16-variant 1-topshiriq

Odil Karimning gaplarini so’zsiz bajarar edi.

	Bog’lama sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha hisoblanadi.	Siz talabasiz.
	Shaxs-son sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha hisoblanadi.	Sanjar ota yuring biz bilan birga borasiz.
-uq	Fe’ldan ot yasovchi qo’shimcha hisoblanadi.	Sanjar ishchilariga buyruq berdi.
	Fe’ldan sifat yasovhi qo’shimcha hisoblanadi.	Alisherning buzuq mashinasi hech tuzalmadida.
-uv	Fe’ldan ot yasovchi qo’shimcha hisoblanadi.	Kecha Rashidlarning uyini tintuv qilishdi.
	Harakat nomi lug’aviy shakl yasovchi qo’shimcha hisoblanadi.	Sarvinoz yozuv daftarini yuqotib qo’ydi.
-xon	Otdan ot yasovchi qo’shimcha hisoblanadi.	Bizning maktabimizda she’rxon tanlovi bo’lib o’tmoqda.
	Otning hurmat, erkalash, kesatish ma’nolarini anglatadi.	Ra’noxon sizni tug’lgan kuniz bilan tabriklayman.
-g’oq	Fe’ldan ot yasovchi qo’shimcha hisoblanadi.	Onani yelkangda opichib yursang ham seni tug’ayotgandagi bitta to’lg’ogiga ham teng kelmas ekan.
	Fe’ldan sifat yasovchi qo’shimcha hisoblanadi.	Sahroda yana to’zg’oq shamoli boshlandi.
-ch	Fe’ldan ot yasovchi qo’shimcha hisoblanadi.	Salima ayaning ko’zlarida quvonch yoshlari oqdi.
	Fe’ldan sifat yasovchi qo’shimcha hisoblanadi.	Hamisha yurtimiz tinch bo’lsin.
-cha	Fe’ldan ot yasovchi qo’shimcha hisoblanadi.	Mavzu bo’yicha birinchi tushuncha beraman.
	Sifatdan ot yasovchi qo’shimcha hisoblanadi.	Qosim qizilcha kasaliga bilan og’rib qoldi.
	Otdan sifat yasovchi qo’shimcha hisoblanadi.	Shohrux farg’onacha kurash tushishni o’rganmoqchi.
	Olmoshdan ravish yasovchi qo’shimcha hisoblanadi.	Jamol o’zicha o’rtog’idan arazladi.
	Sifatdan ravish yasovchi qo’shimcha hisoblanadi.	Asad eskicha to’y qilishga qarshi edi.
	Otning erkalash kichraytirish lug’aviy shakl yasovchi qo’shimcha hisoblanadi.	Kozim itiga uycha yasab berdi.
-chak	Fe’ldan sifat yasovchi qo’shimcha hisoblanadi.	Qizim ko’p kuyunchak bo’lma.
	Fe’ldan ot yasovchi qoshimcha hisoblanadi.	Komila bolasini belanchakda uxlatmoqda.
	Otning erkalash kichraytirish lug’aviy shakl yasovchi qo’shimcha hisoblanadi.	Bahor kelinchaklarday nozlanib kirib keldi.
-choq	Otdan ot yasovchi qo’shimcha hisoblanadi.	Salim dadasiga o’yinchoq olib bering deb xarxasha qildi.
	Fe’ldan sifat yasovchi qo’shimcha hisoblanadi.	Salima juda tortinchoqligi uchun yangi sinfdoshlariga ko’nikishi qiyin bo’ldi.
	Otning kichraytirish shakli.	Qo’yni bolasini qo’zichoq deyishadi.

_4-topshiriq_

Otlarning –lar qo’shimchasi lug’aviy shakl yasovchi qo’shimcha hisoblanib, lug’aviy shakllar ichida grammatik son shakli alohida ajralib turadi .Otlarning birlik shakli maxsus vositalarga ega emas ,bu shakl ko’plik ma’nosini ifodalovchi vositalarning yo’qligiga qarab belgilanadi.Lekin hozir men birlik emas –lar qo’shimchasi ko’plik haqida to’xtalib o’taman.O’zbek tilida ko’plik shakli 2 xil hosil qilinadi:

1.Morfologik vosita yordamida (morfologik usul).Bunda otlarga –lar qo’shimchasi qo’shiladi.Masalan: moychechaklar olmalar,kitoblar va hokazo.

2.Leksik vosita yordamida (sintaktik usul).Bunda otlardan oldin miqdor ma’nosiga ega bo’lgan so’zlar keltiriladi.Masalan: mingta moychechak, ko’p odam bir talay qush.Ba’zan ko’plik shakli har ikkala usulda hosil qilinadi:Zalga ko’p talabalar yig’ildi.Ayrim hollarda ko’plik ma’nosi hech qanday Grammatik vositalarsiz ifodalanishi mumkin.Bunday ko’plik esa semantik ko’plik deb yuritiladi.Bunda jamlovchi otlardan foydalaniladi.Donalab sanalmaydigan narsa hodisalarni bildirgan otlar ham birlik shaklda kelsa-da,aslida jamlikni ifodalaydi.Masalan:Ko’chaga qum to’kildi.Magazinga un kelibdi.Bu yerda qum ko’plik ma’nosini ifodalamoqda.Unga –lar qo’shimchasini qo’shib ma’no chiqarib bo’lmaydi!

Grammatik son shakli o’zbek tilida ikki xil ko’rinishda






Birlik shakli

Otlarning birlik shakli maxsus vositalarga ega emas, bu shakl ko’plikni ifodalovchi vositalarning yo’qligiga qarab belgilanadi.

Moychichak, shokolad, talaba.




Ko’plik shakli

Otlardagi ko’plik shakli -lar affiksi ya’ni morfologik vosita, leksik vosita ba’zan mazmun orqali ham ifodalanish mumkin.

Binolar, armiya, mingta atirgul.






O’zbek tilida ko’plik shakli quyidagicha hosil bo’ladi:







Morfoligik vosita

(morfologik usul)

Bunda -lar qo’shimchasidan foydalaniladi. Qalamlar, derazalar, gular.




Leksik vosita

(sentaktik usul)

Bu ko’plikni hosil qilishda otlar oldin miqdor ma’nosiga ega so’zlar keltiriladi. Bir talay qo’sh, o’nta barmoq.

Aralash vosita

(aralash usul)

Aralash usul morfologik va sintaktik usullar birga qo’llanishidan hosil bo’ladi.

t/r	[ -lar ] qo‘shimchasi orqali ifodalanadigan ma’nolar	Gaplar
1	Tur-nav	1.Noila ko’z yoshlarini to’xtatishga harakat qildi.
		2.Bu yerda suvlarning ko’pligini aytmaysizmi.
2	Hurmat	1.Bu o’yinchoqni dadamlar olib berdi.
		2.Ayamning ayalari yani buvim keldilar.
3	Taxmin	1.Soat beshlarda majlis tugaydi.
		2.Soat oltilarda kansert boshlanadi.
4	Kuchaytirish	1.Boshlarim og’rib ketdi.
		2.Ahvollari yaxshimi?
5	Piching, kinoya	1.Tog’lari rais ekanmi?
		2.O’zlari ham qadam ranjida qilibdilar-da?!