
tartib intizomni yanada yuksaltirishi lozim, yakkaboshchilikni mustahkamlash va 

---

qo‘shinlarga rahbarlik qilishni yaxshilash kerak, qism va bo‘linmalarda jangovar 
shaylikni eng yuqori darajaga ko‘tarmoq lozim. 
Harbiylarni huquqiy tarbiyasi bu davlatimiz tashqi va ichki siyosatining 
tarkibiy qismi bo‘lib, uch asosiy tamoyilga ajiratiladi: 
Siyosiy tamoyil - ular O‘zbekiston Respublikasi Konstiutsiyasiga, “Mudofaa 
to‘g‘risida”gi qonunga, Mudofaa Doktorinasi va boshqa qonunchilik hujjatlarga; 
Tashkiliy tamoyil - hozirgi zamon talablariga. 
Harbiy xizmatchilarni o‘qitish va tarbiyalash tamoyili – qurolli Kuchlar 
hayotiyligi va yuqori jangovar shayligining asosini tashkil etadi. 
Harbiy xizmatchilarning davlat va harbiy mulkini asrash bo‘yicha huquqiy 
madaniyati bilan (qonun va Nizomlar talabiga javob berishi) ifodalanadi. Huquqiy 
madaniyat askarning huquqiy ongini o‘sishi, qonun va Nizom talablarini to‘g‘ri va 
o‘z vaqtida bajarish uning kundalik hayotiy ehtiyojiga aylanishini ko‘zda tutadi. 
Bunga tarbiyaviy ishlar tizimi, huquqiy targ‘ibot, harbiy darajadagi komandir 
(boshliq)larning shaxsiy namunasi yordamida erishish mumkin. 
Davlat va harbiy mulkni asrashda harbiy xizmatchilarning bu ish uchun 
mas’uliyatini oshirish, javobgarlik hissini shakllantirish katta ahamiyatga ega. 
Buning uchun harbiy xizmatchi harbiy mulkka keltirgan zarari (ishdan chiqarishi 
yoki yo‘q qilish, foydalanish va saqlash tartibini buzganligi, o‘g‘irlash, yo‘qotish) 
va boshqa qonun qoidalarni buzilishlari uchun qanday javobgarlikka tortilishini 
eslatib o‘tish zarur. 
Harbiy xizmatchilarga nisbatan qonun buzilishlarining turli ko‘rinishlari uchun 
yuridik mas’uliyatning umumiy tomonlari amal qiladi. Harbiy xizmatning huquqiy 
mavqeidan kelib chiqib javobgarlikning qo‘yidagi turlari ko‘zda tutilgan: 
1. Intizomiy javobgarlik O‘zbekiston Respublikasi qurolli Kuchlari Intizom 
Nizomi talablari bilan belgilanadi; 
2. Moddiy javobgarlik harbiy xizmatchilarning davlatga keltirgan zarari uchun 
moddiy javobgarlik haqidagi maxsus Nizom orqali aniqlanadi; 
3. Jinoiy javobgarlik davlat yoki harbiy mulkka nisbatan sodir etilgan 
jinoyatlar uchun belgilanadi. 
Xarbiy xizmat davomida har bir ofiser, serjant yoki askar xizmat mavqeiga 
ko‘ra ma’lum miqdorda davlat yoki harbiy sirlaridan xabardor bo‘ladi. Bu albatta 
har bir harbiy xizmatchini o‘z huquqini bilishi va unga amal qilishidir. Davlat va 
harbiy sirlarini muhofaza qilish har bir shaxsning qonun va o‘z vijdoni oldidagi 
muqaddas burchidir. 
Konstitusiya inson va davlatning qonuniy huquq va manfaatlarini juda 
muvaffaqqiyatli, uyg‘un tarzda muvofiqlashtiradi va kafolatlaydi, jamiyatda millat 
va elatlarni, turli din va e’tiqoddagi odamlarni, turli partiyalar siyosatini namoyon 
etuvchi va qo‘llab quvvatlovchi jamiyatning huquqiy tarbiyasi bo‘lib xizmat qiladi. 
Mamlakatimizda 
yaqindagina 
“O‘zbekiston 
fuqarolarning 
huquqiy 
madaniyatini tarbiyalash to‘g‘risida”gi qaror qabul qilindi. 
Qonunni yaxshi bilmaydigan huquqiy madaniyati past odamgina o‘z 
faoliyatida qonun buzilishiga yo‘l qo‘yadi, qonunni hurmat qilishni bilmaydi. 
Demak, biz huquqiy davlat quriyapmiz ekan, birinchi o‘rinda kelajagimiz 
vorislari bo‘lmish yosh avlodning huquqiy ruhda tarbiyalashimiz kerak. Yosh 

