17-mavzu. Besh a’zoli geterosiklik halqalar Geterosiklik birikmalar haqida umumiy ma’lumot

 
 
Imidazol (C
3
H
4
N
2
).
Imidazol–pirazolning izomeri bo’lib, 90
0
C da 
suyuqlanadi, 256
0
C da qaynaydi. U glioksal, ammiak va formaldegiddan olinadi: 
OHC – CHO
+
NH
3
NH
3
CH
2
O
-3H
2
O
N
HN
OHC – CHO
+
NH
3
NH
3
CH
2
O
-3H
2
O
N
HN
N
HN
Imidazolning hosilalari yuqoridagi usul orqali hosil qilinadilar. Imidazolning 
asosli xossasi pirazolnikiga nisbatan deyarli besh marotaba 
kuchli
(imidazolning 
asosli doimiyligi 1,2
*
10
-7
, pirazolniki esa 3,4
*
10
-18
). 
Imidazol
halqasi 
gistidin, gistalin
kabi aminokislotalar, 
pilokarlin
kabi 
alkaloidlar tarkibiga kiradi. 
N
HN
CH
2
– CH – COOH 
NH
2
-CO
2
N
HN
CH
2
– CH
2
– NH
2
гистадин
гистамин
пипилокарлин
О
O
H
5
C
2
CH
2
N –
СН
3
N
N
HN
CH
2
– CH – COOH 
NH
2
-CO
2
N
HN
CH
2
– CH
2
– NH
2
гистадин
гистамин
N
HN
CH
2
– CH – COOH 
NH
2
-CO
2
N
HN
CH
2
– CH
2
– NH
2
N
HN
CH
2
– CH – COOH 
NH
2
N
HN
N
HN
CH
2
– CH – COOH 
NH
2
-CO
2
N
HN
N
HN
CH
2
– CH
2
– NH
2
гистадин
гистамин
пипилокарлин
О
O
H
5
C
2
CH
2
N –
СН
3
N
пипилокарлин
О
O
H
5
C
2
CH
2
N –
СН
3
N
N –
СН
3
N
antipirin 
4-nitroantipirin 
4-aminoantipirin 
amidopirin 
gistadin 
gistamin 
pilokarlin 

---

712 
Tiazol (C
3
H
3
NS).
Tiazol 117
0
C da qaynaydigan suyuqlik, tabiatda erkin 
holda topilgan emas. Ammo tiazol halqasi ko’pchilik tabiiy birikmalar tarkibida 
uchraydi. 
Dori-darmonning parchalanishi natijasida tiazol hosil bo’ladi. 
Penitsillin 
tia’zolidinning
hosilasi hisoblanadi. Tiazolning hosilalari qator tibbiy dorilar 
guruhini tashkil etadi. Tiazollarni tioamidlar va xlorketonlarning o’zaro ta’siri 
natijasida hosil qilish mumkin: 
СH
3
–
С = O
CH
2
Cl
+
H
2
N 
HS
C – CH
3
-H
2
O; -HCl
S
N
CH
3
H
3
C
хлорацетон
тиоацетамид
2,4-
диметилтиазол
СH
3
–
С = O
CH
2
Cl
+
H
2
N 
HS
C – CH
3
-H
2
O; -HCl
S
N
CH
3
H
3
C
СH
3
–
С = O
CH
2
Cl
+
H
2
N 
HS
C – CH
3
-H
2
O; -HCl
S
N
S
N
CH
3
H
3
C
хлорацетон
тиоацетамид
2,4-
диметилтиазол
Agar bu jarayonda
tioformamid 
va xlorsirka aldegid ishlatilsa, u holda 
tiazol
hosil bo’ladi: 
Н – С = O
CH
2
Cl
+
HN 
HS
C –
Н
S
N
Н – С = O
CH
2
Cl
+
HN 
HS
C –
Н
S
N
S
N
Penitsillin –
tiazolning
hosilalaridan hisoblanadi. U dastlab 
1871
yilda 
A.V.Manasein
tomonidan 
mog’or 
tarkibidan ajratib olingan. Penitsilinning 100 
dan ortiq turlari ma’lum bo’lib, uning tuzilishi quyidagichadir: 
S
N –
С = О
CH – CH – NH – CO – R 
HOOC – HC
(CH
3
)
2
C
*
*
*
S
N –
С = О
CH – CH – NH – CO – R 
HOOC – HC
(CH
3
)
2
C
*
*
*
Penitsillinlar asosan R-ning tuzilishi bilan farq qiladilar. Agar
R-CH
2
-C
6
H
5
bo’lsa, 
G penitsilin
(benzilpenitsilin)
deb, 
R=-CH
2
OC
6
H
5
-
B-penitsilin
(fenoksimetilpenitsilin) 
deb, 
CH
2
-C
6
H
4
OH
bo’lsa, 
n-oksibenzilopenitsilin
deb va 
x.k. ataladi. 
xloratseton 
tioatsetamid 
2,4-dimetiltiazol 

