17 ma’ruza Bosim datchiklari

 

Pezoelektrik metod 

Bu  metod  asosida  pezoelementga  kuch  yoki  bosim  ta’sir  etsa  unga 

proporsional holda elektr signali hosil bo‘ladi. 

Pezoelektrik  datchiklar  keng  dinamik  va  chastota  diapazonlaridagi  bosimni 

o‘lchashga  mo‘ljallangan.  Uning  massasi  va  gabariti  kichik,  yuqori  darajada 

chidamlikka ega va ishlatilishi qiyin sharoitlarda ishlaydi. 

Bosim  datchigidan  chiqayotgan  signallar  sekin  yoki  tez  o‘zgaruvchan 

bo‘lishi mumkin. Birinchi holda ularning spektri past chastotalar sohasida yotadi. 

Bunday  signalni  yuqori  darajada  raqamlashtirish  uchun  spektrning  yuqori 

chastotali  (shovqindan  iborat)  qismini  so‘ndirish  kerak.  Sekin  o‘zgaruvchi 

signallarni  kiritish  uchun  maxsus  qurilma-integrallovchi  ASP  ishlatiladi.  (ASP  – 

аналогоцифровой прибор).  Ular  signalning  oniy  qiymatini o‘lchamaydi  (chunki 

xalaqit  berish  (to‘sqinlik  qiluvchi)  ta’sirida  signal  o‘zgarishi  mumkin,  balki 

berilgan  vaqt  oralig‘idagi  signalli  funksiyani  integrallaydi.  Bu  vaqt  oralig‘i 

kontrolga  olingan  muhitda  sodir  bo‘layotgan  jarayon  o‘zgarmas  vaqtidan  kichik 

ammo  eng  qisqa  chastotali  to‘sqinlik  qilish  davridan  katta  bo‘ladi.  Integrallovchi 

ASP ni Texas Instruments, Analog Devises firmalari chiqaradi. 

O‘zgaruvchan  bosimni  o‘lchash  uchun  analogli  chiqish  signali  datchiklari 

qo‘llaniladi, masalan, 0-20, 4-20 mA va 0-5, 0,4-2 V. 

Pezoelektrik  datchiklar  1Hz  dan  to  yuzlab  KHz  gacha  chastota 

diapazonidagi tez o‘zgaruvchi jarayonlarni o‘lchaydi. 

Tenzometr  ishlashi  deformatsiyani  aniqlashda  yoki  mexanik  kuchlanish 

(masalan,  ikkilangan  nur  sindirish  yoki  yorug‘lik  qutblanish  tekisligining 

aylanishi) yuzaga keltirgan material parametrlarni aniqlaga asoslangan. 

---

Pezoelektrik datchiklar  ishlash  prinsipiga qarab quyidagi  turlarga bo‘linadi: 

elektrik,  pnevmatik,  akustik.  Tenzometr  tarkibiga  tenzometrik  datchik  va 

ko‘rsatuvchi qurilma (indikatorlar) yoki qayd qiluvchi qurilma kiradi.  

Agar tadqiq qilinayotgan ob’ekt ko‘p nuqtalari deformatsiyalari o‘lchansa va 

berilgan kattaliklar qayta ishlash vositalari, ularni qayd qilish va boshqarish signali 

sifatida  uzatish  mavjud  bo‘lsa  bunday  tenzometrlar  tenzometrik  stansiyalar  yoki 

tenzostansiyalar deyiladi. 

Tenzometriyaning  fizik  prinsipi  deformatsiyaning  turli  o‘lchash  usullariga 

bog‘liq.  Optik  tenzometrlar  sirtning  kichik  siljishini  o‘lchashga  asoslangan. 

Masalan,  interferension  usul.  Optik  usullarining  ayrim  guruhini  optik  tolali 

datchiklar  tashkil  etadi,  u  Breg  panjarasi  shakllantirilgan  optik  tоla  yopishtirilgan 

tadqiqot ob’ekti deformatsiyasini o‘lchashga asoslangan. 

Optik  shaffof  detallar  deformatsiyasini  tadqiq  qilish  uchun  ikkilamchi  nur 

sinish hosil bo‘lishiga asoslangan usul ishlatiladi yoki tashqi detallarda qutblanish 

tekisligining berilishiga ya’ni fotoelastiklik hodisaga asoslangan usul ishlatiladi. 

Pnevmatik  tenzometrlar.  Bu  datchiklar  tekshirilayotgan  detal  sirtiga  tegib 

turgan soplo (konus naycha) siqilgan havo bosimini o‘lchaydi. Sirtidan soplogacha 

masofaning o‘zgarishi bosim o‘zgarishini qayd qilish imkoniyatini beradi.