---

avlodni huquqiy ruhda tarbiyalash uchun barcha huquqni himoya qilish idoralari 
yordamida o‘quv muassasalarida huquq darslarini o‘qitishini yaxshilash, 
uchrashuvlar o‘tkazish, savol-javoblar anketasi to‘ldirib ularni talab-ehtiyojlarini 
inobatga olish ahamiyatidan xoli emas. 
Kishilarning jamoat joylaridagi erkinligi tinch osoyishtaligini saqlash uchun 
davlat tomonidan shart-sharoit yaratilgan va kishilarning bu joylardagi erkinligi 
qonun yo‘li bilan muhofaza qilinadi. O‘zaro munosabatlari, hatti-harakatlarida 
kishilarning bir-birlariga bo‘lgan izzat-hurmatlari esa odob va axloq qoidalari 
asosida jamoatchilik yo‘li bilan boshqariladi. 
Qisqasini aytganda jamoat joylarida yurishning o‘ziga xos qonun-qoidalari va 
axloq-odob talablari bor. Ana shu qoidalarga rioya qilish, jamoatchilik o‘rtasida 
obro‘-e’tiborga ega bo‘lish har bir odam uchun zarur. 
Odamdagi did-farosat, xulq-atvor odamlar bilan muomala va munosabatda 
namoyon bo‘ladi. Odamlarni huquqiy madaniyat, huquqiy ong, huquqiy bilimlar 
bilan qurollantirish asosiy vazifalaridan biri hisoblandi. Toki jamiyatning har bir 
a’zosi o‘z huquqi, o‘z burch va mas’uliyatini puxta bilmas ekan, uni hayotiy ehtiyoj 
sifatida anglamas ekan, bizning islohot yangilanish haqidagi barcha ishlarimiz 
besamar ketaveradi. 
Bugun harbiylarning dunyoqarashi, ongi, tafakkurini o‘zgartirish mana shu 
masala bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib qoldi. 
Harbiylardagi huquqiy ong, huquqiy madaniyat etarli darajada rivojlanmasa 
Qurolli Kuchlarni asosiy mezonlarini buzilishiga olib keladi. Ochiq qilib aytganda 
biz Konstitusiya va qonunda insonning huquqiy tarbiyasiga doir haq-
huquqlarimizni yaxshi bilmaymiz. 
Harbiylarni huquqiy tarbiyasini tubdan yaxshilash, ularning huquqiy 
madaniyatini balandga ko‘tarish, huquqiy axboratni keng ma’noda tushuntirib 
berish-huquqiy davlatni qaror topishini negizlaridir.
Har bir kishi o‘zini o‘z mamlakatining haqiqiy fuqarosi deb his etishi, o‘ziga 
berilgan huquqlar va erkinlaiklarni tushunib etishi va qadrlashi, og‘ir mehnatda, zo‘r 
kurashda qo‘lga kiritilgan demokratik qadriyatlarni e’zozlash va himoya qilishi 
lozim. 
Huquqiy madaniyat darajasi faqatgina qonunlarni bilish, huquqiy 
ma’lumotlardan xabardor bo‘lishdangina iborat emas. U qonunlarga amal qilish va 
ularga buysunish madaniyati demakdir. Odamlarimizning eskicha g‘oyalaridan 
qaytarib, ularda yangi huquqiy ongni shakllantirmog‘imiz lozim. Shunday bo‘lishi 
kerakki, har bir kishi inson erkinliklari-ayni vaqtda muayyan burch majburiyat va 
mas’uliyat ekanligini chuqur his etib tursin. 
Madaniyatimiz, tariximiz-bizning eng katta, ko‘z qorachag‘iday asraydigan 
boyligimiz. Ular hech qachon eskirmaydi, inqirozga yuz tutmaydi, yaroqsiz holga 
kelmaydi.
Savol tug‘ilishi mumkinki, harbiylarni huquqiy jihatdan tarbiyalash 
(ijtimoiylashtirish) qachondan boshlanadi? 
O‘zbek oilasi qadimdan ko‘p bolali deb hisoblangan, ko‘p bolali bo‘lib 
yashashning o‘ziga xos tomonlari mavjud. Masalan, oilada mehnat taqsimlanadi, 
bajarilayotgan ishlar izchil uylab amalga oshiriladi. Oiladagi huquqiy tarbiya eng 