---

713 
18-mavzu. Olti a’zoli geterosiklik halqalar 
Benzol halqasidagi bir metin gruppasi geteroatomlarga almashinishidan 
hosil bo’lgan moddalarga olti a’zoli geterohalqali birikmalar deb aytiladi: 
 
Shulardan ko’proq ahamiyatlilari 
piridin 
va uning hosilalari hisoblanadi. 
Piridin
(C
5
H
5
N).
Benzol halqasidagi bitta CH-guruhni azot atomiga 
almashinishidan piridin hosil bo’ladi. 
1
2
3
4
5
6
N
1
2
3
4
5
6
N
N
Fizik xossalari. Piridin 
– 42
0
C da suyuqlanadigan, 115,3
0
C da 
qaynaydigan, zichligi 0,9772-0,982 g/sm
3
bo’lgan 
kuchli yoqimsiz
hidga ega 
bo’lgan 
suyuqlik.
Suv bilan istalgan nisbatda aralashadi va zichligi 1,00347 ga 
teng bo’lgan aralashma hosil qiladi. U
 3
molekula suv bilan 92-93
0
C qaynaydigan 
azeotrop
aralashma hosil qiladi. 
O’ta zaharli
. Ko’pchilik organik moddalarni va 
anorganik tuzlarni yaxshi eritadi. Ba’zi xossalari jihatidan 
benzolga
o’xshaydi, 
jumladan oksidlovchilar va kislotalar ta’siriga barqaror. Piridin 
uchlamchi 
amin. 
U kuchli bo’lmagan 
asos 
xossalariga ega. Kislotalar bilan 
tuz
hosil qiladi. 
Piridinning tuzilishi quyidagicha: 
2,6-holatlarda 
α
-holat 
deb
, 3,5-holatlarda 
β
-holat 
deb
, 4-holat 
γ
-holat
deb 
ataladi. 