---

muhim tomoni shundaki, avvalo oilada ota-ona o‘zlari huquqiy tarbiyalangan 
bo‘lishlari kerak, chunki qush uyasida ko‘rganini qiladi. Shaxslarni huquqiy jihatdan 
tarbiyalashda ularning yashab turgan sharoiti muhim ahamiyatga egadir. 
A. K. Munavvarovning fikriga biz qisman qo‘shilishga majburmiz, “Sog‘lom 
oiladan chiqqan jinoyatchi” - bu atama hozirgi kunda huquqshunoslar, pedagoglar 
va sosiologlarni, voyaga etmaganlar ishi bilan shug‘ullanuvchilarni uylantirib 
qo‘ymoqda. 
Ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra ko‘plab shahar va viloyatlarda jinoyatga tortilgan 
yoshlarning ko‘p qismi o‘ziga to‘q, moddiy jihatdan yaxshi ta’minlangan oilalarda 
tarbiyalanmaganligi aniqlangan. Bu har qanday holda asosiy sababni oiladan, uning 
hayot bosqichlaridan, ma’naviy-axloqiy turmush tarzidan, qadr-qimmatidan axtarish 
lozim
1
. 
Harbiy qismlarda xizmat qiladigan ofiserlar, askarlar huquqiy tarbiyani vazifa 
va mazmunini yaxshi bilib olishi zarur. Undan tashqari huquqiy tarbiyaning shakl 
va usullarini ham tashkil qilishlari zarur. 
Huquqiy tarbiyani samaradorligini shu tarbiyalanayotgan harbiylarning ongi 
bilan belgilanadi. Huquqiy tarbiyaning usuli harbiylarni qonunga, hayotga, 
jamiyatga, tabiatga, jamoat tartibiga bo‘lgan munosabatini to‘g‘ri shakllantirishiga 
harakat qildiradi. 
Ichki ishlar organlari faoliyatidagi huquqiy tarbiya usullariga dogma sifatida 
qarab bo‘lmaydi, chunki bu usullarning rivojlanishi, shakllanishi hayotning o‘zi 
ko‘rsatadi yoki boshqacharoq qilib aytganda, hech bir vaqt huquqiy tarbiyaning 
tayyor resepti yo‘q, faqat huquqiy tarbiyalash metodikalari mavjud. Huquqiy 
tarbiyadan keyingi bosqich-bu huquqiy ijtimoiylashtirishdir. 
Harbiylarni huquqiy jihatdan ijtimoiylashtirishi ham o‘ziga xos san’atdir, 
bunday san’at har kimga ham nasib etavermaydi. Harbiyni huquqiy jihatdan 
ijtimoiylashtirishda ham harbiy qo‘mondon, harbiy bilim yurtlarini Nizomlarini 
oldiga qo‘ygan umumiy qoidalarini roli juda kattadir. 
Harbiy xizmatchilarning huquqlarini ta’minlashda quruqlash o‘zini-o‘zi 
boshqaruv organlarining, harbiy boshqaruv organlari va komandirlarining 
zimmasiga yuklatilgan. 
Harbiy xizmatchi harbiy qasamyodni qabul qilmagunga qadar harbiy 
lavozimga tayinlanishi, jangovar topshiriqlarni bajarishga jalb etilishi mumkin 
emas; harbiy xizmatchiga qurol-aslaha va harbiy texnika biriktirilishi mumkin emas, 
unga bandi qilish tarzida intizomiy ta’zir berilishi mumkin emas. 
Harbiy xizmatchilar harbiy xizmat majburiyatlarini ijro etish chog‘ida, zarur 
bo‘lgan hollarda esa xizmatidan tashqari vaqtda ham qurol saqlash, taqib yurish, 
qo‘llash va foydalanish huquqiga egadirlar. 
Harbiy xizmatchilarni o‘qitish va tarbiyalash jarayonida ularning milliy 
tuyg‘ulariga, urf-odat va an’analariga hurmat ko‘rsatilishi lozim. Harbiy 
xizmatchilar bir-biriga hurmat ko‘rsatish, komandirlarga va kattalarga tartib 
intizomni saqlashda ko‘mak berishga majburdirlar. 
1
Мунавваров А.К.-«Оила педагогикаси». Тошкент, «Ўқитувчи»-1994 й. 65-бет. 

---

Harbiy xizmatchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning harbiy Nizomlarda 
belgilangan qoidalari asosida tashkil qilishlari kerak. Taklif, ariza orqali murojaat 
qilishda bevosita O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarning Intizom Nizomi 
qoidalariga amal qiladi. 
Harbiy xizmatchilar maxsus majburiyatlarni ijro etish uchun qonunchilik 
hujjatlari va O‘zbekiston Respublikasi qurolli Kuchlarning umumharbiy Nizomlari 
bilan belgilangan qo‘shimcha huquqlarga ega bo‘ladilar. 
Barcha harbiy xizmatchilar, ularning harbiy unvoni va mansabidan qat’iy 
nazar, qonun asosida tengdirlar va o‘zlarining huquqiy maqomlari xususiyatlarini 
hisobga olgan holda O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari uchun belgilangan 
javobgarlikni zimmalariga oladilar. 
O‘z xizmat maqomi va harbiy unvoniga ko‘ra ayrim harbiy xizmatchilar 
boshqalarga nisbatan boshliq yoki bo‘ysunuvchi bo‘lishi mumkin. Boshliq 
buysunuvchi uchun xushmuomala va bosiqlik namunasi bo‘lishi lozim. 
Buysunuvchi boshliqning buyruqlarini vaqtida bajarilishi zarur. Agar u o‘ziga 
nisbatan noto‘g‘ri munosabatda bo‘lib, buyruqlarni bajarolmasa o‘ziga xos chora 
ko‘riladi.