---

714 
Piridin shunday tuzilganligidan 
bitta
o’rinbosarli hosilalarining 
3 
ta izomeri, 
ikkita
bir xil
o’rinbosarli hosilalarining 
6 
ta izomeri, 
ikkita
har xil
o’rinbosarli 
hosilalarining 
12
ta izomeri bo’ladi.
Piridin gomologlarining trivial nomlari ko’p ishlatiladi. 
Monometilpiridinlar 
– 
pikolinlar, dimetilpiridinlar 
– 
lutidinlar 
va 
trimetilpiridinlar – kollodinlar 
deb ham ataladi. 
N
CH
3
N
CH
3
N
CH
3
α
-
пиколин
2-
метилпиридин
β
-
пиколин
3-
метилпиридин
γ
-
пиколин
4-
метилпиридин
CH
3
N
CH
3
сим-колидин
2,4,6-
триметилпиридин
Н
3
С
N
CH
3
2-
метил-5-этил-
пиридин
Н
5
С
2
N
CH
3
N
CH
3
N
CH
3
α
-
пиколин
2-
метилпиридин
β
-
пиколин
3-
метилпиридин
γ
-
пиколин
4-
метилпиридин
N
CH
3
N
N
CH
3
N
CH
3
N
N
CH
3
N
CH
3
N
N
CH
3
α
-
пиколин
2-
метилпиридин
β
-
пиколин
3-
метилпиридин
γ
-
пиколин
4-
метилпиридин
CH
3
N
N
CH
3
сим-колидин
2,4,6-
триметилпиридин
Н
3
С
N
CH
3
2-
метил-5-этил-
пиридин
Н
5
С
2
N
N
CH
3
2-
метил-5-этил-
пиридин
Н
5
С
2
Olinish usullari. 
Piridin va uning gomologlari toshko’mir smolasida, torfda, 
yog’och va ayniqsa, hayvon suyaklari quruq haydalganda hosil bo’ladigan 
mahsulotlarda ko’p miqdorda uchraydi. Sanoatda piridin va uning gomologlari 
toshko’mir smolasidan ajratib olunadi.
Piridin 
birinchi marta 
1851 
yilda 
suyak 
moyidan, 
1834 
yilda 
toshko’mir
qatroni tarkibidan ajratib olingan. 
1950 
yilgacha 
toshko’mir qatroni piridin va uning gamologlarini oladigan yagona manba bo’lib 
kelgan. Toshko’mir qatroni tarkibida piridin va uning gomologlarining 
70
dan 
ortiq turlari bo’lib, ularning umumiy miqdori 
0,1%
ni tashkil etadi. Bu miqdor 
piridin va uning gomologlari sanoatning ularga bo’lgan ehtiyojini qondira olmaydi. 
3-metilpiridin
asosida 
sil
kasalligaga qarshi qator dori-darmonlar olina 
boshlangandan so’ng, piridin va uning gamologlarini sintetik usulda olish bo’yicha 
butun dunyo olimlari ishlay boshladilar. Hozirgi kunda piridin sintetik usulda 
quyidagicha olinmoqda: 
1. A. Bayer
suyakdagi yog’lar pirolizga uchraganda 
akrolein
va 
ammiak 
hosil bo’ladi va ularning o’zaro ta’sirlanishi natijasida 
3-metilpiridin
hosil bo’ladi 
α-pikolin 
2-metilpiridin 
β-pikolin 
3-metilpiridin 
γ-pikolin 
4-metilpiridin 
2-metil-5-etil 
piridin 
simm-kolidin 
2,4,6-trimetilpiridin 

---

715 
deb taxmin qiladi. 
Bayer
akroleinni ammiak bilan o’zaro ta’sir ettirish orqali 3- 
metilpiridinni hosil qiladi. 
2 СH
2
= CH – CHO + NH
3
N
CH
3
-
Н
2
О
2 СH
2
= CH – CHO + NH
3
N
CH
3
2 СH
2
= CH – CHO + NH
3
N
N
CH
3
-
Н
2
О
2. Piridin
asoslari to’yingan aldegidlar va ammiakdan ham hosil bo’ladi. 
Sirka aldegidiga 250
0
C da ammoniy atsetat ishtirokida ammiak bilan ta’sir etish 
natijasida 
69%
unum bilan 
2-metil-5-etilpiridin
hosil bo’ladi. Piridin va uning 
gomologlarini to’yingan aldegidlar va ammiak asosida olish borasida rus olimi 
A.E.Chichibabin
qimmatli tadqiqotlar olib borgan. Shuning uchun piridin va 
uning gamologlarini aldegidlar va ammiakdan olish reaksiyasi 
Bayer – 
Chichibabin reaksyasi
deb ataladi. 
4 CH
3
– CHO + NH
3
- 4H
2
O
N
CH
3
H
5
C
2
4 CH
3
– CHO + NH
3
- 4H
2
O
N
CH
3
H
5
C
2